Publicly accessible
URL: http://nzetc.victoria.ac.nz/collections.html
copyright 2005, by
All unambiguous end-of-line hyphens have been removed, and the trailing part of a word has been joined to the preceding line. Every effort has been made to preserve the Māori macron using unicode.
Some keywords in the header are a local Electronic Text Collection scheme to aid in establishing analytical groupings.
For eighteen centuries and a half a class of men have
existed in the world, fertile in labors, rich in love,
apostolic in character, who merging in a sense of duty
all thought of self, and making a great part of their
existence one continued series of self-sacrifices, have
occupied themselves in preaching the doctrines of
Christianity in barbarous and heathen lands, and have
been always far in advance of those countries in which
Christianity existed either in its full ripeness, or in that
state of failing decrepitude which too often follows the
warmth and intensity of the love with which first converts
receive it.
Before these champions of the Christian faith, idolatry,
human sacrifices, cannibalism, and the innumerable terrible
sins born of idol worship, have, in all the lands
which they converted, disappeared. Fierce and frightful
have been the giant systems of vice which these men
have fought against, and have overcome; yet how fierce
and how dreadful they were we cannot now tell: they
have generally vanished, leaving but few and faint traces
behind them. In the classic works of Greece and Rome
But although so few traces remain in now Christian lands of the terrible enemies which these meek Christian heroes destroyed, nevertheless, plentiful foot-prints, scattered throughout all those countries, attest that the feet of swift messengers, shod with the preparation of the Gospel, have been there. Whatever the race that these Christian heroes belonged to, whatever the tongue which they spoke, whatever were the language, the customs, the superstitious rites of the race they converted, they have every where left behind them certain common signs, certain peculiar and unmistakeable marks of mercy, which through all subsequent changes and revolutions have remained ineffaceably impressed upon the countries they have won to Christianity.
Throughout the lands in which these men taught, the institution of the holy Sabbath has through long centuries secured to countless millions of human beings rest from their toils upon the Lord's Day. The weak and young, the worn and aged, the slave, the overtasked poor, have in all those countries had their strength recruited, their existence brightened, their spiritual part improved, by one day's rest and contemplation being secured to them out of every seven.
Wherever these Christian teachers appeared, women ceased to be slaves, men put away their multitude of wives, marriage sanctified the union of the two sexes, the wife became the husband's equal and companion, the marriage-ring, in addition to its symbolical meaning, gave to all eyes a readily distinguishable proof that a woman had undertaken the vows and duties of the married state.
Wherever these saintly men passed, churches with spires pointing heavenward arose, and bells were heard either summoning congregations to morning and evening prayer, or melodiously and merrily chiming as a Christian youth and maiden were being holily united in God's house; or which else with solemn knell warned all the members of the Christian congregation that a soul had departed to its Maker, that one of the flock had been removed, and that prayers and holy contemplation were the duty of its surviving members.
In all lands which those men traversed, infants were
by baptism received into Christ's Church; children were
sedulously taught to lisp divine truths; youths and
maidens having attained to years of knowledge, confirmed
the promises which in their infancy had been
made in their names; adults of every age assembled to
celebrate the Sacrament of the Lord's Supper; the dead
were decently buried with fitting prayers, and heathen
modes of sepulture were abandoned; alms were collected
for the sick and needy; the duties of charity and
mercy were inculcated; sponsors were provided for
The same Christian men established every where the principle of the absolute and entire equality of the Christian rights of men in the sight of their Maker, so that the poorest of mankind and those of the most contemptible descent, might equally with the most wealthy and most noble, if not inferior to them in spiritual gifts and graces, look forward to possess the highest spiritual position, the most lofty temporal powers which the Church could bestow. Thus a new dignity was added to the character of man, the most haughty noble could no longer absolutely despise and spurn the churl who was regarded by the Church with so much of compassion and love, who it was so ready to instruct, to encourage, and if deserving to exalt: hence in most converted countries were broken down the barriers which shut out hopelessly the poor and lowly born from the highest rank and civil employment; and the State, won by the example of the Church, laid open to all her citizens alike the pathways which lead to preferments and honor.
Again, in such countries the natives often adopted a
standard which bore in some form, as in the Union Jack
of Great Britain, the sign of the Cross. In the institutions
of chivalry, the knights abandoning the heathen
In other instances, these Christian teachers stamped vividly their impress upon the entire institutions of a nation, as in Great Britain, where the people who threw off barbarism and its customs, having no form of government suited to a Christian state, adopted in the Queen, Lords, and Commons, the model of the form of government of their primitive Church, and thus in addition to the innumerable other blessings they derived from their early Christian teachers, were indebted to them also for a constitution surpassing all the forms of government which man's ingenuity had previously devised, which has been the admiration of mankind, the source of strength and constant increase to a mighty Empire, and which has girdled the globe with her colonies and offshoots.
Those who are well acquainted with the recently converted
islands of the Pacific Ocean will with pleasure
trace how through long succeeding centuries the same
The men who accomplished, or are accomplishing these mighty things, are generally unknown. Silently and noiselessly they have moved along their Christian course, a few alone of their names have come down to us from our forefathers, or have been during our own lifetime cherished in our memory; but it is more than probable that the most worthy of this band of Christian heroes have fallen asleep, unheard of by the great mass of their fellow men. Such men have however long existed, such men still exist, and must continue to do so, for there are yet great triumphs for Christianity to achieve.
Hitherto, with the exception of a few instances, such
as in the case of Greece and Rome, the works of whose
principal Pagan writers are still extant, nothing has
been done in any country which Christian teachers have
converted, to show the full extent of the work which
they accomplished. It is true that imperishable traces
of what they taught and established are always left behind
them; but it is rarely that any thing remains to
shew what they overthrew, and what consequently were
the real nature and greatness of the dangers and difficulties
against which they were forced to contend. It
On this point in relation to New Zealand, the following note
is added:- “I cannot but think that the benevolent of future times would, with astonishment
and joy, search eagerly the records which will shew that even centuries of
idolatry and crime had not wholly obliterated, in the minds of such a race, a
knowledge of their Maker, and a desire for His divine laws, and had not left
them less prepared for the introduction of Christianity than the most polished
Pagans of antiquity were. That, on the contrary, so intolerable was the burden
imposed upon them, that we have seen whole races, in all these islands, in a
few years, throw off the yoke of idolatry, and eagerly embrace the Christian
faith:—that powerful chiefs, to gain the benefits of the truth, sacrificed worldly
rank and power;—without compensation of any kind, manumitted their slaves,
whose labour constituted their chief source of wealth,—and established in their
territory Christianity in its simplest and most primitive form,—although such a
proceeding was alike opposed to their power, their prejudices, passions, and
apparent worldly interests.”—Sir G. Grey to New Zealand Society, Sept. 16,
1851.
It therefore appeared desirable that in New Zealand
a monument should be raised to shew in some measure
what that country was before its natives were converted
to the Christian faith, and no more fitting means of
accomplishing such an object appeared attainable than
that of letting the people themselves testify of their
At the present time it appeared possible to make such a collection of the ancient poems of the New Zealanders, because they still lingered in the memories of a large portion of the population, although they were fast passing out of use, and so ancient and highly figurative was the language in which they were composed, that already, large portions of them are nearly or quite unintelligible to many of their best instructed young men.
Portions of more than seven years have been passed
in collecting these poems, and in arranging them
in their proper metre. Sometimes long intervals of
time have elapsed between the period when one portion
of a poem was obtained, and the periods when natives
could be found who knew the other portions of it.
Nearly all parts of the islands of New Zealand have
been visited by the compiler of this work whilst he was
The written copies which they furnished were very unintelligible, for they could not arrange them in metre, and the words were generally run into one another in the way in which they chaunted the poems, so that the task of deciphering these numerous copies, and of compiling the whole poem from the incomplete portions furnished, was one of great difficulty, and which occupied much time. The metre in which the poems were to be arranged was always obtained by hearing it chaunted by several natives at different times.
The most favorable times for collecting these poems,
and those at which most of them were in the first instance
obtained, was at the great meetings of the
people upon public affairs, when their chiefs and most
eloquent orators addressed them. On those occasions, according
to the custom of the nation, the most effective
speeches were invariably principally made up from recitations
of portions of ancient poems. In this case, the
art of the orator was shewn by his selecting a quotation
from an ancient poem which figuratively but dimly
The religious poems and traditions were generally
furnished by their former priests; probably to no other
person but the compiler of these poems would many
of them have been imparted. Amongst the most
curious of this class of poems are those termed Mata,
or visions, in which the priest in a trance saw
moving round him busy groups of spirits, eagerly
engaged in pursuits which were figurative of events
which were afterwards to happen upon earth. As the
Amongst the tribes of New Zealand many beautiful romances relating to actions of their ancestors are traditionally preserved; a few of these have been embodied in this volume; two striking ones will be found at pages 52 and lxxv. It is hoped that it may hereafter be found practicable to publish a separate work containing the most interesting romances, which are preserved by the natives of the different districts of the Islands.
Lest this selection of poems should be regarded as placing the character of the natives in too favorable a light, it is right to state that one very numerous class of poems has been altogether omitted as unfit for publication. Indeed the poems now published should perhaps be regarded as a selection embodying the best Maori poetry, which has been chosen from a very large mass of materials, the poems which have been rejected far exceeding in number those which it has been thought necessary to publish.
The two first portions of the Appendix contain a summary of the fabulous native history of the world, from the creation to a considerable period of time after the Maori race had discovered and occupied these Islands. This has been read to old natives in several parts of the Islands, and has been admitted by them to correctly state a portion, although only a portion of the traditions handed down to them from their ancestors. The remaining portions of these traditions have been furnished by the natives; but in order to print the whole of them, it would be necessary to devote at least one large volume to that subject alone.
Great care has been taken to render the poems contained in this volume as accurate as possible; where errors are detected, some excuse should be made upon account of the novelty of the subject, the highly figurative, and hitherto almost entirely unexplored nature of the language in which they are composed, and also upon account of the many occupations of the compiler of this volume, who could only attend occasionally, and in the intervals of important business, to the subject, and who was often unavoidably absent as the work was going through the press, whilst there was no other person sufficiently acquainted with the subject to give effectual aid to Mr. Sutherland, the printer, who, although unacquainted with the native language, yet rendered very important assistance in correcting the press.
Translations of the greater portion of the poems and traditions contained in this volume have already been prepared, with the intention of publishing them at some future date. In the mean time, that the student of the Maori language as it is spoken may understand the manner in which he should apply that language in interpreting the poetry of New Zealand, the following notes upon Maori poetry are extracted from unpublished remarks upon this subject by the Rev. R. Maunsell, one of our most learned Maori scholars:—
In observing the construction of Maori poetry, we shall see that it was not only abrupt and elliptical to an excess not allowed in English poetry, but that it also carries its license so far as to disregard rules of grammar that are strictly observed in prose; alters words so as to make them sound more poetically; deals most arbitrarily with the length of syllables, and sometimes even inverts their order, or adds other syllables.
It is true that these irregularities help much to invest Maori poetry with that deep shade which none can penetrate without close study of each particular piece. But it must be remembered that by far the largest measure of the difficulty arises from the peculiarly local circumstances, and from the remote and vague allusions so wrought into the piece, that even one tribe will often be unable to understand the song of another, especially if it be one of any antiquity.
Those who have paid attention to the nature of Maori songs, forms of prayer, and proverbs, will have it is hoped little difficulty in verifying the preceding remarks by examples within their own knowledge. To follow the Maori poet through all the wild irregularities of his flight would be far from the intention of these notes; we would only now direct attention to those peculiarities which it is believed will be found useful for our purpose.
They will be found for the most part to consist chiefly in omissions of the articles ‘ko’ and ‘te,’ omissions of ‘ai,’ of the pronouns, of such particles as ‘nei,’ and of other complementary words, omis sions of the nominative case, of the objective, often of the verb, and verbal particles, omissions of the prepositions, changes of one preposition into another, unusual words introduced, and words sometimes inverted—exceedingly wild and abrupt metaphors, and transitions unexpected and rapid.”
This lament, said to have been originally composed by Te Ika-here-ngutu, was sung by Te Wherowhero, on the death of his brother kati, or George Grey. It is always sung by the aged chiefs if many members of their family die.
This Tangi was one of the sources from which Te Rangilineata obtained the materials for the preceding tangi for Te Rauparaha. It is the custom of the natives to compose their poetry rather by combining materials drawn from ancient poems, than by inventing original matter. An apparently recent poem is thus sometimes really of very ancient origin.
This Lament is said to be of very ancient composition, and, as a specimen of poetry, is highly prized: on the death of Te Rauparaha in 1849 it was sung by all his friends.
Sung at Auckland to the Governor by Te Rauparaha, previously to his release, to signify that no jealousy need exist regarding his influence over the native tribes.
A fragment. I have not been able to obtain the entire poem.
Sung by Heke at Kaikohi, after the fall of the Ruapekapeka.
Sung by Tewherowhero, at a great meeting of the Waikato tribes, in the presenec of the Governor, when the question of a war with the tribes of Whangaroa was discussed, to indicate that he was averse to the war being entered on; but that, if his tribe did embark in it, he could never desert those whom he loved so much.
Sent as a message, by Te Rauparaha, when about to engage in a war, to the Ngatiawa tribe, who had then just obtained muskets, to know why they, who had such implements at their disposal, would not join him.
The words printed in italics are sung as a chorus by the whole assembly; the rest of the song is sung by one voice.
Whakaterekohukohu is an ancient Heitiki of great size, and of much value in the estimation of the Natives. After having been many times taken as a trophy, Hongi carried it off from the Waikato tribes, and it remained in the possession of his family until the conclusion of the northern rebellion, when Heke at his interview with the Governor laid it before him.
A song by the present Te Heuhen of Taupo, 1850, on the occasion of the British flag being sent to him as a present by the Governor.
The words printed in italics are sung by the whole assembly as a chorus; the rest of the song is sung by one voice.
Hine-Moa was a celebrated beauty and poetess of Rotorua, who lived perhaps three hundred years ago (certainly not less.) The descendants of her children by Tutanekai now form a numerous tribe in Rotorua. The legend of her marriage to Tutanekai is next given.
“ Titiro e Kawana—a whakarongo mai hoki. Ko te
wahi e nohoia na e koe, ko te wahi tena i noho ai to maotu
tupuna a Hine-Moa, i tona kauanga mai. Kia kauwhautia
atu ia na, e ahau, kia koe.
“ Na, ko Rangi-Uru te matua wahine o Tutanekai, ko Whakaue-Kaipapa tana tane tupu; he tane tahae a Tuwharetoa. Ko ana tamariki mata mua tokotoru, ko o ratou ingoa, Ko Tawakeheimoa, Ko Ngararanui, Ko Tuteaiti; muri iho o te tokotoru, ka moea tahaetia a Rangi-Uru e Tuwharetoa. I haere manuhiri mai a Tuwharetoa, nana a Tutanekai, he poriro ia, otira i moea ano e Whakaue a Rangi-Uru; ka hapu ano, he tamaiti, ko Kopako tona ingoa; ka hapu ano hoki ia i muri iho i a Kopako, he tamahine, Ko Tupa tona ingoa, ko te whakapakanga ia o nga tamariki a Whakaue.
“ E noho tonu ana ratou ki Mokoia; Ko Tutanekai, ka atawhaitia e Whakaue, ano ko tana tamaiti tupu ake. Ka tupu nei a Tutanekai ratou ko ana tuakana, ka whakatangata. Na; ka tae mai te rongo o Hine-Moa. He wahine pai tera, he rangatira hoki ia, ko tona matua tane ko Umukaria, ko tona matua wahine ko Hine-Maru, na, pirangi ana nga tuakana, pirangi ana te teina, ki taua wahine.
“ Na, ka hanga e Tutanekai tona pourewa ki reira ki Kaiweka. Ka huihui raua ko tona hoa ko Tiki, na he putorino ta Tutanekai, he koauau ta Tiki. Na, ka piki raua ki runga ki to raua atamira, ka whakatangi i a raua pu i te po, i nga po marino. Na, ka kawea atu te tangi e te hau-whenua-a-po, ki Owhata, ki te kainga i noho ai te puhi humarire nei a Hine-Moa te tuahine o Wahiao.
“ Ka rongo a Hine-Moa ki te rekareka mai o te tangi o nga pu a Tutanekai raua ko tona hoa takatapui ko Tiki, ka hari tona ngakau i roto i a ia. Na, pera tonu te tikanga a Tutanekai raua ko Tiki, i nga po katoa; ka mea a Hine-Moa na Tutanekai te pu e rangona atu nei e ia.
“ He puhi hoki a Hine-Moa, otira kua kitekite noa ake hoki raua i a raua, i nga wa e huihui ai nga tangata o Rotorua.
“ I aua huihuinga, ka kite a Hine-Moa i a Tutanekai, ka titiro atu, ka titiro mai, a ahua pai tonu ki to tetehi ngakau ki to tetehi ngakau; e wawata puku ana tetehi me tetehi, kia raua ake. Kaore ia, a Tutanekai, i mohio ‘ki te mea ranei ka haere atu au ki te matoro i a Hine-Moa, ekore pea ia e pai mai ki ahau.' Ka mea a Hine-Moa, ki te mea ka tonoa atu he karere ki a Tutanekai, ka mea tona ngakau, ‘ekore pea a Tutanekai, e pai mai ki a ahau.’
“ He nui hoki nga ra i huihui ai, i titiro whakatau ai
raua, tetehi ki tetehi; a muri rawa iho, ka tonoa atu te
karere a Tutanekai kia haere atu ki a Hine-Moa. Ka kite
a Hine-Moa i taua karere, ka mea ‘E hi ! Kua rite tahi o
maua nei hiahia.' I muri iho o aua huihuinga, ka hoki
ratou ki o ratou wahi, ka huihui nga whare tapere, ka mea
nga whanaunga o Tutanekai, ara ona tuakana, ‘Ko wai o
tatou kua pa ki a Hine-Moa' ka mea etahi, ‘Ko ahau.’
“ Otira, ko Whakaue, i pupuri tonu i te kupu a Tutanekai i whakapuaki atu ra ki a i a.
“ Na, no te turuawepo, ka piki a Tutanekai raua ko tona
hoa ko Tiki ki runga ki to raua atamira; i reira ka tango
tetehi ki te torino, ko tetehi ki te koauau. Ka rongo a
Hine-Moa, ka hihiri kia hoe atu ia ma runga i te waka;
otira kua tupato te iwi o Hine-Moa ki nga waka; ko nga
waka he mea toto ki uta; pera tona i nga ra katoa, i nga
po hoki te iwi. Na, ka mahara tona ngakau, ‘Me pehea
ra ka whiti ai au ki Mokoia, ina hoki e mohio tonu ana te
iwi nei.’ Whakatau noa iho ia ki te noho. Ano te rangi o
te koauau a Tutanekai, me he ru na no e ueue ana ia tua
wahine kia haere atu ki te kare a roto a tona ngakau. Te
puta ana mahara i te kore waka, ka mea ia, ‘Ekore ranei
au e whiti ki te kauhoe ?’ Ka tango ia i nga taha e ono,
hei whakatere mona, kei totohu ki te wai: e toru ki tetehi
taha, e toru ki tetehi taha. Ka haere mai ia ki runga ki te
kowhatu, ko Iri-iri-kapua te ingoa; ka haere mai ia ki tatahi,
ko Wairerewai te ingoa o te wahi i waihotia ai ona
pakikau; ka makere atu ia ki te wai; ka tae mai ki te
tumu a tona matua a Umukaria, kei waho i te moana, ko
Hinewhata te ingoa, ka mau ona ringa ki reira; ka whakata
i tona manawa, a ka mutu te ngenge o ona pokihiwi, Na,
ka kauhoe atu ia; ka ngenge, ka manu ia i te au o te
moana, e tere tonu ana ia i runga i nga kiaka. A ka ngaro
te ngenge, ka kauhoe ano a Hine-Moa. Otiia, kaore ia i
ata kite atu i Mokoia i te pouri o te po, ko tona kai tohutohu,
ko te rangi o te pu a Tutanekai; ko te tohu tera i
“ A, ko te wahi i u ai ia, he waiariki, ko Waikimihia te ingoa; ka noho ia ki roto ki te whakamahana i a ia, he wiri hoki nona i te maeke, i te kauanga mai i te po i te moana o Rotorua. I te whakama hoki pea ki a Tutanekai, ko te rua tera o ona wiringa.
“ I a Hine-Moa ano e whakamahana ana i a ia i roto i te waiariki, ka pa te hiainu ki a Tutanekai, ka mea atu ki tana taurekareka, ‘Tikina he wai moku,’ ka haere taua taurekareka ki te tiki wai; ka utu i te taha ki te wai. Ka karanga atu a Hine-Moa, ki taua taurekareka nei, ano he reo tane—‘Mo wai, to wai ?’ Ka mea mai te taurekareka ra,—‘Mo Tutanekai,’ Na, ka mea atu a Hine-Moa, ‘Homai ki ahau;’ ka hoatu e ia te wai ki a Hine-Moa, ka inumia. Ka mutu te inu, ka wahia te taha. Ka mea mai te taurekareka, ‘He aha koe i wahi ai i te takawai o Tutanekai ?’ Kaore he kupu a Hine-Moa. Ka hoki te pononga, ka mea mai a Tutanekai, ‘Kei whea te wai moku, ka mea atu te taurekareka kua pakaru te kiaka.’ Ka mea mai a Tutanekai, ‘Na wai i wahi ?’ Ka mea atu ia, ‘Na te tangata.’ Ka mea mai a Tutanekai—‘haere, e hoki.’ Na, ka mau ki te taha, i te tuarua, ka utu i te taha; ka mea a Hine-Moa, ‘Mo wai to wai?’ ka mea mai te mokai ra—‘mo Tutanekai. ’ Ka mea atu ano a Hine-Moa, ‘A, homai ano ki a au, ‘e mate wai ana ano ahau.’ Ka hoatu ano e te pononga ra, ka tango mai a Hine-Moa, ka inu, a wahia iho ana te kiaka. Pera tonu ta raua na mahi. Ka haere te mokai ra kia Tatanekai, ka mea mai ia, ‘Kei whea hoki to wai?’ ka mea tana mokai, ‘kua riro atu ano.’ ‘I a wai ?’ ‘He tangata ra kei te wai.’ ‘Ko wai tena tangata ?’ Aua hoki, he tauhou ia.' ‘Kua mohio ano ia, moku tena wai, he aha ia i wahi ai ? Ka mate au i te whanowhanoa.’
“ Ka mau a Tutanekai ki ona kahu me tana patu. He
kahakaha ona kakahu, he tawaru ki waho. Ka haere ia,
ka tae iho ki te wai, ka mea, ‘Kei whea te tangata i wahi
nei i aku kiaka ?’ Ka mohio ake a Hine-Moa ki te reo,
ara ko te kare-a-roto tenei, ina te ahua o te reo. Ka wha-
“ Ka hi te ata, ka puta katoa ki waho nga tangata o te pa ki te tahu kai, ka kai nga tangata o te pa; ka whakaroa a Tutanekai ki roto ki tona whare. Ke mea Whakaue, ‘Ka tahi ano te ata o Tutanekai i moe roa ai, he mate pea to taku potiki. Tikina a Tutanekai, whakaarahia mai.’ Ka haere mai te kai tiki; ka to i te pihanga o te whare; ka titiro atu ia. ‘E—e—e wha nga wae wae;’ e ka miharo ia, ka mea, ‘Ko wai ra tona hoa?’ Heoti ano, ka nunumikino tona hokinga; ka tae ki a Whakaue, ka mea atu ki a ia, ‘E wha waewae i kite atu ai ahau i roto.’ Ka mea mai a Whakaue, ‘Ko wai ra te hoa ? Haere ano, e hoki.’ Na, ka haere ano ia; ka tae ki te whare, ka titiro ki a raua, ka tahi ka kitea ko Hine-Moa. Ka tahi ka karangatia ‘E—e ! ko Hine-Moa, ko Hine-Moa, kei a Tutanekai !’ Ka rongo te iwi katoa—ka pa te karanga a te katoa, ‘E—e! ko Hine-Moa, ko Hine-Moa, kei a Tutanekai !’ Ka rongo nga tuakana, ka mea, ‘He hori hori.’ Kaore, he puhaehae no ratou. Ka tahi a Tutanekai ka puta ki waho, me Hine-Moa hoki. Ka kite atu nga tuakana, ko Hine-Moa tenei, ka mea, koia ano, he tika.'
“ I muri iho, ka whakaaro a Tiki, ‘Ka moe a Tutanekai
i tana whaiaipo, i a Hine-Moa, kahore he hoa moku.’ Ka
pouri ia; ka hoki ki tona kainga. Ka aroha a Tutanekai
“Ko nga uri o Hine-Moa raua ko Tutanekai, koia ano enei, e noho mai i Rotorua nei. Kaore hoki i te makere ki raro o nga ngutu ona uri te korero ki te humariretanga ki te kauanga hoki o Hine-Moa. No reira tenei waiata, Koia tenei,
The words printed in italics are sung by the whole war party as choruses. The rest of the songs are sung by one voice.
Sung upon the occasion of the Governor quitting Taupo in 1819.
The words printed in italics are sung by the whole assembly as a chorus. The rest of the song is sung by one voice.
Sung by the Native Allies after the fall of the Ruapekapeka, when they found, amongst the killed of the enemy, a bald-headed and deformed heathen priest of the name of Te Whao.
This is the original of the last war-song. Another illustration is thus afforded of the manner in which the Natives adapt ancient poems to modern occasions.
The words printed in italics are sung by the whole assembly as chorus. The rest of the song is sung by one voice.
The words printed in italics are sung by the whole war party as a chorus. The rest of the song is sung by one voice.
The words printed in italics are sung by the whole assembly as a chorus. The rest of the song is sung by one voice.—In January, 1847. Heke came to Korerareka to meet the Governor, who refused to receive him except on board a man-of-war. Heke and his tribe then sang this song to show their distrust; and that he would not venture on board a man-of-war.
No te nohinohinga o te tamaiti, ka tapahia tana tangaengae, e tona matua, na katahi, ka karakatia ia, kia ora ai, kia toa ai, kia kaha ai.
The words printed in italics are sung by the chorus.
The words printed in italics are sung by the whole assembly as a chorus. The rest of the song is sung by one voice.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung by the chorus. The rest of the song is sung by one voice.
All of this song, but the first line, is sung as a chorus by the whole party.
The words printed in italics are sung as a chorns.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung by the chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus.
Ruamoana was the ancestor of the chief Tupaea, now living at Tauranga. Ruamoana was the father of Maimaraeariki, who was the father of Te Utanga, who was the father of Te Waru, who was the father of Tupaea.
The portions of this song which are printed in italics are sung by the chorus; the other portions by one voice.
The words in italics are sung by a chorus.
This was sung by the rebel natives immediately after the capture of Kororareka. It is probably a very ancient one.
This was sung by the Native allies, when the Natives of the Waikari tribes were repulsed in the sortie which they made from the Ruapekapeka, and their two principal chiefs were slain.
The words printed in italics are sung by the whole war party as a chorus. The rest of the song is sung by one voice. This is a portion of a horrible war song which was sung by the rebel Natives at the Pa of Owhaenwai, immediately after the bloody and fatal repulse of the British storming party.
The words printed in italics are sung by the whole assembly; the rest
of the song is sung by one voice.
The words printed in italics are sung as a chorus.
This song is sung as a chorus from the words “E ko au ra” in the 2nd line.
Sung by Te Hapuku in November, 1851, when the payment for the Hawke's Bay district was made to him, to express his joy that the wealth of the Europeans had at last reached his country and people.
The words printed in italics are sung by the chorus.
This is sung as a chorus.
This may be sung by one voice, or as a chorus.
It is often used as an opening to modern songs.
The words printed in italics are sung as a chorus.
This song was sent in a letter by Heke to the Governor shortly before he died.
The two first lines are sung by one voice.
By the chorus. Kaore.
This line by one voice.—The remainder of the song by the chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus; the rest of the song is sung by one voice.
Te Pehi married as his first wife Tiaia, first cousin of Hoki, he then took another wife Purewa, who treated Tiaia contemptuously, calling her slave. Hoki then composed this poem to deride Purewa, and to prove the high birth of Tiaia.
This song, excepting the first line, sung as a chorus.
Na, ko Pehitahanga, i mate ki te Kawau, ki te pa o Tupoki raua, ko Raparapa.
Ka ora te tupapaku, i tenei karakia.
This song was sung in January, 1849, at Ngahokowhitu on the Waipa, in the presence of a large number of chiefs who had assembled to meet the Governor for the purpose of putting an end to a war between the Ngatimahanga, and Ngatitahinga tribes. By this poem Te Wherowhero indicated that he would suppress the influence of his brother Tuwhatau, who was exciting his tribe (the Ngatimahanga) to war, by promising them a success which might not be realized.
The words printed in italics are sung as a chorus.
From the letter of the Cook's Strait natives to the Queen, February 5, 1851:
—“Tenei tetahi kupu pupuru a maton mo Kawana Kerei.”
The words printed in italics are sung as a chorus.
When Te Rauparaha was arrested in 1840, a chieftainess of his tribe composed this poem, cursing the tribes of Ngamotu for having assisted the Europeans in the war. The anger of those tribes having been thus excited, a chieftainess of their tribe composed the following poem as an answer to their taunts.
The words printed in italics are sung as a chorus.
* This is one of the Karakias alluded to in the lament for Te Heuheu at page 28, as one of
the powerful incantations which would have saved himself and his people from destruction
if he had repeated it at the time when the mud volcano burst out, the eruption from which
overwhelmed himself and about forty of his tribe. It was given to me at Taupo by the
present Te Heuheu.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus.
In March 1851, Te Puni and some other chiefs of the Ngatiawa tribe accompanied
the Governor to Waikanae to meet
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The words printed in italics are sung as a chorus.
The whole of this, with the exception of the two first words, is sung as a chorus.
In 1852, when the European settlement on the Auckland Islands was about to be broken up, the Natives sent this song in a letter to Sir G. Grey, to indicate their hope that he would still occasionally visit the islands; although, from their deserted state, when such an unexpected visit took place, it was doubtful how many of them might be left alive.
He tangi na Huka mo tona iramutu i patua wakatia e Ngati Maru e Ngati-Pukenga ki waho i te moana, tona utu he kohuru na Huka hei utu mo Te Oneone kotahi rau takitahi i mate ai hei utu no Ngati Pukenga.
Na Pareraututu, waiata rangi mo tana tama.
Na ka tango te tohunga i te weu i whitikiria ki te tira karamu, ka whakanohoia ki runga ki tenei tangata tona mauri, poto katoa i te tohunga te whakairiiri, i muri iho i te kotikotinga o nga makawe, me era karakia nunui ano, o taua purenga, ka whakahua te tohunga i taua mauri.
Me te tira ano ki te ringa.
Nga tangata kai katoa.
Ka rere atu nga ringa, ka popoki iho ki rung i nga matenga o te whakamenenga katoa, ka whakahua i tenei.
Na, tenei ano te take o te whakatupuranga o te tangata, ka tahi
ka ata korerotia.
I mua, i tena kupu e mea na i te tuhituhinga tuatahi o nga tupuna: I a Po, i te Po tuatahi tae noa ki te Po tuangahuru, ki te rau, ki te mano. Koia tenei, kaore ano hoki i whai ao noa, e pouri ana ano ki te maori. Ko Rangi ano, me Papa; e piri tonu ana kaore ano i wehea noatia, a e rapu noa ana, ana tamariki i te ahuatanga o te po, o te ao.
Ka whakaaro ratou, Tena, tatou ka rapu tikanga, mo Rangi raua ko Papa, kia patua ranei, kia wehea ranei, ka mea mai a Tu-matauenga, ae, tatou ka patu i a raua. Ka mea atu a Tane-mahuta, kauaka, e ngari, me wehewehe raua, ki runga tetehi, ki raro tetehi, kia kotahi hei tangata ke ki a tatou, kia kotahi hei matua ki a tatou, ka whakaae ratou tahi, ka tino aroha ano tetehi o ratou ki te mea i wehea ai raua, tokorima i pai kia wehea, tokotahi i aroha.
Koia ena kupu, Te po, te po, te ao, te ao, te kimihanga, te hahaunga, i te kore, i te kore, ko ta ratou rapunga whakaaro hoki mo o ratou matua kia tupu ai te tangata, Na ko tenei kupu, ko te nuinga ko te roanga, ko te nuinga ake o a ratou whakaaro patu i o ratou matua. kia ora ai te tangata, koia tenei a ratou tikanga.
Ka tango te tuatahi te taea e ia, ka tango te tuarua te taea e ia, te tuatoru, me te tuawha, me te tuarima, a na te tuarima ka taea, aue noa ana a Rangi raua ko Papa, aue noa ana, hei ahatanga ma Tane-mahuta te titokotia ake ai, panga iho te pane ki raro, ko nga waewae ki runga, ana—aua tonu ake te rangi, aua tonu iho te whenua ki raro, koia nga pepeha nei, na Tane i toko, ka mawehe Rangi raua ko Papa, nana i tauwehea ai, ka heuea te po, ka heuea te ao.
Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-matea mo ana matua, kei tupu te pai, tona whakatikanga ake, kei te whai ano i tona matua, kia tahuri mai ai ia ki te whawhai ki ona tuakana, ka tupu te whakaaro i a Rangi-nui, me te whakarongo atu a Tawhiri-matea, a ka mohio atu, tona whakatikanga, ana, koia a te Aonui, a te Aoroa, a te Aopouri, a te Aopotango, a te Aokahiwahiwa, a te Aokanapanapa, a te Aowhekerekere, a te Aotakawe, a te Aopakakina, a te Aowhatongatonga.
Ana, tona putanga, ko te apu hau, ko te apu matangi, ko Tawhiri-matea, pa ka pa tona waha ki a Tane-mahuta, ana na—whati poro pu i waenga, me nga manga, ana takoto ana i raro, ma te huhu, ma te popo; tana whiunga ki te wai, ana na,—ko Tuparimaewaewa, ko Urutira, ana na,—ka whati a Tangaroa ki te wai, no reira aua tangata i totohe ai, tatou ki uta, tatou ki te wai, te rongo etehi, te rongo etehi, wehea ake etehi, he hapu ano, he hapu ano, ko te hapu i a Tu-wanawana, i noho i uta, ko te hapu i a Punga, i haere ki te wai, nga wehewehenga, a Tawhirimatea.
Koia enei pepeha, taua ki uta, taua ki te wai, ka mea atu tera e hiahia ra ki te wai, haere koe ki uta, whakaahua ki te ahi rarauhe, ka mea atu tera e pai ra ki uta, a, haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te rourou kai maoa, haere au i uta, ko Tu-te-wehiwehi, ko Tu-te-wanawana, ka wehea era, ko Rongo raua ko Haumia, ka tangohia ake raua e Papa, ka huna ngaro noa.
Ho mai rawa ki a Tu-matauenga, te ngaueue, te aha, a mutu noa iho, ka tupu te whakaaro i a Tu', mo ana tuakana, i whakaaro
nei kia wehea o ratou matua, a kaore nei i toa tahi ki te whawhai, a haere ke tetehi, haere ke tetehi, ko Tu-matauenga anake, i toa ki te whawhai ki a Rangi, rana ko Tawhiri-matea, ka tupu te whakaaro o Tu-matauenga, kia whawhai ia ki ona tuakana, tokorua i tangohia ake ra e Papa, ko Rongo raua ko Haumia.
Ka rapua nei e Tu', he ritenga mana kia whawhai, ka rapu ia i a Tangaroa, ka kitea ki te rara, ka rapua kia taia he kupenga, ka haoa, ka pae kei uta, ka rapua ko Haumia raua ko Rongo e Tu-matauenga, ana ka kitea e ia ki nga makawe, ka mahia, ka mate era, ka rapu ano i te whakaaro mo Tane-mahuta, no te mea kaore i hoki mai hei hoa mona, ka mahara ia kua whai uri ia, a ka nui haere, ka whakatupu kino mai ki a ia.
Ka taia he mahanga; ka mate nga uri o Tane-mahuta; ko te maori-tanga o nga ingoa o enei, ko Tangoroa he ika; ko Rongomatane, ko te kumara; ko Haumia-tiketike, ko te aruhe; ko Tane-mahuta, ko te rakau, ko te manu; ko Tawhiri-matea, ko te hau; ko Tu-matauenga, he tangata.
Ka mate ona teina i a ia, ka tahi ka wehewehea ona ingoa, ko Tu-ka-riri, ko Tu-ka-nguha, ko Tu-kai-taua, ko Tu-whakaheke-tangata, ko Tu-mata-whaiti, ko Tu-matauenga.
I whakaritea tonutia ona ingoa ki a ratou ko ana tuakana, a tokowha ona hoa, i kainga katoatia e ia ko tahi i tapu, ko Tawhiri', ko tona whakapakanga, i waiho tonu hei hoa whawhai mona, i rite ano ki taua riri ta tona teina riri.
I reira, ka nui haere te maramatanga, katahi ka nui haere nga tangata i huna nei e Rangi, raua ko Papa, ko te tupuranga tangata, ko Tu-matauenga ratou ko ana tuakana, ko era ano i a Po, i a Ao, i a Te Kore, i a Te Kimihanga, i a Runuku ma: Puta noa mai ki a Ngainui ma, ki a Whiro ma, a ki a Tiki ma hoki, a wehea rawatia ake te Rangi, me Papa, kua nui noa atu nga tangata i roto i te pouri, no reira ano te take o nga karakia mauri, pana tamariki, karakia ranga, karakia mahaki, karakia mo nga kai, karakia mo nga taonga, karakia mo nga wairua.
Na reira mai ano nga take o nga mahi a te tangata maori, ka nui haere mai te pai te kino, te riri, te ata noho, me nga tini mahi tika a te maori: a tae noa mai ki te tupunga o Ta-whaki, o Tuhuruhuru, o Maui-tikitiki-o-Taranga, o Whakatauihu, a tae noa iho ki te whakatupuranga, i a Uenuku, i a Houmaitawhiti, i a Toi-te-huatahi.
Ka tupu nei te whawhai a ratou i to ratou nohoanga i Rarotonga, ara i Hawaiki, ka tupu nui haere, nui haere, a ka rahi, ka tae ki te pokai tara a Manaia. Tera take nui ano o te whawhai a tae noa mai ki te kainga o nga popoa o Uenuku, ka tahi ka whakatika tonu, ko Tamatekapua, raua ko tona teina ko Whakaturia, ki te kai i te poporo whakamarumaru o Uenuku, otira he take pai ano mei ata whakaritea e ratou, ina hoki, ko te take tenei, kainga ana nga pirau o te tapoa o Uenuku e te kuri a Tamatekapua, ko te ingoa o te kuri, ko Potakatawhiti, i patua e Toi raua ko Uenuku, kimi noa a Whakaturia, moimoi noa moimoi noa, i a pa, i a pa, a tae noa atu ki te pa i a Toitehuatahi ma, e moimoi haere atu ana, ka tau mai i roto i te puku o Toi, te kuri ra, e ka tahi ka haere tonu atu te tangata ra, ka tau tonu mai te kuri ra.
A ka tahi ka whakatauki iho a Toi, ai, taurekareka e, i huna iho koe ki roto ki te hoparanui a Toi, e tau ake ana ano koe e taurekareka: Hoki tonu mai a Whakaturia, korero tonu atu ki tona tuakana ki a Tama.
Whakatika tonu, ka marere nga kakahu, kei te wai, kei te tuahu po noa, ao noa, po noa, ka kopa te toto o te tuahu a te tangata ra; ka whakatika ia me tona teina, ka haere, haere ana tetehi, i ona waewae ano, haere ana tetehi i te waewae rakau.
Na, ka tae ki te poporo rakau, kai ana, hoki mai, hoki atu, nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea, te paunga ake o nga mea o raro, ka pureirei ki runga nga mea i toe.
Ka tae atu te tohunga kia kite, tae rawa atu, ko te poupounga o nga wae rakau, me nga wae tangata, ka tahi ka whanga i te ahiahi, ka tae mai, te ngaro taua maia, e wheo noa ana mai, me ona toko, ka maranga te huaki, ka mau, tokorua iho ano, i
mau te teina ki te take o te poporo, i mau atu tetahi ki te taha o te akau.
Te maunga ano i mau ai, tu tonu i runga, mau kau ake ana ki nga toko, te tata ake ki te tangata i roa ake, ka mea te kai hopu; tuaina ki te wai, ko etahi, anana ki uta, anana ki te wai, kei ora ia, ae ana ratou, ano ra ko Tama', eii, ka ora rapea ahau e ka tuaina ki te moana, e ngari ki uta, ka mate au.
Ano ra ko te kai hopu, ae ana ara tuaina ki uta, ana ka hinga te whakatikanga o Tama’, a haere ana ka ora, a mau atu ana te teina, mau ka mau, ka takaia ki te takapau, ki te karukaru, ka whakairihia ki roto ki te whare, ka tahuna te ahi, ka emi mai te mano o te tangata ki te haka, ki te waiata, ki te piu, ki te tutu kai, ki te tii, ki te ponga, ki te punipuni, ki te takaro, ki te pukana, ki nga mahi tinihanga a te maori.
I a po, i a po, me te whakarongo iho te tangata ra ki nga mano o Uenuku e kori ana i roto i te whare, a ka tae atu te rongo ki a Tamatekapua, e kei te ora ano tou teina, kei runga i te whare e iri ana.
Po iho ano, ka whakatika mai taua maia ra, ka eke ki te tuanui, ka pakarua iho, ka mea iho e tama? e a kei te ora tonu koe, ae, e pehea ana te haka a te iwi na? e kino ana, ekore koe e pai ki a mea iho, ka tae te kino o te haka a tenei iwi. Me he mea maku te haka, koia kau, a ki te paingia mai koe, kei te roro au e noho ana, a to putanga mai ki waho, maku e karatiti, te whatitoka me te pihanga.
A ka emi mai taua iwi, me te haka ano, pera iho ana ano ia, a ka tukua iho, ka mea mai—e haka ra, ka mea atu ia, e kino ana ahau, e ngari me heru, me tiatia ki te raukura, me kakahu, ka pai ai.
Herua ana ka pai rite ana ki tana i pai ai, ka tango ki te paki whero o Uenuku, ki te maipi, ano ka oria e te hau, te maunga ki te tatua, he karakia ano, te maunga ki te maipi, he karakia, te whakatikanga ki runga, he karakia ano. Te hakanga i haka ai ana na, hinga noa ake tetehi taha, tetehi tahi, puta noa ki te
whatitoka, hoki mai ki te tungaroa, ka tu ano i reira, ka mea atu taua maia, toia ake te tatau, kia tuwhera, e werawera ana; ka toia, ka whakatika ano, te pehanga ki tetahi taha, puta noa ki te roro, te pehanga ki tetehi taha, i te hokinga ki roto, mae noa iho te iwi ra ano, no taua tangata nga pepeha a mua, ana na, me he oturu nga karu, ana ka oria e te hau te rau o te maipi, e rua ki waho, e rua ki roto, tu rawa mai i waho, ko Tama' kei reira e noho mai ana.
Ana, kua kati tetehi, me tetehi, a ora ana Whakaturia, heoi ano, ka tupu hei whawhai, whawhai nei, a tae noa ki te tomokanga o te pa o Houmaitawhiti, ratou ko ana tama, e Toi raua ko Uenuku ka horo tenei ngerengere, tenei, tenei, a tae noa ki te kiri tangata, me te karanga noa nga mano o Hou', e Hou' e ka horo te pa nei.
Ka mea a Hou i tana pepeha, tukua mai, tukua mai ki te paepae poto a Hou': Ka tahi ka rua, ka toru, ka eke kei te paepae poto a Hou': te whakatikanga ake o Hou' ratou ko nga tama, ano, ka oria e te hau, he karu to ratou, he karu to nga maipi.
Ana na, hinga iho kotahi tekau mano: no muri iho ka mate a Hou', ka tahi ka tupu te whakaaro i a Tama', i a Maka, i a Tia, i a Hei, kia heke mai ratou, ki te rapu whenua mo ratou, otira i tika ai kua kitea ano tenei motu e tetehi o ratou i mua atu, whawhai rawa ake, kua kitea ake, ko te ingoa, o te tangata nana i kite, ko Ngahue, ko te take i haere mai ai ia no to raua whawhaitanga, ko Hine-tuahoanga.
A peia ana mai ia, haere tonu mai raua ko tana ika ara ko te pounamu, a tae mai ana ki Tuhua, ka noho i reira, ka tae mai hoki a Hine-tuahoanga, ka peia ano i reira, ka haere tonu atu, ka kite, mai ki tenei motu e tu atu ana, ka haere tonu, a u rawa atu, i Arapawanui ka noho.
Ka waiho i reira, ka tangohia mai e rua toka, ko Tutauru, ko Kaukaumatua, ka hoki ki Hawaiki.
Whawhai rawa ake nei ratou, kua rongo ake, ka tahi ka tuaina a te Arawa, ka hinga i a Parata, i a Wahie-roa, i a Ngahue, ko te tokomaha o nga kai hahau, ka oti, ka rongo mai etehi, ka haere
mai ki te tiki mai i aua tohunga hanga waka, ka tae atu, ka tuaina, ka oti, ko Tainui, ko Matatua, ko Matawhaorua, ko Kurahoupo, ko Tokomaru.
Ka oti, ka toia ki waho, ka whakaaro a Tama-te-kapua ki tetehi tohunga mo runga i a te Arawa, ka mamingatia a Ngatoro-i-rangi raua ko tana wahine ko Kearoa, ki te whai i te kawa o tona waka, me Kearoa ki te whakamama i te kohukohu ruahine whakanoanga ka eke mai ki runga, ka maranga nga ra o te waka ra, ana riro tonu mai.
Kaore ko Tainui ke tona waka, ka rere mai nei, ka mahue atu, ko Ruaeo i Hawaiki, ka riro mai te wahine a Whakaotirangi i a Tama, rere mai, a te moana, ka rapu noa a Rua', ki tana wahine, ka tahi ka mahara, kua riro i a Tama'.
Ana, ka tahi ka makere ki te wai, kei tango rawa mo te wahine, ka wehea te ata, me ona whetu, te ahiahi, me ona whetu, ana ka he noa iho te whakaaro o nga tangata o runga i a te Arawa, ka pohauhau noa iho, otira tera ano tetahi take i he ai, ko te putanga o Ngatoro', ki runga i te tuanui o te whare o te waka, ka whitikiria e ia te taura ki nga huruhuru o Kearoa.
Ka mauri tetehi pito ki tona ringa, i tupato hoki ia, ki tana mahi tahae o mua, o tona tahaetanga mai hoki, i muri i a ia, ka tae atu a Tama', ka mau ki te wahine, me te taura e maro ra, me te kumekume ano a Ngatoro', whitikiria iho e Tama' ki te kiato o te waka, maro tonu, ana, a riro atu te wahine ki a ia. Te haerenga iho o Ngatoro', kua riro atu tona wahine heoi ka pouri tona ngakau, ka tahi ka tino whakahekea te waka ra e ia ki te korokoro o te Parata.
Ka haere a nawai, nawai, a ka ngaro katoa te ihu, tango ake ki te tainga wai, na te mea ano ka rere tupou, ana tataka ana nga matenga ki raro, ka whakaputa ake a Hei ki runga, maranga rawa ake, kua roa te hekenga, ka pa te karanga. Ngatoro' e, e ka taka te urunga o Kea', ka tahi, ka rua, ka toru.
Ka tahi ka whakatika a Ngatoro', kei te karakia i te waka ra, ko tana karakia tenei:—
b
Tere ana i runga te waka ra, i te karakiatanga a Ngatoro-i-rangi, tere rawa ake ki runga, kua pau atu nga kai, i te hekenga atu ki te korokoro o te Parata.
No reira ano a te maori pepeha, mo te kai iti, kore, ekore noa ana te kai, e iti noa ana te kete kai, ‘ko te rukuruku a Whakaoti- rangi,’ mo te rukuruku mo te kore kai, i pau tonu atu hoki nga kai i te hekenga ki te korokoro o te Parata; te korokoro o te Parata, ko te taepaepatanga o te rangi; ka rere mai nei, a tae noa mai ki Whanga-paraoa, ka kite mai ki uta e ura atu ana te Pohutukawa, a whiua ana nga kura a Tauninihi ki te moana, ka u ki uta, ka whiua atu ki uta nga kumara o runga i a te Arawa, e tupu mai nei ano i te pari i Whanga-paraoa.
A kitea ana nga kura o Tauninihi ki te one o Mahiti, na Mahina i kite, koia tenei pepeha mo te mea kite, eka kitea te taonga makere. Kaore e hoatu e ahau, ta te mea, ‘ko te parekura kite a Mahina.’
E ki ana i whiua ai, he kura te Pohutukawa, kite rawa ake, kua horo, a hinga noa iho tana whakaaro mo te maumau-ranga o ana kura i whiua ra ki te wai, rongo rawa ake, kua kitea, tae rawa atu ki te tiki, kihai i riro mai, a mau tonu nei hei whakatauki ma matou, e takoto mai nei ano aua kura, kei a Te Whanau-Apanui, a tae noa mai ki tenei ra.
I reira, ka tukua mai i uta a Taikehu ma, ki te taunaha haere mai, i nga whenua katoa o te tahatika, a Maraenui, Opitiki, Ohiwa, Whaka-tane te Awa-a-te-atua, Maketu, Tauranga, ka tahi ratou ka noho i reira, me te rere haere atu te waka ra a te Arawa, mea, mea, a ka taka kei waho o Maketu, ka kite atu a Tama-te-kapua ki te more o Maketu. Ka taunahatia atu e ia, ko te kuraetanga o tona ihu.
Ka kite hoki a Hei, ka taunahatia hoki e ia a Otawa, ko te takapu o Wai-tahanui-a-Hei, ka kite hoki a Tia, ka taunahatia hoki e ia tona wahi, ko te takapu o Tapui-ika-nui-a-Tia, ka taunahatia e Naki a Motiti, ko Motiti-nui-a-Naki, ka tukua nga punga ka tau te waka ra i te po, i te po e moe ana.
Ka whakatika a Ruaeo i Maketu, kua u noa mai ia i runga i tona waka i a Pukatea-wai-nui, a Ruaeo i whakarerea atu ra i runga i a te Arawa, a i tangohia mai tana wahine e Tama-te-kapua a Whaka-oti-rangi, a no muri, ka rere mai tana waka, a u mai ai ki
Maketu, kua u mai tana i te tuatahi, a whakatika nei a Ruaeo, ki te whiu atu i nga matau, a mau ana i nga kiato o te waka, a toia ana mai ki uta, kua takoto atu nga neke i te hokowhitu ra, i te one o Maketu, toia ake ki uta takoto ai i te po.
Ka noho a Rua', i raro i te papa o te waka whakatangi ai i tana koauau, ana te marangatanga ake o te wahine ra, rere, ko Rua', e noho ana, a moe tonu iho raua.
Ka mea atu a Rua', e whae hoki atu ki tau tane, e ngari, ka whakatangi au i taku koauau, i taku pu torino, kia rongo mai korua ko Tama', a mau e mea atu ki a Tama', aue, he moemoea naku, ko Rua' e whakatangi ana i ana pu i tenei po, a mana e patu i a koe.
Hoki ana taua wahine, ka moe ano raua, ka pena ano me nga kupu i mea atu ra a Rua' ki a ia, a rite tonu; ka patu a Tama' i a ia i te ata, e rotua ana e Rua' te waka ra kia moe tonu, a ao noa te ra morunga noa mai, te rotu, he karakia ano, I te ata ka pa te rakau a Rua' ki te waka ra, oho rawa ake, kua awatea noa ake, tahuri rawa iho ki raro i te waka, e noho ana te hokowhitu o Rua' i raro, ano, kei te au o Karewa e noho ana, ka puta nga tangata o te waka ki runga, e tu ana a Rua' i waenga o te hokowhitu ra.
Ka mea atu a Rua', whakatika mai ki runga taua ka whawhai, tou kotahi, toku kotahi, ma tou kaha e pai ana, ma toku kaha, kia penei rawa ake koe, i te whenua e takoto ana.
Kei runga taua maia a Tama', me te maipi, he maipi kura tana, ta Rua', waiho tahi tonu ta Tama' ki a Rua', tukua atu e Rua', tera te haere ra, mahue ake te maipi kura a Rua', tangohanga atu ki nga ringaringa o Tama-te-kapua, ko nga ringa ko te maipi ana takoto ana i raro, maranga ake, maranga ake, ka tua-rua, tua-toru, ka tohe tonu mai a Tama', ka tua-wha, tahi ano te naomanga iho a Rua' ki te rapoi kutu nei, ana mau tonu iho ki te taringa o Tama', ana mau tonu, te taea, te wewete e Tama'.
Ka mea atu a Rua', ka mate koe i au, waiho mau ta taua wahine, hei utu mou, ka mate na koe, kihai taua maia i rongo
kupu atu, e tu porangi noa ana ki te rakuraku i te mangeo, a haere ana a Rua', me te hokowhitu ra ki te rapu kainga ke atu mo ratou, mei tahuri taua iwi ki te whawhai ki a Tama' ma, kua mate noa iho.
He tangata roroa enei tangata, ko Tama', e iwa te roa, ko Rua', tekau matahi te roa, kaore nei ano he tangata o muri nei hei rite i enei maia, kotahi tonu to naianei, ko Tu-hou-rangi, e iwa te roa, kei te keke rua te kumi, i kite ake ano nga uri nei i nga iwi, e whakaturia ana e nga tohunga ki nga tuaahu, hei whangairanga mo nga patunga tapu maori, mo nga rau taewa, kumara, ika patunga, tangata, aha aha noa iho, e kitea te tangata, me nga kakahu me nga mea pai, e kitea ki te whakinga o aua wheua i nga ra e kitea ai. A no te horonga ano o Mokoia nei ka riro pea i a Nga-Puhi. A muri iho i te whawhaitanga a Rua ‘ma ra, ka noho nei a Tama’ ratou ko ana hoa i Maketu, me nga tamariki, roa kau, ka marara haere, ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga raorao ki te takahi waipuna i reira, a haere ana ki nga maunga ki te whakanoho atua Patuparehe ki reira. hoki mai ana ki Maketu, noho ai, a whawhai rawa ake nei a Tama' raua ko Kahu-mata-momoe, haere tonu mai a Tama' raua ko Ngatoro', ki Tauranga ka kite i a Taikehu e noho ana i reira, e mahi kai ana ma ratou, koia te ranga a Taikehu, i tua atu o Motu-hoa, mahue iho, ka haere, ka noho ki Kati-kati, ka kai ratou i reira, pau ana a nga hoa, katikati tonu a Tama', waiho tonu iho hei ingoa mo tera wahi a Kati-kati-o-Tama-te kapua, noho rawa mai i Whakahau, te whakahaunga atu ano i te kai, haere tonu ratou ko Ngatoro' ma, waiho iho hei ingoa, a tae atu, mea, mea, Whitianga ko Whiti-a-ngaira o ratou i taua awa, mea, mea, Tangiaro, ko te kowhatu whakairi a Ngatoro-i-rangi kei reira, a noho rawa mai i Moe-hau, i Hau-raki.
Ka tuturu to noho i reira, a mate noa iho ki reira, kei reira ano e tanu ana; ka mate ia, ka ki ake ki ana tamariki, kia hoki atu ki Maketu, ki te whakatau i ana whanaunga, ae ana raua, hoki ana.
E ngari, mei noho tonu iho i konei, kua riro ano a Hau-raki i nga uri o Tama', ka whakaatu ake i a Kaukau-matua, nana
i huna ki raro i te pihanga o te whare, a hoki ana ana tama, me Ngatoro', ki Maketu noho ai, i te taenga atu, ka kawea ki te wai ki te whakaruku i a ia, e haere tapu tonu ana mai, i te tanumanga i a Tama-te-kapua, ka tahi ka huhua, ka noa.
A moe tonu iho i te tamahine a Ihenga, ka rapua a Kaukaumatua, a ka kitea, muri iho, ka hapu te wahine a Kahu-matamomoe, ka mau a Ihenga ki nga kuri hei whakangau kiwi, a haere ana, ka rana Hakomiti atu te ara, a Paritangi.
Ka whaia nei te kiwi a te kuri ra, mau rawa atu, i roto i te wai, kai tonu i te mataitai o taua roto, rukuruku tonu i te wai, a hoki mai ana ano ki ona rangatira, me te hari mai ano i tana kiwi, ka tae ki te aroaro o tana matua, ka whakaruakina te kiwi, me nga mataitai i kainga matatia e ia ra.
A, te kitenga o Ihenga i te maku, me nga ika, ka mahara ia, he moana, a ka nui ake tona hari, hoki hari ana ia ki Maketu, i reira ka kawea kia whakawaituhitia te wahine ra, ka mutu, ka tahi ka haere ki te rapu i te kainga i haere ra raua ko tana kuri.
Aue, ka kitea he moana, ko te Roto-iti, taunahatia iho, haere atu ko Roto-rua, ka kitea e tere ana, taunahatia iho, ka haere atu ki tetehi taha, ana rokohanga atu, he tangata e noho ana i tetehi taha o taua roto, ka tahi ka mahara, kia tango maminga ia i taua kainga, a haere ana ki te rapu i te tuaahu tangata, me te tuaahu o tana kupenga, ka kitea, ka tango ia i nga kowhatu papai, rimurimu tawhito, ka haere ki roto ki te wahi ururua, peka puhou, koromuka, karamu, ka tu nga tokotoko ki roto ki te otaota, me nga harakeke, ka tahi ka haere kia kite i te kainga o te tangata whenua.
Ka kitea mai e haere atu ana, ee, he manuhiri ! he manuhiri !
e haere mai nei! ka pa te karanga, tau kau ki raro, kihai i
waiho ma te tangata whenua, kei runga a Ihenga, titikai, titikai
o te tangata, a tango rawa i toku kainga, ka titiro hoki ki te
whata o te aruhe, o te mataitai, ki te pu o te kupenga, na reira
ano, ka whakatumatuma, te tohetohe ki te whakatuma, nawai
hoki koe i ki, a, hei tango i toku kainga, haere atu, haere atu,
Ka mea atu te tangata nona te kainga, a Maru-punga-nui, te tama a Tua-Roto-rua, e hara i a koe tenei kainga, noku ano, kei whea koia tou pa, tau tuaahu, tau kupenga, me tau ngakinga kai.
Ka mea atu a Ihenga, haere mai kia kite, haere ana ratou, ka eke i runga i te puke, ka mea atu a Ihenga, ara, taku kupenga e iri mai ra, kaore he parihoro maunga, te pa e tu mai ra, kaore, he ururakau, taku tuaahu e tu mai nei, kei tahaki atu i tau, tena i ana taua ka haere ki te titiro i taku tuaahu, me he mea ka kite koe i taku pa me taku kupenga, haere ana, ka kite ia e tu ana i roto i te ururua, a whakaae kau.
A riro ana te kainga i a Ihenga noho tonu iho ia i reira, ka heke nga uri o Tua-Roto-rua, ko tetehi rahinga i te motu i Mokoia e noho ana, ko tera i a Kawa-arero, i a Mata-aho.
Ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga whenua ki te takahi wai puna, mo nga wahi wai kore, a tae noa atu ki te mania, ka wekua tona pake e te rakau, ka motu nga hukahuka, a tupu tonu ake hei rakau nui, me te Kahikatea nei ano te rarahi.
Piki atu he maunga, waiho iho ona tapui i reira, he Patuparehe, kua kite ano enei whakatupuranga i taua atua nei, he atua kino, aha koa tokomaha ki roto ki te whare, nowhea e rere te morehu, a noho rawa atu a Ngatoro', i Taupo, ka kite ia i te huka o runga o Tongariro, ka minamina ia ki te piki atu, a piki atu ana, ka mea iho ano ia ki nga hoa i noho iho i te kainga, kaua e kai ake i muri nei, kia hoki iho ra ano au, ka kai tahi ai au, me koutou, ka piki atu ia, ki' ano i ata eke noa, ka kai ake te hunga o muri, a ka eke whakauaua ki te keokeonga o te maunga ka whano mate taua maia.
Ka puta mai he kaha ki a ia, ka karanga ia ki tetehi ahi mona kia ho mai i Hawaiki, a ho mai ana, ka rawa mai, i Whakaari, i Mau-tohora, o Kakaru, Roto-ehu, te Roto-iti, Roto-rua, Tara-wera, Pae-roa, Orakeikorako, Taupo, ka eke atu ki a ia e noho mai ra
i Tongariro, heoi, ka ora taua maia, ka hoki iho, ka hoki mai ki Maketu nei; hoki mai ai, ka tae mai te rongo o Hawaiki, ki Maketu, na o ratou tuahine i kawe mai te korero.
Kaore o raua na waka, he mea eke mai i runga i te Taniwha, ko te ingoa, ko Maru, ko te ingoa o nga wahine, ko Kui-wai, ko Haunga-roa, ka tae mai ki tenei motu, te unga mai, kei Whangara, haere mai Kaingaroa, ko Kaingaroa-o-raua, ka eke i Piopio, ka noho * * *
Ka haere raua i te taha o te puia i raro o te maunga, ka haere i te akau o Roto-rua, a tae atu ki Maketu, ka kitea he totara i te whenua, ka tae atu ki te pa, ka kitea ko raua, ka tangi te tawhiri, a, kihai i tae atu ki te pa, he tapu, ka mea iho nga tungane, he aha ta korua i kitea mai ai, a noho ake ana hoki korua, te piki ake, kia kite matou, kia tangi tahi ai: nei, ka mea ake raua, kei whea a Tama' raua ko Ngatoro', ko Hei, ko Tia, ko Maka, ko Tu-horo-mata-kaka? ara, ko ratou, kua mate a Tama', ko matou ano tenei, a haere iho ki te whakaruku i a maua, ki te whangai hoki i to maua hau, kua kanga kouton e te tini o Manahua.
Ka marere nga kakahu o te tini maia raka, kei te wai kei te whakaruku i a ratou, ko te karakia tenei:—
Ka mutu, ki te wai, kei uta, kaore i whakina nga tahinga o te marae, me nga tunga toko o reira ka keria te rua haeroa te rua o te ngana, koia tenei te karakia:—
c
Ka mutu, ka tango i te kakahi, hei awhe i nga wairua ki roto, ka mea:—
Ka awhea ki roto:—
Ka pokipoki nga ringa, a ka taupokipoki te maro rakau, ka taupokipoki, ka ranga te kete:—
He maha nga karakia mo te tarukenga, mo tenei hanga mo te kanga, kihai i ata whakina mai, he tupato no nga tohunga, kei apitia ki te kai, he aroha hoki ki nga karakia o mua, a nga matua, a nga tupuna o namata.
I te ata, ka huhua te purenga ra, whakamama rawa, horohoro rawa, ka noa; ka tahi ka rapu i tetehi waka hei hokinga ki tawhiti, ki te rapu utu mo to ratou kanga, ka mea etehi o nga rangatira, kei hea ra he waka? aua hoki, ka mea atu nga wahine i tae mai ra i Hawaiki.
Tenei ano te rakau i kitea e maua, kei te ara, me tiki me kari, ka tikina ka karia a huaina iho tona ingoa, ko Totarakeria, oti ka oti, ka hoea ki tawahi, ko nga tangata i runga, ko-tahi ma-whitu, ka u atu ki tawahi, rokohanga atu, e tuwhera ana nga hangi, e pae ana nga rautao nga wahie, nga kowhatu, a takoto ana te rau ma-whitu ra i roto i te hangi, tahuri atu tahuri mai, ki te motomoto i nga ihu, i nga kanohi, takoto ana i roto i nga hangi, ko nga patu, he patu poto kau, he meremere, he onewa, he patu paraoa, he patu pounamu, ko nga tohunga i haere tonu ki roto ki te tuaahu.
Takoto nei, takoto nei a ao noa te ra, ka tae mai nga tohunga ki te hora rau ki te tuaahu, he pera tonu i nga ata katoa, pono rawa mai, e putu ana i roto i te hangi, ka pa te karanga, ee—tenei te tini o Ngatoro', o Tama', kei roto i te hangi e takoto ana, tenei ta te atua, tana i hiki mai, ka rongo nga mano i roto i te pa, ka puta ki waho, ana na—taunaha kau ana i nga peki, i nga huha, i nga upoko o te rau hoko-whitu ra, takoto tonu, kua pakua te toto, no te ahiahi ke ra hoki te motomotonga i nga ihu, ko nga tohunga, i haere tonu ki roto i nga harakeke noho ai, a tae rawa atu nga tohunga o te tangata whenua, e ngaro ana ratou.
Ka hamama nga waha ki te karakia, ka koa hoki ki a ratou nei mea, ka mana, kiano i ata mutu noa te karakia a nga tohunga; te huakanga mai a nga tohunga, o te ope, ko nga tohunga ano te mataika, te ohonga ake o te rau mawhitu ra, ana na—kihai tetehi i rere, tomo atu hoki nga pa e rua, ka mutu te patu, kei te hurihuri i nga ika tapu, whakapono ma te atua, kei te pioi, ka mutu, kei te tao tangata, kai kau, ka pau, ka puta nga pa i ora ki te taua toto, te whakatikanga ake o te rau ma-whitu, ana na—me te mea e tomo ana ki te whare, nga whakatauki, hinga iho, tomo atu te pa.
Huaina iho te ingoa o te parekura o te ata, ko Ihumotokia, to te awatea ko Tara-i-whenua-kura, hoki ana mai ki Maketu, a noho atu, ko Ngatoro', i waho i te motu i Motiti, tau kau iho hoki, ka tae mai hoki nga mano o Manahua, ki te whai mai ano, ki te rawa ake Ngatoro-i-rangi', e tau mai ana i waho atu o tona tauranga waka, ka whakau mai ki uta, i taua po ano, ka mea atu a Ngatoro', hei waho na tau mai ai, ekore hoki e pai te whawhai i te po, e ngari mo te ata, ka whakau mai ai, kia whawhai ai i te ra tumaro-hoehoe, ae ana te ope, tuku ana i nga punga, moe ana.
Po rawa iho, ka marere o te maia ra o Ngatoro', kei te whakaea, kei te karangaranga i te hau, me te ua, me te whatitiri, me te kanapu kia puta mai hei whakamate i nga mano o Manahua, ana, te rongonga o Tawhiri-matea, ka tukua mai nga hau, nga pungawere, ana na—ko te ua, ko te hau, ko te whatitiri, ko te kanapu kihai tetehi i rere, kihai aha, hinga iho ko Maikukutea taua matenga nui o te mano o Manahua, ka ea taua
kanga, i a Mutahanga, i a Manahua. E ngari, mei ora ano a te Arawa, mei kore te tahuna ki te ahi e Raumati, penei, e rua nga waka hei hoenga ki Hawaiki, kua ngaro noa atu taua iwi.
E ngari mei noho ano a Ngatoro' ma i Maketu, mei kaua te haere ki Moe-hau, kihai i wera a te Arawa, Otira, ko te whawhai mata mua tera, mo te tahunga o te Arawa ki te ahi e Raumati, me korero hoki tera aianei.
I te haerenga o Tama' ma ki Moe-hau, o Ihenga ma ki Rotorua, ka haere hoki a Ha-nui, a Ha-roa, a Hatupatu, ki te Whakamaru, ki Maroa, ki Tuata, ki Tutuka, ki Tuaropaki, ki Hauhungaroa, ki Hurakia, ki Horohoro, ki te tahere huahua ma ratou, mahi nei, mahi nei, a ka maha nga ra, nga marama, i mahi ai, me te whakaaro to raua taina a Hatupatu, ki a ia, kaore e homai nga mea momona kia kai tahi ratou, ko nga mea tokoroa anake mana, i a kainga, i a kainga, me tona haere ki te taha o te ahi noho ai, me te tangi, me te kai, me te tangi, me te kai, i a rangi, i a rangi, ka tupu tona whakaaro nanakia, ka hemo ona tuakana ki te mahi, he tiaki tonu hoki tana i te kainga i a ra, i a ra, ka tapoko taua maia ki roto ki te rua i nga taha huahua, ana kei te tahae, tana tukunga atu ki te kai, ana na—ka mahi rapea te pepeha nei, te kaki ururua au mahi, kua paoitia hoki he aruhe hei kinaki.
Pau ake nga taha, tango atu ki nga papa-patua, ka ora, ka puta ki waho, kei te takahi i te ara, a tawhiti noa atu, ripa ke atu, ripa ke mai, kia hewa ai nga hoa, na te taua i kai, hoki mai, kei te werowero i a ia, kei te patu ki tona upoko, takoto ana i te kainga, tae rawa mai nga tuakana kua mate, tae rawa atu ki te rua, kua pou nga manu, ka ui atu, ka mea mai, na te taua? ka rapu i nga ara, ka kitea, a aeana ratou, kei te tahutahu ka ora, kei te kai ano ratou, me taua tikanga ano o aua rangi o mua ra, me te kai, me te tangi, ka haere ano ki nga wahi auahi noho ai kia mea ai nga hoa, he auahi, kaore he roimata.
I te ata ka noho ano ia, ka haere nga hoa, me te tahae ano i nga huahua, pera tonu i a ra, i a ra, a tupato ana nga tuakana whanga ana i tetehi rangi, tapoko ki roto ki te rua kai ai, ana
na—ka mau tana whanako' patua iho, tanumia iho, ki roto ki nga hutinga huruhuru manu, hoki mai ana ratou ki Roto-rua, ka ui atu nga matua, kei hea to koutou teina? aua, kaore matou i kite, e kua patua, kao, ka tohe, ka tohe, heoi ka mea nga matua, kua patua ina hoki i haere tahi ano koutou, ka ngaro nei i to koutou hokinga mai nei.
Ka tupu to raua whakaaro, kia tonoa to ratou tupuna ki te kimi, a tonoa ana haere ana taua ngaro nei, ko te ingoa, ko Tamumuki-te-rangi, haere ana, a rokohanga atu e tanu ana, ka kitea ka mahia e ia, ka ora, ka haere mai, tutaki ana i taua wahine nei e wero manu ana mana, ko tana here, ko nga ngutu tonu, ko ta Hatupatu, he here ano, wero atu ai te wahine ra i ona ngutu, e hara, kua tu i te tao a Hatupatu, haere rawa ake ka oma taua tangata, ka man i te wahine ra, ekore hoki e hohoro i taua wahine, ko ona waewae, hei kawe, ko ona pakau ano kei ona ringa ano, i pena me o te manu, a haere mai ana ki te kainga o te wahine ra, moe ana raua.
Ko te kai a tera wahine, he ota tonu, ho mai noa nga manu ma Hatupatu, ko te ata kau e kawe huna iho, i te ata ka whatika te wahine ki te wero manu, ka noho a Hatupatu i te kainga, ka hemo atu, kei te tunu kai mana, me te titiro ki nga taonga o te ana kowhatu o te wahine ra, ki te maipi, ki te kakahu kurawhero, puahi, kaitaka, me te whakamatautau, me te titiro ki nga mokai ngarara, koriroriro, aha, aha noa iho pena tonu i a ra, i a ra, tae noa ki tetehi ra, ka mea atu, ha, haere koe ki tawhiti, ki te pae tua-tahi, tua-rua, tua-ngahuru, tua-rau, tuamano, hei reira koe mahi manu ai ma taua, ae ana mai—haere ana, noho ana ia, tunu manu ana mana me te whakaaro, a ka tawhiti atu, ka rite ki tana i mea atu ai, ka tango i te kahu whero i nga kahu kura, me nga puahi, kaitaka, me te maipi, ano taua maia, ka oria e te hau, te makanga atu o te maipi ki nga ngarara, ki nga mokai katoa, kua mate, te panga nga atu ki te pae miromiro, mate ana te nuinga, ora ana ko-tahi, haere ana ki te tiki i te wahine ra, ko te ingoa, ko Kurangaituku.
Ko nga kupu enei a taua manu i karanga haere atu ai, Kurangaituku e, ka kino te whenua, ka kore a taua taonga, i a wai?
i a Hatupatu, riroriro rawa, a tae noa atu, ka rongo a Kurangaituku, ka hoki mai, ko ta Kura' tenei, ko tana karanga i tona hokinga mai, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, e toru ano wharonatanga, kua tae ki te ana, tae rawa atu, tirotiro kau ana, ka ara—takina ano e taua miromiro, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, ka mau taua maia, ka mea a Ha', ka mate ia.
Ka whakahua ia i tana kupu, te kowhatu nei e, matiti, matata, kua matata, kua ngaro ia, kimi kau te wahine ra, a puta noa atu i tawhiti e karanga noa ana, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, me te poko, aua noa atu, ka puta ake a Ha', ka haere, pena tonu, pena tonu, i te roa o te te ara, a tae noa ki Roto-rua, te taenga atu ki te ngawhariki, mate noa iho, hua noa he wai matao, ana kua wera.
Noho ana i te akau o te moana, ka ahiahi, ka tahi ka ruku atu i te wai, whiti atu ko te motu i Mokoia, ka noho i te wai mahana, ka hiahia ona matua ki tetehi wai mo raua, ka tonoa to raua pononga ki te tiki wai, ka haere, rokohanga iho e takoto ana i te wai ariki, ka hopukia e Hatupatu, ka mau ka uia atu, mo wai to wai ? i haere iho ai koe i te po, ka mea atu, mo mea ma, a kei hea te whare o aku tuakana ? ara ko taua mokai, he whare ano to ratou, pehea ko wai to ingoa ? ka mea atu ia, ko au ko Hautupatu, a e ora ana ano koe ? ka mea atu ia, ae, ka mea atu te mokai ra.
Inana—he whare ke to matou ko o matua, na raua ahau
i ngare iho ki te kawe wai iho mo raua, ka mea atu ia, ho atu
taua, haere ana, ka tae atu ki ona matua, ka parare ki te tangi,
ka mea atu ia, kia ata tangi tatou kei rongo mai aku hoa i patu
i au nei, kaua hoki au e moe tahi me korua i konei, e rangi
me haere au ki roto ki te rua noho ai kia rongo i a ratou, i nga
ra katoa, me kai au i reira, ae, haere, ko toku matua tane, me
moe maua i reira i nga po, i nga ra, hei te whare ia, ae, pena
tonu i nga ra, i nga po katoa, ka mohio nga tuakana ki nga kai,
he kai ke i te ngaronga atu o to raua taina, he kai ke i tenei ra,
Ei, karanga ana, ee, ko Hatupatu. ka tahi ka mea mai tetehi, Hatupatu hoki kua mate ra, ka tino kitea, ka tango tetehi ki te maipi, me tetehi, na ka tango hoki a Hatupatu ki te maipi, kua herua ake taua tangata ra i te po, kua tiatiaina ki te raukura, e rua kopu toroa ki nga taringa, ka tono iho te tini tangata ra kia puta ake i tona rua kia whawhai ratou, ka tango i tona whitiki, me tona maro whero, ka whakahua i tana karakia mo tona tatuatanga, i tona maro:—
Heoi, enei kupu, ka puaki te upoko i roto i tona rua:-
Ko te karakia, mo tana maipi:—
Ka puta a Hatupatu kei runga o tona rua, ka kite mai ona tuakana ki a Hatupatu, ano ki taua koroke i te putanga ake, ano he karu to te tangata, he karu to te maipi. ano ko Kopu ka puta ake i te pae, nga karu o te maipi, o te tangata, ka kite hoki nga mano tini o to raua iwi e noho ra, hinga noa ake ano, hore he iwi, hore he aha, i kite tamariki hoki i mua i taua maia, kite rawa ake, ahua ke ana te titiro ki nga tuakana, ahua ke ki a ia.
Toko-toru, e toru tonu nga taiaha ki te matenga o Hatupatu, i raro ano te rau o te taiaha, tera te haere ra, te whiunga atu o tana, toko-rua ki runga, ko-tahi ki raro o te maipi, maranga atu, tohe mai ano, toko-rua ki runga, ko-tahi ki raro heoi, ka mutu; ka mea mai to ratou papa, aku potiki, kia pena to kouton kaha ki to koutou tupuna e ka mai ra i te ahi a Raumati, mo te Arawa, e ngaki noa ana i te mate, nohea e mana, nohea e aha, pehea i kaha koutou ki taku potiki ko-tahi na.
Ka rongo ana tama i tera kupu, ka pouri te ngakau o te tini tangata ra, o Ha-nui, o Ha-roa, o Karika, kei te patu i te parehe o te aruhe, kei te roroi i te kumara, kei te tapora i te mataitai hei o—ki te taua i Maketu, kei te mahi nga tuakana, kei te ako puku to ratou papa i a Hatupatu, kia mohio ki te ahua o Raumati, a rewa rawa ake nga waka, kihai i eke i runga, i noho ia, ka taka waenganui moana, ka whakatika a Hatupatu me ona kahu whero e toru-tekau, ka haere ki te taua, he mea ruku i te wai, tona ara tonu, a ka tae ki te kopuatanga o te wai, ka kai tonu i roto i te wai i te kakahi, a puea rawa ake, i Ngaukawakawa, kite rawa atu nga tuakana, e horahora mai ana i nga kakahu, ka u atu te waka, ka ui atu, kei whea tou waka i hohoro mai ai koe? ka mea atu ia. he waka ano toku. A whakarerea ana tona pare i reira, tupu tonu ake he pohutukawa, ka puta i te Roto-iti te waka, ka ruku atu hoki ia, puea rawa atu, i Kuha-rua, ka mahue te pare totara i reira, tupu tonu ake, e tupu tonu mai nei ano, tae rawa atu, e noho mai ana, ka miharo ratou ki tana mahi.
ka u ki Otaramarae, moe rawa atu, i te Kaharoa-a-Tauhu, ao ake, kei Maketu, po kau ana. ka takoto te matua a tetehi tuakana, a tetehi, a tetehi, ko-tahi rau mawhitu, i tenei, i teni, i tenei, kaore i a ia.
Ka tahi ia ka tupato kia ana tuakana, kei ta ratou whawhai ano te take, ina kaore i wehea mai etehi ki a ia, ka mea atu ia, e aku tuakana kihai au i whakatuturi ki ta koutou ngare mai i a au, i haere tonu mai au, me toku haerenga i patua ai au e koutou, a ka he nei hoki au. e mea ana a au, kia ho mai etehi tangata ki a au, kia rima-tekau, ka mea atu ki a ia. hoki atu koe, he aha mau, he kai. ko te mea e mate i a koe, he kai, heoti, hoki tonu mai taua tangata, i taua po ano, ka rapu ia i te wahi ururua hei nohoanga mona, a kite ana ia i te pai o taua wahi, ka tahuri ia ki te paihere i aua pu tarutaru, i nga rakau, whakakakahu atu ki ona kakahu, ano te matua a taua tangata, me he matua tangata, ao kau te ra, ka kitea e te tangata whenua, ka tukua nga purahorua, ki hea, ki hea, kia haere mai ki te whawhai.
Kei runga nga matua a nga tuakana, e korero ana i te korero o te toa, whakatika mai, whakatika atu, ka mutu, te tino whakatikanga o Hatupatu, i raro ano e haere ake ana, ano ka oria e te hau, e wha nga tikitiki o te tama, ano te raukura, kei te au o Karewa e noho ana, ka mutu te korero i tetehi taha, wetekia ake, ko-tahi te tikitiki i te rae, he kahu-kura te kakahu, kei te korero i te toa, ka noho, puta ke ki muri, kaore he puhi, he kaitaka te kahu, korerotanga. ka mutu kei waenga e korero ana, he kiri kau, puta ke ki mua, kei te kohamo te puhi, he tokotoko te rakau, noho iho, puta ke, ki tetehi wahi korero ai, e rua puhi kei te rae, kei te kohamo, he puahi te kahu, he tewhatewha te rakau, ka mutu. puta ke he wahi ke, e rima puhi, he topuni te kahu, he paraoa te rakau, ka mutu, me te titiro iho te tangata whenua ki te maha o nga rakau, o nga kakahu o nga rangatira o taua matua, ki te korero, ana ka wehi noa ake te matua a Hatupatu.
Tena, ko nga matua a nga tuakana he maha ano nga tangata ko nga rangatira i rite tonu, e toru matua, toko-toru hoki nga
rangatira, tena ko ta Hatupatu matua ko-tahi, he maha nga rangatira, me nga kakahu, na reira ano i tunu ake, e ki ana, he matua tangata, kaore he mea puhi, ki te otaota.
Ka tahi ka whakaputa te tangata whenua ki waho, piri ka piri. Te ringihanga mai o te tao, o te manuka ki te matua a Ha-nui, ehara kua whati, whati mai, whati mai, kei ta Ha-roa, ka whakahokia, ko te ua kau i maranga, ka te apiti ano, ka whati mai ano, ka eke kei runga kei ta Karika, ka whakahokia, ko te ua kau i maranga, ka te apiti ano, heoti, ka whati katoa nga matua a nga tuakana, aha koa, ko-tahi mano, ko-tahi tekau. Pango tonu te kohamo i te whatinga.
Me te noho tonu atu te matua a Hatupatu, na te mea ano ka eke tonu atu ki runga ki te matua e noho mai ra, te whakatikauga o Hatupatn ki runga, ki te whakahoki, tahuri atu, tahuri atu, nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea te tangata ra: He putanga to Hatupatu, he putanga to Karika, waiho tonu te tokotoko ki a Hatupatu, tukua atu, tahi ano te maipi, ana, me te kai koropeke, maunu te paraoa, kua motu te upoko, ki te ringa mau ai, heoi, ka whati tera, whati ra, whati ra, ka tahi ka hoki mai ona tuakana ka patu, he tini nga mano i hinga—kei te patu nga tuakana, kei te whakataki tonu ia i a Raumati, ana ka kitea, ka mau i a Hatupatu, kotia iho te upoko, huna iho, ka mutu te patu, ka hoki ki te puni, kei te tao i te tangata, kei te kai, kei te whakakapowai i te upoko, ka maoa, kei te korero whakatu, kei au a Raumati, ka mea atu tetehi, tetehi, kei au, pena tonu, huna tonu a Hatupatu.
Ka hoki ki Rotorua, ka tahi ka eke i runga i te waka, ka tata ki te motu, i Mokoia, kei te pioi haere atu i runga i te waka nga tuakana, ka mutu, ka ui mai to ratou matua, kei a wai a Raumati? ka mea tenei, kei au, tenei, kei au, ka mea to ratou matua, e,—kua ora a Raumati.
Ka tahi ka whakatika a Hatupatu, ka pioi i ana kirikiri upoko. ko taua upoko i tona ringa, ko Karika, ka whakahua i tana pioi, koia tenei.
‘Ka mate te patunga na Hatupatu, ko Karika.’ Printed at page 144.
&e., &e., &e.
Ka tahi ka mau te ringa ki te upoko o Raumati, e huna tonu ra i roto i a ia, arara—kei au a Raumati, ka koa, ka tahi ka marere nga kakahu o to ratou papa—ka rere mai ki roto ki te wai, karakia mai ai, koia tenei tana karakia.
‘Hara mai. hea, teretere nui no Tu.’*
&e., &e., &e.
Heoi ka mutu, ka whakanuia ake tana tamaiti muringa, ka whakaitia iho ana muanga, ka tahi ka ea te weranga o te Arawa, ka heke mai nga mokopuna a Tama-te-kapua, noho rawa mai i Pakotore, ka whanau a Rangitihi i reira, me ana tamariki, ka haere tetehi ki te Rangiwhakakapua noho ai, ara ki Roto-rua, muri iho, ka haere tetehi ki te Whakatohea, he wahine, muri iho ka haere katoa a Rangitihi ratou ko ana tama ki Ahuriri. ki te rapu utu mo te mate o te tane a Rongomaipapa, a ka riro mai taua wahine. ka tupu nei a Uenukukopako, ka timata te haere ki ona pahi i te Whakamaru, i Maroa, i Tutukau, i Tuata ka haere atu, hoki mai ano ki Pakotore, hoki atu, koki mai, ehara ka mahue te kuri a Uenukukopako, a Potakatawhiti, ki Mokoia, a patua iho e Mataaho raua ko Kawaarero.
Hoki rawa mai i te Whakamaru, kua mate, heoi ka timata te whawhai nui ki Rotorua, a mate ake tetehi tetehi, Ka tupu a Rangi-te-aorere, te tama a Rangiwhakaekeau, ka tahi ka horo a Mokoia, ka riro i nga tama a Rangitihi a Roto-rua, mau nei, mau nei, a whakatupuria noatia nga mano tangata nei i reira, a marara noa atu ki nga whenua katoa, me o Ngatoro-i-rangi uri, i whakatupuria ano i reira, a e noho nei ano i Roto-rua etehi ko tana mokopuna, ko Tumakoha, nana a Tarawhai, ta Tarawhai tama ko te Rangitakaroro, to muri ko Tarewa, to muri iho i a Tarewa, ko Taporahitaua.
He oi ano ka mutu, kaore i ata korerotia mai e nga tohunga.
E HOA MA, whakarongo mai, ko-tahi ano te tupuna o te tangata
maori, ko Rangi-nui e tu nei, ko Papa-tu-a-nuku, e takoto nei,
ki enei korero.
Ki nga tangata maori, na Rangi raua ko Papa nga take o mua, ina hoki, i pouri tonu te Rangi, me te Whenua i mua. A whakaaro ana nga tama a Rangi raua ko Papa, kua maha nga tangata, kua tini, a kaore ano i marama noa, e pouri tonu ana.
A whakaaro ana aua tamariki i ta ratou whakaaro nui, kia patua o ratou matua, a mea atu ana tetehi o aua tamariki, kaua e patua, e ngari, me wehewehe, ko tetehi ki runga, ko tetehi ki raro, a, ae katoa ana ratou tahi. A, whakatika ana, a Rongomatane, ka wehewehe i a raua, kore ake i mawehe, ka whakatika ko Tangaroa, ka wehewehe a kore ake i mawehe, ka whakatika ko Haumia, pena tonu, ka whakatika ko Tu-matauenga, pena tonu, ka tahi ano ka whakatika, ko Tane-mahuta, ka whawhai, kihai rawa i taea e ona ringaringa, na ka tahi ka panga tona upoko ki raro, ko ona waewae ki runga, na ka tahi ka mawehe a Rangi raua, ko Papa, aue noa ana, hei aha i kohurutia ai, mo te aha tenei hara i patua ai maua, i wehea ai, hei aha ma Tane-mahuta. Aua tonu iho tetehi, aua tonu ake tetehi.
Mawehe kau ano koa, e hara ka tahi ano ka kitea te tini tangata, e huna nei ki roto i te arearenga o nga poho o Rangi raua, ko Papa, mawehe kau ano.
Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-matea, kia tahuri mai ia ki te whawhai ki ona tuakana, mo te wehewehenga i o ratou matua, ta te mea, kaore ia i whakaae kia wehea raua i te wahine, te tane i nga tamariki, ko nga tuakana anake i whakaae kia wehea, a kia ko-tahi e waiho hei matua kia ratou, ko Papa-tu-a-nuku anake.
Te whakatikanga ake o Tawhiri-matea, ana piri ana mai i te ateatenga o tona matua tane o Rangi-nui, ka tae atu ki reira, ka tahi ka whakaarohia nuitia, e raua tahi, ko tona matua tane, ka tahi ka whakatupuria nga uri o Tawhiri-matea, a ka nui haere, ka tonoa tetehi ki te hau-a-uru, tetehi ki te tonga, tetehi ki te marangai, tetehi ki te tua-raki, otira ko o ratou ingoa tonu era ko ana tamariki.
Ka tahi ka tonoa, ko te Apu-hau, ko te Apu-matangi, ko Aonui, ko Ao-roa, ko Ao-pouri, ko Ao-potango, ko Ao-whetuma, ko Aowhekere, ko Ao-kahiwahiwa, ko Ao-kanapanapa, ko Ao-pakakina, ko Ao-pakarea, ko Ao-takawe, ko Tawhiri-matea, te tino putanga, koia ano, anana,—tutu ana te heihei, te hoaturanga ki a Tanemahuta e tu tonu ana, ana whatiia porotia i waenga nui, anana, —whati poro, tana hinganga ki raro, anana, he huhu, he popo, he hanehane.
Ka taia ki a Tangaroa, ka whati haere tera ki te wai, otira, i matua whakawawa ano nga uri o Tangaroa, na Tangaroa tonu hoki, ko Punga, na Punga, tokorua o ana, ko Ikatere, ko Tu-te-wehiwehi, ko tetehi ingoa ona, ko Tu-te-wanawana, e rua ona ingoa.
I ki atu a Ika ki a Tu-te-wanawana, taua ki te wai, mea mai ana a Tu', anana taua ki uta, ka mea mai ano a Ika, haere hoki ra koe ki uta, whakaahua koe ki te ahi rarauhe, ka mea atu hoki a Tu-te-wehiwehi ki a Ika, haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te rourou kai maoa, a haere au i uta. ko Tu-te-wehi-
wehi, ko Tu-te-wanawana, ka tahi te rua ona ingoa ka huaina. He oi, wehea ake era tokorua, marara ana ki te wai, ki uta, whakatikanga ki a Rongo-matane, raua ko Haumia, e hara, hopukanga ake a Papa, e hara kua ngaro era tokorua i tana hunanga, ana rapu kau ana a Tawhiri matea, kua huna e Papa ana tamariki, ka tahi ka taia e Tawhiri' ki a Tu-matauenga, ho atu rawa ana riri, ho atu rawa, hei ahatanga ma Tu', ana, koia anake te tamaiti o taua hunga i whakawawa nei kia patua o ratou matua, koia anake i toa ki te whawhai, ko ana tuakana, i papa noa i te ngaunga a Tawhiri' ratou ko ana tama.
Whatiwhati rawa a Tane poro pu, ko Tangaroa, i oma ki te wai, ko Rongo', ko Haumia-tiketike, i oma ki te whenua, ko Tumatauenga, i tu tonu i te ateatenga o tona whea o Papa-tu-a-Nuku. Na, ka mariri nei te ngakau o Rangi raua ko Tawhiri', ka tahi ka rapu a Tu' i tetehi whakaaro mana, kia tahuri ia ki te patu i ona tuakana, no te kahakoretanga ki rapunga te utu a Tawhiri' mo ana matua, a koia anake i toa ki te whawhai, taria nei he mate e pa mai ki a Tu', no te tupunga o nga tamariki a Taranga raua ko Makea-tutara, o Maui-taha, o Maui-roto, o Maui-pae, o Maui-waho, o Maui-tikitiki-o-Taranga.
Ko te tangata tera nana i tinihanga a Hine-nui-te-po, na reira i mate ai te tangata, mei kaua te tinihangatia, e Maui-tikitiki, e kore e mate, penei ka ora tonu te tangata, ake, ake, ake.
Na Maui-potiki i tinihanga ki a Hine-nui-te-po, i pa mai ai he mate ki nga tangata o te ao, paku ki runga, paku ki raro.
A whakaaro ana Tu-matauenga i ngoikore ona tuakana, ko ia anake i maia, ka tahi ia ka rapu i tetehi patu mo nga uri o Tane-mahuta, ka mahi ia i te whanake, kei te whakakopeti mai, ka oti, kei te tahere, kei te whakairi, e hara papa noa, kihai i rere, kihai i aha.
Kei te rapu hoki ia i nga uri o Tangaroa, a ka kitea atu ki te whakamarara, ara ki te tere, kei te tapahi i te harakeke, kei te ta kupenga, kei te hao, ana pae ana ki uta. Muri mai ano, kei te rapu i a Rongo' raua ko Haumia, e hara ka kitea ki nga makawe, ka taraia he kaheru, ka ranga he kete, ka koia ki te
d
whenua, pae ake ki runga a Rongo' raua ko Haumia', maroke ake i te ra.
Na reira i kainga katoatia ai e Tu-matauenga ona tuakana, a pau ake te kai e ia, hei utu mo ta ratou tukunga i a ia ki te whawhai ki a Tawhiri' raua ko Rangi, a mate katoa, koia anake te tangata i toa ki te whawhai.
Na reira i whakanoatia ai ona tuakana, a ka wehewehea i reira ana karakia, he karakia ano mo Tane-mahuta, mo Tangaroa ano tona, mo Rongo-matane ano tona. mo Haumia' ano tona, mo Tu-matauenga ano tona, ko te wahi i rapu ai ia i nga karakia nei, kia whakahokia iho ona tuakana, hei kai mana, a hei karakia ano mo Tawhiri-matea, he tua mo te Rangi, he karakia ano mo Papa-tu-a-Nuku, kia noa katoa ai i a ia ratou i rapua ai e ia, he tikanga karakia mona, otira, na te Atua ano ia i whakaako i mohio ai
No reira ano i ngaro ai tetehi wahi o te whenua, no te putanga mai o te riri a Tawhiri-matea. i whawhai mai ra ki ona tuakana, a ngaro ana te nuinga o Papa-tu-a-Nuku i te wai.
Ko nga ingoa o aua tangata tupuna nei, nana i whakangaro te whenua, koia tenei, ko Ua-nui, ko Ua-roa, ko Ua-whatu, ko Ua-nganga, a raua nei tama, ko Hau-maringi, ko Hau-maroto-roto, ko Tomairangi, a ngaro katoa te nuinga o te whenua i te wai, wahi iti hoki te wahi i maroke, a ka tupu nei nga uri o Tumatauenga, a nui haere, nui haere, ka tae ki te whakatupuranga i a Maui-taha ratou ko ana teina, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ko Maui-tikitiki-o-Taranga.
Maui.
Na, whakaaro ana taua maia i muri iho i to ratou whanautanga, kaore ano i roa kau ake te uranga ake o te Ra, kua po, kua torengi ki te pae, i a ra, i a ra pena tonu, ka tahi ia ka karanga atu ki ona tuakana, tena, tatou ka here i te Ra nei kia ata haere ai, kia roa ai te mahinga a te tangata i tetehi oranga mona, ka mea mai ona hoa, e kore ra e tata atu te tangata, i te nui o tona wera, i te kaha hoki o tona mahana, ka mea atu taua
maia kia ana whanaunga, kua kite ra koutou i te tini o aku mahi, a kua oti katoa i a au te whakarite te ahua o nga manu katoa o te ngahere, a i whakatangata tonu koutou, i whakatangata tonu hoki ahau, a muri iho, ka mahue i a au te ahua tangata, ka whakaa-huatia hoki ahau ki to te manu ahuatanga, a i rite a hau ki ia manu, ki ia manu, manu iti, manu rahi, a hoki noa mai au ki to te tangata ahuatanga. I muri tonu mai tenei o tona whanautanga, muri iho, ko te herenga o te ra, waihoki ko tenei e aku tuakana. ka taea hoki e au tenei, ka taea hoki e au tera atu aiauei, ae ana mai ona whanaunga ki tona tohe kia patua te Ra. Ka tahi ratou ka whiri taura, ka kitea i reira te whiri tuamaka, te tarikarakia, te whiri paraharaha, te rino, ka oti nga taura te whiri. Ka tahi ia ka tango i tana patu, ka tango ia i ana whanaunga, me a ratou mea ki roto ki o ratou ringa. Ka haere ratou i te po, awatea rawa ake, noho ana i te tahora, po iho, ka haere ano, ao noa ka noho ano, nawai i tawhiti, i tawhiti, ka tae ki te taha tonu o tana putanga ake.
Ana, kei te hanga i te taiepa oneone, me nga whare rakau, ka oti, kei te hanga i nga koro o te rore, ko nga tuakana, ki tetehi taha, ko ia, ki tetehi taha o te putanga ake o te Ra, me o ratou papa arikiwi ano.
Kua riro mai koa i mua atu te kauae o tona tupuna o Muri-ranga-whenua, koia raka tana patu.
Ka mea atu taua maia raka ki ona hoa, kaua e whakaohokianoatia, e ngari, kia ngaro rawa te upoko ki roto ki te koromahanga nei, me ona peke, na hei konei ka karanga atu ai au kia kumea atu, kia kumea mai, ka whakatika au ki te patu i a ia, otira kia mau te herehere kia roa rawa, ka tahi ka tukua e tatou kia haere, e ngari e te whanau, kei aroha tatou ki tona auetanga.
Te putanga ake o taua tawhiti nei, ano he ahi e toro ana ki te whenua, haere ake ana, haere ake ana, a ka ngaro te upoko, tango atu ko nga peke ka ngaro, ka tahi ka kumea nga taura, me
te hupanatanga o taua tawhiti, o taua rore, e hara mau kita taua maia i nga taura a taua hunga.
Ka peke taua tawhiti nei a Maui-tikitiki-o-Taranga, me tana patu, e hara, aue rawa ake ka aue, e patu ana, a roa rawa, ka tahi ka tukua, a haere tautau ana. Ka tahi ka rangona te tuarua ona ingoa, no tana auetanga, ka karanga he aha a hau i patua ai e koe e tenei tangata, ka hei ra tau, patu rawa koe i a Tama-nui-te-Ra, he! ka tahi ka rangona te rua o ona ingoa. Ka tahi ka tukua ia kia haere, anana,—ka tahi ka ata haere taua maia nei, a Tama-nui-te-Ra. Ka tahi ka hoki mai a Maui-taha ratou ko ana teina, ka noho, noho nei, noho nei, a roa rawa, kei te huti ika ona tuakana, kei te noho noa iho ia i te kainga. me te whakarongo ki te amuamu ana wahine, ana tamariki, ki tona mangere ki te huti ika, ka tahi ia ka whakatauki atu, nana koutou e whae ma, koutou ko o tamariki.
Kua taea e ahau nga mea katoa, a hei tena mea hei te mahi o te kai, ka ngaro ai.
Hua atu akuanei tena mea te kai, ko uta nei whitikia ai e te ra.
Ka tahi a Maui ka takaa i tana matau, i te kauae o Muri-ranga-whenua, ka oti, whiri rawa te taura ka oti.
Ka tahi ka mea atu ki ona tuakana, tena tatou ka aukaha, i to tatou waka, ae tatou ka hoe ki te hi, ka mea mai ona tuakana, kei whea he matau mau, ka mea atu ia, e kore au e waiho, hei tata i te wai o to tatou waka, ae ana mai ratou, ka tahi ka hoe ratou, ka tae ki nga tauranga i tau ai nga waka i mua, ka mea atu nga tuakana, tukua atu te punga i konei, ka mea atu ia, kauaka, e ngari, me hoe rawa ki waho noa atu, ka hoe, a rite ana ki te tauranga whakamutunga o waho, ka mea atu ano ratou, tukua to tatou punga i konei, ka mea atu ano ia, he ika pononga to konei, hua atu, me hoe rawa ki te au o te moana, ka tuku ai te punga. A ki te tae atu ki taku wahi e pai ai, hei tukunga mo te punga, ina, e kore e tukua iho te matau ki raro, e whaia ake ana e te ika.
A, me te turehutanga kanohi nei ano te roanga, ka hoki mai to tatou waka ki uta. Hoe nei, hoe nei, a tawhiti noa atu ka mea nga hoa, hei konei, ka mea atu ia, kia ngaro te tu-a-pae whenua, a ngaro rawa, ka tahi ka tukua te punga, kia tawhiti noa atu, ki te au o te moana, ka huti nga tuakana, anana, kihai i tukua iho ki te wai, i whaia tonutia ake e te ika ki runga ki te waka. E rua ano hekenga o te aho, e hara kua tomo te waka i te mahi a te ika, ka tahi ka mea mai nga hoa ki a ia, e hoa, tatou ka hoki, ka mea atu ia, taihoa ra, kia whiu hoki taku matau ki te wai, ka mea atu nga hoa, no whea hoki te huanga o tau matau? ka mea atu ia, ha he matau ano ra taku! ka mea atu ano nga hoa, tena koa whiua. e hara i roto ano i a ia, e uira ana te paua me te whakairo, puhipuhi rawa ki te waero, anana,—ka turua 'tahi ra ka whiua ki te moana, ana, rere tonu, rere tonu, a ka tae ki te tekoteko, mahue ake, ka mahue nga mahihi, ka ngaro ki te roro, e hara ka mau ki te paepae o te whatitoka, te matau a Maui-tikitiki-o-Taranga.
Ka tahi ka tapikitia e ia tana aho, e hara ka man ake te whare o taua kaumatua nei o Tonganui i tana matau, haere ake, haere ake, a ka mo runga ake taua whare, te tino marangatanga ake, e hara ka mau iho taua matau i te toimaha. Ka puta ake hoki te koropupu o te whenua ki runga, ka hamama nga waha o nga tuakana ki te tangi.
Ka tahi ia ka whakahua i tana karakia. ta te mea ka rongo ia ki nga kupu amuamu a ona tuakana. e tangi ana, e aue ana, e mea ana i ho mai ano tatou ki te au o te moana nei kia tahuri ki te wai ma te ika, ka tahi ia ka hapai ake i tana hiki ake, mo tana ika kia maiangi ake, ka mea:—
E hara tarewa ana i runga te ika a Maui, he ika whenua, ko Papa-tu-a-Nuku, anana, takoto maroke ana to ratou waka.
Mahuetia iho ona hoa ki to ratou waka, hoki ana ia ki to ratou kainga, i mea iho ia ki ona tuakana, i muri i a au nei, kia manawa nui, kei kainga ake a muri i a au, kaua hoki e kotikotia tatou ika, e ngari waiho kia tae au ki te kawe atu i te hau o tenei tanga ika, a kia tae atu au, ki te tohunga, kia whangaia ki te atua, ka hurihia te huribanga taka pan, ruahine rawa, kakahi rawa, ka noa, ka tahi au ka hoki mai, hei reira, ka kotikoti ai te ika nei, a ka riro pai ta tera, ta tenei na, ta tera ra, a taku hokinga mai, ka whiwhi koe ki tau, me te hoki hari ano, a e takoto pai te wahi i takoto, e riro pai te wahi, a mauria atu e tatou, a taku hokinga mai.
Hemo kau atu ano taua maia raka, e hara kua takahia nga kupu i rongo ra ratou, kei te kai, kei te haehae i taua ika, e hara te tae ki te atua, kia mauru tona ngakau, i te ika a tona tauira. A kia kai nga atua tama-tane, me nga atua tama-wahine, e hara kua motumotu i taua hunga whakaaro kore nei, anana, tana tahuritanga mai ki te riri mai ki taua ika e haehaea atu ra, anana te tino okenga i oke ai te pane, me te hiku, me nga urutira, me nga pakihawa, anana, ta Tangaroa pai hoki, ano kei te wai e tawheta ana.
Ana, koia e takoto kino nei te whenua. Tu ana he maunga, takoto ana he raorao, heke ana he awa-awa, ara he pari hoki, mei kaua te tinihangatia e ona hoa, kua takoto pai taua ika, a kua waiho hei tohu mo te whenua, i muri nei, ara ko te rua tenei o nga kinonga i muri iho o te wehenga o Rangi raua, ko Papa.
Ka mutu tenei mahinga, a Maui ratou ko ana tuakana. ki te wahi i noho ai to ratou matua tane, wahiue; kia whakaaturia atu ki a ia, a kia haere atu ia ki te rapu i taua wahi e noho nei raua, ka mea atu ki a ia, aua hoki, nowhea matou e kite, kei runga ranei, kei raro ranei, kei tawhiti atu ranei i a tatou.
Ka mea atu ia; maku e rapu, ka kitea, ka mea atu nga hoa, he aha koe to matou whakapakanga i kite ai, he aha matou o matamua i kore ai e mohio i tona wahi e ngaro nei, kua kite ra hoki koe, muri iho i tau whakakitenga mai ki a matou, ko to tatou whaea, a i te po i moe tahi ai tatou, ao rawa ake te ata, ko tatou anake e moe ana i te whare, a e pena tonu ana ia po, ia po, a nohea i matauria, ka mea atu ia, a hei konei whakarongo ake ai.
Ta te mea, kua kitea ake e ia i muri iho o tona kitenga e tona whaea, e ona whanaunga, me ona tuakana, i a ratou e haka ana, ka haka nei, ka noho kei nga tuara a Maui-potiki, ka tatau mai to ratou whaea i ana tama, ka mea, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho. Ha! nowhea to koutou To-toko-rima, ka mea atu a Maui-potiki, nau ano au, ka tatau ano te ruahine ra, ana, toko-wha ano koutou, ka tahi hoki au ka kite i a koe, he oi, he roa nga kupu totohe a raua i roto i te kapa o ta ratou haka.
Ka puta mai te kupu a taua wahine, haere atu koe i roto i tenei whare, e hara koe i te potiki naku, na te tangata ke koe, Ka tahi ka mea atu te Maui raka, ae, me haere ke atu au, e ngari he tamaiti au na te tangata ke, e ki ana ra pea au nei, nau ano au, ina hoki i whanau ano au i te taha o te akau, a i whiua atu au e koe, ki te hukahuka o te tai, a he mea takai a hau e koe ki roto ki tou tikitiki, a he mea apoapo a hau e te rimu, takai atu, takai mai. A, na te apu-hau, na te apu-ma-tangi au i whakahoki mai, ki uta nei, a takaia ana au e nga ta whaowhao o te akau roa, a tau mai ana te tini o te ngaro, ki te karamuimui i a au, me nga manu hoki, ka puta mai hoki toku tupuna, a Tama-nui-ki-te-Rangi, ka kitea ki te ngaro, me nga manu, e karamui' ana i runga i nga tawhaowhao, ka rere mai taua tupuna nei, ka heua ake, ara! he tangata, ka tahi au ka tangohia ake.
Ka kawea atu au e ia ki roto ki te whare, he mea whakairi ki runga noi ai, kia ngaua ake e te auahi e te mahana, a ora noa ake au i te mahi atawhai, a taua tupuna nei, a rongo ana au i
te rongo haka o tenei whare, haere mai nei, otira i roto ano au i tou puku, ka rongo au i nga ingoa o aua matamua, e tauria ana e koe, ki o ratou ingoa, a tae noa ki tenei po, ka rongo tonu au ki a koe e whakahua ana i o ratou ingoa, koia a hau ka mea atu nei ki o koutou ingoa, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ana ko a hau, ko Maui potiki a hau e noho atu nei.
Ka tahi tona whaea ka karanga atu ki a Maui-potiki, ko koe ano taku whakamutunga, me te ruahinetanga o taku tinana, a ka mea atu nei a hau ki a koe, ko Maui-tikitiki-o-Taranga, taua maia.
A, i muri iho i taua tautohetanga, ka mea mai a Taranga ki tana muringa, haere mai koe kia moemoetahi i roto i to whawharua, a kia hongi atu au, kia hongi mai koe, ka peke atu ia, kei te moetahi. Ara hoki ko matamua, kei te korerorero ki a ratou ano. Ha! ko tatou ko te mea i ata tirohia iho e ia te ata whanautanga, me te ata takotoranga ki runga ki te takapau-hora-nui, he aha ra te moetahi ai ki a ia, i te itinga, i awhitia e ia, pakeke rawa ake, te moetahi, te aha.
Tena ko tenei whakatahe, ko wai tatou ka ata kite atu, na te rimu tana i awhina, na wai ranei, na te tangata ano ranei tana tamaiti, ka anga ia ka moetahi, na wai koa hoki te whakatahe i ki, a ka whiua atu ki te wai, e hoki mai hoki hei tangata ora ki te ao marama, tena ko tenei koroke, kua mea nei ia, hei tangata ki a tatou.
Ka mea atu nga toko-rua ki era atu toko-rua atu, he aha koa ua ana te waiho ai hei hoa aroha mo tatou, i nga ra o te pai, hei pai, i nga ra o te kino, hei kino, ana e ngari e te whanau, he awhina tangata anake te rangatiratanga o tenei mea o te tangata, he mahi kai, he tangohanga, he aha, he aha, kia tipu ai te pai. Kei pena tatou me nga tama a Raugi-nui raua, ko Papa-tu-a-Nuku, tahuri ake ano, kei te whakaaro patu i o tatou tupuna, ae katoa ana ratou toko-wha, he wahi iti te kupu a Tawhiri-matea i aroha ki o ratou matua, ko te muinga, i whakaae tahi ratou ki te patu, a muri iho, ka kite ia, kua tawhiti
ki te tane, i te wahine, anana, ka tango mahara ia, ka whawhai mai ki ona whanaunga. Na reira hoki a Tu-matauenga, ka tahuri atu ki te whawhai ki ona tuakana, me ona matua, a e mau nei ano tona whawhai ki ona whanaunga.
Waihoki ko tatou, kaua e whakatupu wehewehe i roto i a tatou, kei tahuri ake aua whakaaro kino e patu ana i a tatou, a pena iho me nga tama, a Rangi-nui raua, ko Papa', ka mea atu etehi, ae, e o maua matamua, ka tika, a me mutu i konei.
Po iho ano, ao ake ano te ra, kua whakatika a Taranga, kua ngaro whakarere i te whare i ana tamariki, oho rawa ake nga tama, tirotiro kau ana, ka mohio nga matamua, ka pouri tonu taua tamaiti muringa, e hua ana e ngaro nei, kei te mahi kai pea, kaore, kei te tahuti noa atu. Po iho ano, ka puta mai ano to ratou whaea, kei te haka ano nga tama, mutu kau ano, kua mea mai ano ki tana muringa, haere mai ano taua ki konei moe ai, a moe ana, a ao rawa ake, kua ngaro ano, ka tahi ia ka tupato ki te mahi maminga tonu a taua wahine, i a po, i a po, a tae noa ki tetehi atu po, ka moe tahi ano raua ko tona whaea, me te tokomaha ano hoki e moe ana, me tona whaea, tangohanga e te tama, e hara kua riro te tu, me te maro-whaiapu, e hara kua ngaro, tangohanga atu, kei te purupuru i te matapihii te whatitoko, kei puta mai hoki te haeata o te awatea ki roto i te whare, kei hohoro te whakatika o taua wahine i te pouritanga o te po, no reira i tupato ai tona ngakau. Nawai i po, i po, a ka marama, ka kitea te turi o te tangata, ka rere te ra, ka morunga noa atu, ka tahi te wahine ra ka mahara. Ha ! he po ke hoki tenei, ina hoki te roa, ka mutu, kei te moe ano, oho ake, kei te rapu ano tona whakaaro, te kitea koki te maramatanga mai o waho, i te mea kua oti rawa te purupuru te whare.
Ka tahi ia ka maranga ake, anana—kua noho tahanga ia, ka rapurapu noa ia i tetehi maro, me tetehi tu mona, nowhea hoki i kitea, ka tahi ia ka rere atu ki te kukume mai i nga puru o te pihanga, o te whatitoka, kukume rawa mai, anana—kua tikokekoke noa ake te ra o waho. Ka tahi ka rawhia reretia te karu-
e
karu puru o tana whare hei paki putanga mona, e hara kua puta kei waho e aue haere ana, mo te kohurutanga e ana tamariki.
ka pahure atu ki waho to ratou whaea, ka maranga ake taua nauhea ra, ka titiro atu i te haeatatanga o te whatitoka, titiro rawa atu, ka tango ki te pu wiwi nei, ka rere iho taua wahine nei ki roto ki te koruarua, akina iho hoki taua pu wiwi nei, ana me te poko.
Ka tahi ka puta atu taua maia nei a Maui-potiki, ake ! e puare katoa ana a roto, puta noa ki raro.
Ka tahi ia ka hoki mai ki te whare, ka mea ki ona tuakana e moe ana, e hoa ma, e oho, kati te moe, maranga ka waiho tonu tatou hei tinihangatanga ma to tatou whaea. Ka tahi ano ka maranga ake ona hoa, anana—kua paratu noa atu te ra, ka ui atu ano taua nauhea nei ki ona tuakana, kei whea te wahi i to tatou matua tane, matua wahine ? ka mea mai ratou, aua hoki, kaore ano matou i kite noa, ahakoa, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, kaore noa iho i te kite, a hei a koe ranei ka kitea ai tana wahi e rapua na e koe, hei aha mau tena, e kore koe e noho marire tatou. Hei matua tane aha, hei matua wahine aha. Nana koia tatou i whangai ki te kai, a kaumatua noa nei. Hua atu, ko te Rangi to tatou matua, nana hoki i ho mai i ana uri, i a Hauwhenua, i a Hau-maringiringi, i a Hau-marotoroto, i a Touarangi, i a Tomairangi, nana i ho mai i ena tangata hei atawhai i a matou nei kai, na Papa-tu-a-Nuku i whakatupu ake ana purapura, hei oranga mo ana uri i tenei ao-tu-roa.
A ka mea atu ano a Maui-potiki, e tika ana ano ena kupu, e ngari ki a au, me he mea ko a hau hoki koutou, ko ta te hukahuka o te tai, ko tana i whakatupu, i whangai mai, te pena na te whakaaro, e ngari ki a au, ma koutou e tino rapu te wahi i kai ai koutou i tona u, a no te mahuetanga o te wai u, ka tahi ena kai ka kainga e koutou.
Tena ko tenei e te whanau, kaore au i kai i te wai u, i te kai
hoki, a e aroha ana au ki a ia, he oi ano te mea e areha nei au,
Ka mutu te miharo a ona hoa ki a ia, ka tonoa atu ia ki a haere atu ki a rapu i a ratou. Ka tahi ia ka haere atu, kua oti noa ake ra hoki i a ia tana mahi matamua te whakarite e ia, i muri iho i tana whakakitenga ki ona whanaunga, i te whare haka, i te mea kaore ano te Ra i herea e ia, me te whenua i hia, kua oti ake ia te whaka-a-hua ki te a-hua o nga manu, o ia manu, o ia manu o te ao, a kaore tetehi a-hua ona i paingia e ona tuakana, i tana whakakitenga kia ratou, he muringa, ko tona whakaahuatanga ki te a-hua o te kukupa, i te a-hua o te kukupa, ka tahi ona tuakana ka mea atu, e tama e; ka tahi koe ka tino pai, pai rawa, pai rawa atu koe i o te tuatahi ritenga kua mahue atu ra.
Ko te wahi koa i pai ai ia, no te maro-whaiapu, me te tu o tona whaea i wetekia ra e ia, a ko taua maro ano te mea e matonu i tona uma na, a he maro-waero hoki. A ko tona tu ano te wahi e pangotonu na i tona kaki, i mua tenei mahi ana, A i tona rapunga nei ano ki a kite i ona matua, ka haere hoki ia ki te whakarite i a ia ki te a-hua o te kukupa, a rite ana—ki to mua a-hua, ka kite hoki ona hoa, ka mea atu, e tama e ! ka pai koe, kei tona nohoanga hoki i runga i te manga o te rakau, anana,—te ngaoko, te aha, ko te tumu kau ano ki a ia, koia hoki nga whakatauki nei. (He kukupa pae tahi.)
A ao kau ano te ra, ka tahi ia ka mea iho ki ona tuakana, hei
konei noho ake ai, whakarongo ake ai ki toku ngaromanga nei,
he nui no te aroha koia ka rapua nei. A whakarongo ake, i
tika pea aku mahi i mua, ina hoki he tangata maia rawa te Ra,
Waihoki ko te a-hua o te manu, e kore e taea e te tangata kahakore, tena ko a-hau ko to koutou mutunga, kua taea katoatia, a ka tahi nei pea a-hau ka rehea, kei tenei haerenga ki tera wahi, ka mea atu ona tuakana, he haere whawhai koia tau, hua atu, he rapu tau kia kitea te mea e aroha nei tatou, a ka kitea, noho ana, ka ngarongaro te aroha, hoki ana mai, hoki atu, hoki mai.
Ka mea atu ia, koia kau ano te take i haere ai au, a hei toku taenga atu pea ki reira, ka kite atu pea au i o reira pai, a ka pai, i o reira kino, ka kino atu. Ka mea mai ratou, ae, e tika ana ua au, haere ano i runga i ou mohiotanga, ka tahi te tangata ra ka haere ano ki te ngahere, ana tona putanga mai, ana me te tino kukupa, Hinga noa ake ano ona tuakana, hore he ngoi, hore he aha. Te tino whakatikanga, ka tae kei te rua i rere iho ra tona whaea, tangohia ake te pu wiwi, e hara kua ngaro kei roto, akina iho hoki kua ngaro ano. Te tino rerenga, e rua ano titahatanga, e hara kua tatu kei raro e rere ana, titahatia atu, titahatia mai, e hara kua ronaki te rere.
Ka tahi ka kitea atu te rangapu tangata nei e taka ana mai i raro i nga rakau, ko te ingoa, o aua rakau, he manapau, ka tahi ka rere atu, noho ana i runga i te tihi o taua rakau, e nohoia ake ra e taua rangapu, e hara kua kite tonu iho i tona matua wahine, e takoto tahi ana raua ko tana tane, ka mahara ia, e ! ko aku matua tonu enei, e noho ake nei, a ka tino rongo ia i o raua ingoa e whakahuatia ake ana e nga hoa noho tahi, ka tahi ia ka neke tata iho ki raro iho, ka tango ia ki tetehi hua o taua rakau, ka panga iho, e hara pa tonu ki te rae o tona matua tane, ka mea etehi, he manu pea, ka mea taua tangata ra, e hara he mea makere noa iho. Ka tango ano taua kukupa ra i te hua-rakau, ana pa tonu ki tetehi, ki tetehi, mamae rawa, ka tahi ka tino aue raua, ka whakatika katoa ki te titiro, a ra, e noho iho ana, otira, i rangona ki te tumu i tino kitea ai. Ka tango katoa te
iti, te rahi ki te kohatu, hei kuru i a ia, a roa noa atu ratou, e
epaepa ana i a ia, kihai hoki i pa, ka tahi tona papa ka whaka
Ana ka wehi taua iwi ki ona kanohi, ano i taia ki te takou te whero. Ka mea ratou, koia ano i roa ai te nohoanga iho, me he manu, kua rere noa atu, kaore he tangata ano, ka mea etehi, he atua koa, ina te ahua kaore ano i kitea tenei ahua, i muri iho i te wehenga o Rangi raua, ko Papa-tu-a-Nuku. Ka tahi ka mea atu a Taranga, ko-tahi rawa te mea i kitea e au, i a po, i a po, i au e haere nei kia kite i aku tamariki, ka kite hoki au i te penei, otira, tera atu i tenei, ina hoki, whakarongo mai, i taku haerenga i te taha o te akau i whanau au i tetehi tamaiti aku, a takaia ana ki roto ki toku tikitiki, a whiua ana e a hau ki roto ki te hukahuka o te tai. A i muri iho, ka kitea e tona tipuna, e Tama-nui-ki-te-Rangi, a pena tonu me nga kupu a Maui-potiki i korero na kia ratou, i a ratou i roto i te whare ona tuakana, me to ratou whaea, ka mutu te korero a Taranga ki a ratou ko tana tane.
Ka tahi ka mea atu ki a Maui e noho ra, nohea koia koe ? No te uru ? no te raki ? kao ! no te marangai ? kao ! ati no te hau tonga ? kao, ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri ? Ka tahi ka hamumu atu te waha, ae, e ! Ko taku potiki te tangata nei. Ka mea mai ano te te kuia ra, ko Maui-taha koe ? Kao, ati ko Maui—tikitiki koe a Taranga ? ae, e ! ko taku potiki tenei tangata. Na te apu-hau, na te apu—matangi, na Tupari—mae-waewa, nana i ahu mai, ka kia, he tangata, haere mai e tama e ! kakea ake te taupu o te whare o to tupuna o Hine-nui-te-po.
Ka tahi te tangata ra ka kawea ki te wai, e tona papa, ka tohia, ka mutu, ka whangaia te hau o ana patunga i te Ra, me tana hianga i te whenua, ka mutu. Pawera tonu tana papa a
Makea-tutara, ki te napenga o tana karakia tohi, karakia whangai hau, o ana patunga, mau tonu tona pahuna, po iho ano, ka tomo ki te whare.
Ka wea atu tona matua, e tama, kua rongo a hau ki to whaea, he tangata toa koe ki te aha, ki te aha, i taea katoatia e koe nga mea ririki, nga mea nunui o tou kainga, a kei tou taenga mai pea ki tou matua ake, ka tahi pea koe ka rahua, ka mea atu ia, ki ehea mea ra ?
Ka mea atu tona matua, ki to tupuna, ki a Hine-nui-te-po, e kowhakiwhaki noa mai ra i te taha o te rangi, kamea atu ia, a waiho ra, me rapu ake e taua, te matenga, te oranga, ka mea atu te matua, he aitua to taua, i hiki ano taku karakia, a mea ana au, hei matenga mou. Ka tahi ia ka mea atu, he pewhea tona a-hua-tanga ? ka mea ia, te mea e korapu mai ra, ko ona mata. Ko ona niho, kei te koi mata,—ko te tinana, he tangata ano, e ngari nga karu, he pounamu, ko nga makawe, i rite ki te rimu rehia, ko te waha, i rite ki te manga.—Ka mea atu te tamaiti, i pera ranei tona kaha me to Tama-nui-te-Ra, e pau katoa nei te te tangata, me te whenua, me te wai i tona werawera, e hara i ora ai tenei ao na te hohorotanga o tana haere, mei penei me ia e haere iho nei, nowhea e rere te morehu, nowhea e aha.
Tena, purutia ia e a-hau, ata haere ana, patu-patua iho nei ia, iti ana tona kaha, a roa ana te haerenga, iti ana tona mahanatanga iho, na te panga o aku patu, titore ke, titore ke, koia ka maha haere ai ona hihi, puta noa ki i a wahi, ki i a wahi. Waihoki ko te moana, i nui atu i te whenua, a na te kaha o te whakamutunga, nana i tango ake, ana—ka whai whenua. Ka mea atu tona matua ki a ia, e tika ra koe e taku muringa, me te kahanga o toku koro-heketanga, nau mai, haere ake kia kite koe i to tupuna e uira mai ra i te taha o te Rangi, ao kau ake i te ata, kei te tiki ahi nga pononga, o muri, i nga ra katoa, nawai i rongo, i rongo nga tumau, a taringa noa iho ki te ngare a te hunga o rahaki, he ungaungatonu kia haere ki te tiki ahi, ka tahi ia ka mea atu.
Ka haere au ki te tiki ahi ne, kei whea koia te huarahi ? Ka mea atu te hunga whenua, haere tonu atu i te ara nui naka, a tae tonu ki to tupuna e noho mai na, a ki te ui mai ia ki a koe, mau e whakahua atu i to ingoa, a ka mohio mai ia ki a koe, e ngari, kia tupato koe, kei tini au maminga ki a ia, ta te mea, kua rongo hoki matou, he tangata nui atu, i nga tangata au mahi, akuanei koe, te tini ai au maminga ki a ia, ka mea atu taua maia nei.
Kaore, ko te ahi anake taku e e tiki atu ai, a ka hoki mai ai au akuanei, te haerenga, a ka tae atu ia, ka kite ia i ona kuha e tirara tonu ana, me nga mea i whakaatuaturia ra e tona matua, i a raua e noho ana i to raua whare, ka miharo ia, a roa rawa atu ka tahi ia ka mea atu, e kui e! maranga ki runga, kei whea to ahi, he tiki ahi mai taku. Ka tahi ka maranga ake taua tupuna ra, aue, ko wai ra tenei tangata ? ka mea ia, ko a—hau, nowhea koe ? no konei ano, e hara koe i konei, ina hoki tou a-hua i nga tangata o tenei whenua, e mea ana au, no te ' Raki koe, ka mea ia kao, no te marangai koe, ka mea ia kao, no te tonga koe, ka mea ia kao, no te uru koe, ka mea ia kao, ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri, ka mea ia, ae. E, —ko taku moko-puna, he aha tau ? he tiki ahi mai i a koe, a haere mai, haere mai, tenei to ahi.
Ka tae te kuia ra, kowhakina mai ana te ahi i te toi—iti o nga matikara, i tona kitenga atu ano, e kowhakina ana tona maikuku hei ahi, ana tino miharo rawa atu ia; ka tahi ia ka haere tata atu, ki tua atu, tineia iho te ahi—mate rawa, ka hoki atu ano, e kua weto te ahi nei, ho mai hoki, ana kua tae ano, kei te kowhaki i ana maikuku, ka haere atu, tua atu, kua tineia ano, mate iho, ka hoki atu ano, e kui, ho mai hoki he ahi maku, kua pirau hoki tenei. A pena tonu, pena tonu, a poto noa etehi matikara, tango atu ki o tetehi ringa, a tae noa ki te whakamutunga ona matikara. Ka tahi ka mohio taua ruahine nei, ana—he tinihanga ta tenei tangata.
Tino whiua atu ana ki te whenua, ana tino kanga, ana, to
hoa, ehara ka oma a Maui, haere rawa ake, ehara kei muri tonu
i tona tuara e whai atu ana, nawai, nawai, a ka tata kei te tuara,
Ka tahi ia ka karanga ki ona tupuna, ki a Tawhiri-matea raua, ko Whatitiri-matakataka, kia ho mai he wai ki a ia, ka mea ia. Ho mai tetehi wai ki a au, kia teneia tenei ahi, e whai haere nei i au.
Na, ka tahi ka puta te apu-hau, te apu-matangi, a Tawhirimatea, a Ua-nui, a Ua-roa, ehara kua weto taua ahi, ana tae rawa atu hoki a Hine-nui-te-po ki te whare, kua mate noa iho i te ua, a kua rite tahi ano tona auetanga, ki to Maui auetanga, i te wera o te ahi, a ka mutu tenei mahi ana. Ka tahi ia ka hoki atu ki te kainga, ka mea mai te whae raua, ko te papa, kua rongo koe ki te ako atu, a haere ana koe ki te tinihanga i to tipuna, ana ka kite koe i te huhi, a ka mea atu ano taua maia nei, he aha tena ki a au, tena koia e mutu taku tohe, hua atu, ko taku tohe ano tenei, ake, ake, ake. Ka mea atu te matua ki a ia, ae, e pai ana nau te whakaaro ki te ora, ki te mate, penei ka rongo mai koe ki taku ako atu, ka ora koe, mutu kau ano ana korero, kei te rapu hoa te maia ra mona, i etehi tangata.
Na, ka tae mai nga miromiro, nga pitoitoi, nga tataeko, nga koriroriro, i a manu, i a manu, me nga tirairaka, ka rupeke mai, ka tahi ratou ka haere ano, i te ahi-ahi, ka tae ano ki te whare o Hine-nui-te-po, rokohanga atu e moe ana.
Ka mea atu a Maui ki ana hoa, e hoa ma, ki te mea ka haere
a hau ki roto i te puku o te ruahine ra, kauaka a hau e kataina
e koutou, e ngari kia ngaro rawa a hau ki roto i te puku, a puta
rawa i te waha, hei reira, ka kata ai a hau e koutou, ka mea
atu nga hoa, e tama, ka mate koe, ka mea atu ia ki a ratou, ki
te kata koutou i a au, i te mea ka tahi ano ka tomo atu ki roto,
ka mate rawa au, mate rawa a
Ka mea atu nga hoa, haere ra kei a koe ano te whakaaro mou, ka tahi te tama ka whakatika, whakawiria iho te tau o te patu ki te ringa, ka tomo atu ki te whare, ka marere nga kakahu, ano te
kiri, me te anuhe-tawatawa nga mahi a te kauri, nga uhi matarau a Uetonga, ka tahi ka tomo.
Ko tona upoko ki mua, ka ngaro te pane, e memene noa ana nga paparinga o te tini manu ra, ka ngaro nga peke, tango atu ko te uma, ka tahi ano ka tino kata nga tiwakawaka ra. Ano te ohoreretanga o taua ruahine, ana tuwhera ana nga kanohi. kopi ana nga ngutu, rokohanga iho, ka whano ka o te uma ki roto, motu-rere mai ana te hope ki waho.
He oi ka mate tenei Maui, otira mate rawa ake ia, kua tupu ona uri, kua whanau ana tama, kei Hawaiki ano etehi ona uri, kei Aotea nei etehi, ko te tini ona uri, i noho atu ano i Hawaiki, ko etehi i haere mai ano ki Aotea nei, ko te take tenei o te mate, ki to te maori tikanga korero, no te katanga a Tiwaiwaka i a Maui-tikitiki-a-Taranga i kutia ai e Hine-nui-te-po, a mate ana, koia ta matou pepeha nei, (He mahi atu ta te tangata, ma Hine-nui-te-po e kukuti mai.)
Ka mutu nga mahi a nga tama a Makeatutara raua, ko Taranga, me te mahi hoki a nga tama a Rangi' raua, ko Papa', ko tenei korero, no te whakatupuranga o nga tupuna, o te tangata maori. A na reira matou nga tangata maori i mau tonu ai ki enei korero o mua, hei korero ake ma nga uri ki muri ake nei, i nga karakia maori, i nga whakatakoto tupuna, i nga aha, i nga aha noa iho a te maori.
ko nga tupuna.
A ko te putanga ki te whai-ao, ki te ao marama:—
Ana ko Tu-matauenga ratou ko ana teina, tuakana:—
Ko nga tangata tokotoru:—
Ka wehea i konei ana tama, kei Hawaiki etehi, kei Aotea nei etehi ona uri:—
Ko nga tangata kai katoa:—
Ka wehea hoki i konei ki Hawaiki etehi, i haere mai nei etehi i runga i nga waka, i hoe mai nei ki Aotea nei, ko Tuamatua, ko Uenuku, ka wehea hoki etehi i konei, ko Uenuku, ko Houmai-tawhiti.
Ana, i a Houmai-tawhiti, he whawhaitanga, no reira ka nui te whawhai ki Hawaiki, otira, kua timata mai ano i mua atu i a Whakatauihu, i a Tawhaki, i a Tuhuruhuru, i te tikinga o Kae, i utaina oratia mai ai, hei utu mo Tutunui, a tae noa mai ki te pokai-tara a Manaia. A muri mai, ko nga pirau o te tapoa o Uenuku i kainga e te kuri a Houmai-tawhiti, ratou ko ana tamariki, a ka kite a Toi' raua ko Uenuku, ka patua taua kuri nei a Potaka-tawhiti, ka kimi noa nei nga tama a Hou', a te kitea, i tenei-pa, i tenei pa, a tae atu ana ki te pa o Toi-te-huatahi, e moimoi haere atu ana i ta raua kuri.
Ka tahi ka tau ake taua kuri i roto i te puku o Toi', au! ka moimoi a Tama' raua, ko Whakaturia, ka au mai ano te kuri ra, au! kokopi rawa iho a Toi' i tana mangai, e tau tonu ake ana i roto. No kona hoki te whakataukitanga iho a Toi', ‘Ai taukiri e, (i huna iho hoki koe ki roto ki te hopara nui a Toi',) e tau ake ana ano koe e taurekareka.
Ehara, ka tae atu a Tama' raua, ko tona teina, ka mea atu, he aha koe te patu ai, a ka whakahoki mai ano, kia ora atu ai toku ngakau, kia pai noa iho ai tatou, tena ko tenei e taku whanaunga, kia mohio ake i muri nei, hoki tonu atu raua, timata tonu iho te hanga i nga waewae rakau mo Tama-te-kapua, a ka oti, ka tahi raua ka haere i te po, a ka tae. Ka kite i te poporo whakamarumaru o Uenuku, ka kainga e raua, a roa kau ake, ka hoki ano ki to raua whare.
A pena tonu, i a po, i a po, ka kitea ki te kore poporo, ka tahi ka maharatia, kei whea nga hua o te poporo nei e, tirohia ana, ka kitea ki nga tapuae o nga wae rakau o Tama'. Po iho ano, ka whanga mai, me te haere atu, me te whanga mai, taro kau iho, ehara ka puta atu. Warea ki te kai, whakatikanga mai o nga kai whanga, ehara ka mau taua hunga.
I mau iho ano a Whakaturia ki te take o te poporo, na ka whaia ko Tama-te-kapua, mau rawa atu, i te akau o te moana, no te maunga, ka pa atu te karanga a nga kai hopu, tapahia ki te toki kia hinga ki te wai, ae ana ano nga kai hopu katoa. Ka tahi a Tama' ka karanga iho, ki te tuaina a-hau ki te wai, ka ora au, e ngari ki uta, ka mate au.
Ka rongo te kai aru ae ana, ka tahi ka tuaina ki uta, te
hinganga ano i hinga ai, ehara te whakatikanga o te tama,
anana—me te manu motu i te mahanga, ehara ka pahure.
He oi, ka tahi ka whakaemia kia kite i te patunga o Whakaturia,
ka rupeke, ka mea etehi, patua, ka mea etehi, kauaka, e
ngari me whakairi ki runga ki te whare, ma te pawa e ngau
ake, ka mate, ae ana te katoa. Ka tahi ka whakairia ki runga
i te whare, ka tahuna te ahi. ka takitakina te haka, ka mutu,
Ka rongo mai ia, kei runga kei te whare e iri ana tou taina, e ngaua ana e te pawaahi, ka tahi ia ka mahara, kia haere atu ia kia whakatau i a ia, pehea, kei te ora ano ia i te pawaahi. Haere atu ana ia i te po, a ka tae atu, piki tonu atu ki runga ki te tuanni o te whare, ka pakarua iho te wahi i rite ake ai tona iringa ake, ka tahi ia ka patai iho, kua mate koe? ka mea ake ia, kaore kei te ora ano au. Ka mea iho te tuakana, e pai ana ranei ta tena iwi tana haka e haka ake na? ka mea ake ia, kao, e kino ana, e whawhai tonu ana te hunga nei ki a ratou, mo te kino o te haka.
Ka mea iho ia, e kore ranei e pai ake ki a koe e ka mea iho, 'e! ina te kino o te haka a tenei iwi na, a ki te mea ake ratou, a mau te haka tena e pai, a mau e ki iho, ae, a ki te tangohia iho koe, a ki te karanga mai, tena koa, a mau e mea atu, e paru ana a hau i te pawa, e ngari ho mai he hinu kia herua au, he raukura hoki hei tiatia moku, a ki te rite mai era, kei reira pea te mea mai ai, kati e haka. Ka mea atu ano, e kino ana ano a-hau, e ngari, ho mai te paki whero o Uenuku na hei paki ake moku, me te maipi hoki hei rakau ake maku, a ka tahi ano au ka tino pai rawa atu, a ki te ho mai ena mea, hei reira koe ka haka ai.
A ko a-hau ko to tuakana, hei te roro o te whare noho mai ai, a hei to putanga mai ki waho, maku e karatiti mai te whare, mo te putanga ake o nga kai hopu o roto o te whare, e titi ana te pihanga, me te whatitoka, a e haere pai noa atu taua, ka mutu tana korero iho ki a ia.
Ka mea iho a Whakaturia ki a Uenuku, ratou ko taua hunga i roto i to ratou whare, e koutou e haka ake nei, whakarongo ake koutou katoa, ara hoki ko taua hunga, a! kati te turituri, whakarongo ki te kupu a te tangata e iri iho nei, e ki ana tatou, kua mate i te ngaunga a te pawa o te ahi, kaore, tenei ano te ora iho nei, ae katoa ana ratou.
Ka mea ake ratou o te whare, e koe e iri iho nei, korero iho ra, ka mea iho taua maia ra, ina koa ko tau tu haka te kino e
rongo iho nei au. Ka mea ake taua iwi nei, oti ranei, he iwi pai korua na ki te haka? ka mea iho ia, nui atu te pai, a e mohio ana koe ki te haka? ka mea iho ia, ae, nui atu te pai. Ka mea a Uenuku, tukua iho, a tukua iho ana. Ka mea atu taua hunga, e haka, a pera atu ana me nga kupu a Tama-te-kapua i ako iho ra, a rite tonu etehi i a ia, ka tahi ka mea atu taua maia nei, kia pai te tahu o te ahi kei pawa, a pai ana. Te whakatikanga ake o taua tawhiti raka, i raro ano e haere ake ana, ana na,—me he mea ko Kopu ka rere i te pae. He karu to te maipi, he karu to te tangata, tukunga atu ki tetehi taha, a puta noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetehi taha, puta noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetehi taha, puta noa ki te tuaronga, ka tu mai i reira.
Ka tahi ka hamumu mai te waha, e mate ana au i te werawera, toia ake te tatau kia tuwhera, kia puta mai ai te hauhau ki a au. A toia ana, ka tuwhera te tatau. Ka mea atu hoki taua hunga, kati pea, ka hauhau koe i te anu o waho, e tu hoki e haka. Ka whakatika hoki te tama ki runga, e whakatika ana ia ki runga, ka tae atu hoki a Tama-te-kapua ki te roro noho ai, me nga rakau ki te ringa mau ai, hei titi i nga tatau.
Ka tahi ka tahuri ki tetehi taha a Whakaturia, te pehanga
atu o nga karu ki tetehi taha, ana te hokinga mai ki tetehi taha,
ana, he karu to te tangata, he karu to te taiaha, he karu to te paki
whero, turua kautia ki te taha ki te whatitoka, turua kautia ki
roto, te pekenga mai i roto, ana, tu rawa mai, i waho i te roro.
Te pekenga ake o Tama-te-kapua, ehara kua kati te whatitoka, te
hokinga mai ano o Whakaturia, kua kati te pihanga. Ana,
whakarongo rawa atu ki roto e kanga mai ana, ana na,—me te
rua kakariki, a haere ana a Tama
Ao kau ano te ata, ka tahi ka tino pouri a Toi' raua, ko Uenuku, mo te whakaoranga o te utu o te poporo whakamarumaru ra, mei patua, e kore e ora atu, apopo atu, ka tahuri mai ki te ngaki mate mo tona whakairinga ki runga ki te whare.
Kihai koa i taro, ehara ka puta atu ki te taua a Uenuku raua ko Toi-te-huatahi, mate ana tetehi, mate ana tetehi. Muri iho, ka tahi ka tomokia te pa o Hou-mai-tawhiti, ratou ko ana tama, e te taua a nga tangata o Uenuku ma, ka horo tetehi ngerengere, ka pa te karanga a nga tangata o Hou-mai-tawhiti.
E Hou' e! ka ngaro kei roto te taua. Ka pa mai te karanga a Hou', tukua mai, tukua mai, kia eke ki te paepae poto a Hou', e toru peratanga mai, e toru ano hoki a Hou' karangatanga atu, ka tahi ano ka whakatika a Hou' ratou ko ana tama, ehara ka hinga te parekura, tukua atu ana te taua kia horo ki waho. Ka mahue iho etehi ki roto i te pa, haehaea iho, taona iho, kainga ake.
Ana, ka tahi ano ka tino he a Hou' ratou ko te whanau, me ona tangata, no te kainga ta te mea hoki, ko te tuakana ano tena, ko nga uri o Tamatea-kai-ariki. No reira ka mau nei hei tawiri, na wai i toa, i toa, a ngaro noa iho ki te kore a Hou' ratou ko tona iwi, a ka mate a Hou' raua, ko Whakaturia, ora ake, ko Tama' ratou ko ana tama, ko ana tuakana, teina hoki. Ka tahi ka mahara ia, kia houhia te rongo, kia kawhakina tetehi rerenga, hei morehu, ana ka mau te rongo.
Ko te Korero, mo nga Waka.
Ka tahi ka tuaina a te Arawa, he rakau totara, no Rarotonga, ara, no tua atu, ka hinga ki raro, ka haua, a ka oti, ko nga kai hahau enei, ko Rata, ko Wahie-roa, ko Ngahue, ko Parata, ko wai tohunga, ko wai tohunga nana i tarai a te Arawa i oti ai. Ka rongo a Hotu-roa ka oti a te Arawa, ka tae mai ki a Tama-te-kapua kia tukua atu ana tohunga, hei tarai i tona waka, a oti ake i a tohunga, i a tohunga a Tainui ma te tarai, oti rawa.
He oi ano nga tohunga nana i hanga nga waka, i whiti mai ai ki Aotea nei. Nga ingoa o nga waka nei na, ko te Arawa, ko Tainui, ko Matatua, ko Taki-tumu, ko Kura-hou-po, ko Tokomaru, ko Matawharua. He oi ano nga waka i eke mai ai o matou tupuna ki tenei motu, i mahue atu ai a Hawaiki. Ko
g
nga toki i taraia ai enei waka, he toki pounamu, ko nga ingoa, ko Hauhau-te-Rangi, ko Tutauru, na Tutauru i tapahi te upoko o Uenuku. Ko enei toki pounamu no te ika a Ngahue, i haere mai ano i Hawaiki na, i pana mai e Hine-tu-a-hoanga, raua, ko tana ika ko Mata, no reira i haere mai ai a Ngahue ki tenei motu, i kitea ai, i hoe mai ai aua waka nei ki konei, no te mea, kua kitea ake e ia i mua.
A whawhai rawa ake nei, na reira ano i tika ai te hekenga mai.
Ko Poutini, me Whaiapu.
Tera iana whakarongo mai ki te take o te whawhai a Pou, tini raua, ko Whaiapu, i heke mai ai raua. Noho nei raua noho nei, a, ka mate a Hine-tu-a-hoanga i te puku riri ki a Ngahue, raua ko tana ika ko Poutini, ka tahi ka peia atu ia ki a haere atu, a whakatika ake a Ngahue, ka heke atu he whenua ke, ka kite tonu hoki a Hine-tu a-hoanga, ka maunu taua hunga, ka whai haere ano i a raua, a noho rawa mai, i Tuhua a Ngahue raua ko tana ika, tau mai ai ki reira, ehara, tau ngatatahi mai ana, ka anga ano ka pei atu i a ia, he oi, ka haere ano ka rapu kainga hei terenga mo tana ika, ka kite atu ia i waho i te moana i tenei motu i Aotea-roa, ka mea ia, kia whakauria ki uta.
Ka mahara ake ano ia, kei tata ano tona hoa riri, ka ririri ano raua, e ngari pea, me haere rawa ano maua ki a mamao rawa atu. A, haere ana, noho rawa atu, i Arahura, ka tuturu te noho i reira, ka tahi ka kowhakina mai e ia tetehi wahi o taua ika, ka mauria atu e ia ka hoki atu ki Hawaiki, a orohia iho hei toki, e rua aua toki, ko Tu-tauru, ko Hauhau-te-rangi, i te hei—tiki etehi, i te kurupounamu etehi, ko te ingoa o taua kuru, ko Kaukau-matua. A, e takoto nei ano kei a Te Heuheu, ko Tutauru, i ngaro tata ake nei ano inaianei, i nga uri o Tama-ihu-toroa i a Purahokura raua, ko Reretai. Hoki atu nei a Ngahue, ka tae atu ki Hawaiki, whawhai rawa ake nei, kua rongo ki tana korero ki te pai o tenei kainga o Aotea, a na reira i tika ai ta ratou heke mai.
Ko te Hekenga Mai
Na, ka oti ra nga waka ra te waihanga, ka toia ki waho
manu ai, ka utaina nga utanga o ia waka, o ia waka, a ka rupeke
ki runga, me nga tangata katoa. Ka mahara a Tama-te-kapua, kaore he tangata matau mo runga i tona waka, e ngari
pea, maku e tinihanga ki a Ngatoro-i-rangi, te rangatira o runga
i a Tainui. A, rewakau ano tona waka ki waho, ka mea atu ki
a Ngatoro,' e Ngatoro,' haere mai ki runga ki toku waka, ki te
whai ake i te kawa o te waka nei, a peke ana mai taua tohunga
nei ki runga, ka mea atu hoki a Tama', karangatia atu hoki tau
wahine a Kearoa, kia eke mai ki te whakamama i te kohukohu
ruahine o te waka nei, kia noa rawa ai, mo nga waka mahi a nga
tohunga, a karangatia ana tana wahine, ka eke hoki raua tahi,
eke kau mai ano ki runga, ka mea atu a Tama' ki nga
kai mahi o runga o tona waka, hutia te punga, takiritia
hoki nga ra, kawhakina a Ngatoro' raua, ko tana wahine, hei
mohio mo te waka nei, ehara, maranga to te ihu, to waenga, me
to te kei, ana na, titipi kau a
Ka puta ake a Ngatoro' ki runga, ka mea, whakahingaia etehi o nga ra kia ata haere ai, kei mahue i au taku waka. Ka mea atu a Tama', kaore waiho me whai mai e to waka akuanei, na wai i tata, a, ka tawhiti noa atu, ka tawhiti noa mai, a rokohanga e te ponga, rere noa atu ana, rere noa atu ana, he waka i tona rerenga.
Ka rua tahi nga mea i tahaetia mai e Tama-te-kapua, ko te wahine a Ruaeo, ko Ngatoro' raua, ko tana wahine, i riro mai i a te Arawa, Ta Rua' wahine i riro ai, i mamingatia ia, i mea tena e Rua' haere ki te kainga ki te tiki atu i taku toki i a Tutauru, i kuhua e au ki raro i te pihanga o taku whare, a pohehe noa a Rua' ki te hoki ki te whare, kawhakina mai te waka, hoki rawa mai, ehara, kua whakanamunamu kau mai nga ra o te waka.
A tangi kau mai ki ana taonga, ki tana wahine ki a Whaka-oti-rangi kua riro mai hei wahine ma Tama-te-kapu, ka rua tahi nga take a Tama' i tona hekenga mai, no reira te pepeha nei. Nga uri o Tama' whanakoroa, ki te aha, ki te aha.
No reira, ka makere a Rua' i te ahiahi ki te wai, ki te taka i a ia mo tana wahine. Ka wehea nga whetu o te ahiahi, mo te ata, o te ata, mo te ahiahi, a ka rite, ka rere mai nei a te Arawa, a waho i te moana, ka whakaaro a Ngatoro', e! Ka roa tenei wahi e reia nei e tenei waka, tena kia piki atu au ki runga i te tuanui o te whare nei e! kia kite koa au i te tu-a-pae o utu, i te tatanga, i te hoitanga, a piki atu ana.
Otira, i matua tupato tona ngakau ki tana wahine, kei pororuatia e Tama-te-kapua, kua kitea hoki tana mahi tinihanga. A tango ana ia i te taura, ka herea ki te upoko o tana wahine, ki tona ringa tetehi pito mau ai, ka piki atu ia, me te kumekume ano te ringa. Hemo kau atu ano ia ki runga, ka mau atu a Tama', &c., &c., tango tonu ki te taura e mau ra i nga uru o te upoko, ka wetekia, ka herea ki te kiato o te waka mau ai. Hua noa a Ngatoro', kei tana tohu ano e mau ana, na, ka rongo nei a Tama' i te haruru o nga tapuae o Ngatoro' e haere iho ana, te pono te whitiki atu ki nga uru mau ai, turapa tonu atu ki tona moenga i tua tata atu ano hoki, ehara, kite pu a Ngatoro' i te taura e here ana i te kiato.
Ka mahara ia, ha! kua taea pea e Tama', ka tahi a Ngatoro' ka ui atu, e whae, kua tae mai he tangata ki a koe ne? ara hoki ko te wahine, mau tonu ra e titiro ki te taura e mau ke na i te kiato, ka tahi ia ka mea iho, ko wai koia? ka mea ake, ko wai hoki, ko Tama-te-kapua ano ra, ka tahi te tangata ra ka mea iho, ae, taku rangatira, ka ora au, ka whaki ake koe ki a au, e ki ana au ki a Tama' i kawhaki mai ai hoki i a taua, e pai tana atawhai, tena ko tenei, a, ka hei tana, tenei ano taku utu ki a ia, a ianei.
Ka tahi ka puta ki runga o te tuanui o te whare tu ai, kei te karangaranga te tangata ra i te rangi, kei te pera hoki me Rua', i wehewehe ra i nga whetu o te ahiahi, o te ata. A kei te whakatu hoki i te hau kia haere mai i te ihu o te waka, kia hoki whakamuri, a pohehe noa iho nga tangata o runga, ngaro ana te mohiotanga. A tika tonu atu ki te korokoro o te Parata, ki te tangata maori tetehi o nga ingoa o taua wahi, ko te taepaepatanga o te rangi, ara, ko te korokoro o te Parata, a tika tonu atu ki reira, a ngaro tonu atu ki taua waro a te Arawa.
Heke nei, heke nei te waka ra, a—ka ngaro te ihu, ka taea te taingawai o te ihu, tango atu ki te taingawai o waenga, ka haere tupou te waka ra, ka tahi ka rangona e Ihenga i te ihu, ka pa mai te karanga; e Ngatoro e— ka taka te urunga o Kea'; whakarongo tonu atu a Ngatoro i te kei, ka pa mai ano te karanga, ka rua, kei runga hoki ko Tama', e Ngatoro e—ki waho, ka taka te urunga o Kea'! whakarongo tonu te tangata ra. Te mea ano ka haruru nga utanga o runga, ka ngahoro ki te wai, ko nga tangata, kei te pupuru nga ringa ki te waka, makere atu etehi tangata ki te wai.
Ka oho ake te aroha o Ngatoro ki te waha o te tangata, o te wahine, o te tamariki e aue ana, e tangi ana! kaputa ake taua maia ki runga, whakaangaanga ai i te rangi, whakamarie ai, ka mutu era, ka whakahua i te unu mo tana waka, ara, i te hiki ake, koia tenei:—
Ehara, tere ana te waka ra i runga, manu ana, otira, manu rawa ake ki runga, kua poto atu nga utanga ki te wai, ouou nei i toe iho ki te waka, ka hoe mai nei, a, ka u ki Whanga-Paraoa. ara ki Aotea nei. Ka tata mai ki uta. kite rawa mai ki te pohutukawa o te tahatika e ura atu ana, ehara tau ana te tututupo ki te wai.
Ka tahi tetehi o nga rangatira o te waka ra ka karanga ake, e—! Kua nui ake te kura o tenei kainga i te kura o Hawaiki, ka panga hoki a hau i aku kura ki te wai. Ehara, panga atu ana aua kura ki te wai, ko te ingoa o te tangata ko Tauninihi, nana i
panga atu, a Taiwhakaea. U rawa mai ra ki uta, ehara, kua pa atu nga ringa kia aua pohutukawa, ana ngahoro noa iho, ka tahi ratou ka mahara, he puawai rakau enei mea. Ka raruraru nga rangatira o runga i a te Arawa, mo te maumaunga o a ratou kura, i panga atu ra ki te wai. Muri tata iho, ka kitea aua kura e Mahina, a e takoto mai nei ano, kei a te Whanau-Apanui, u kau atu ano ki Whanga-Paraoa. Ka panga atu he kumara kia tupu i reira, a e tupu tonu mai nei ano i te pari o taua whenua; ka tahi ka tukua mai etehi tangata o runga i a te Arawa ki uta haere mai ai, ko te waka ki waho hoe ai, ko taua hunga i haere i uta, kotahi-rau, e whitu-tekau topu, ko te rangatira ko Taikehu, ki te kotikoti haere mai i uta, i Tauranga.
Kei reira ano te Ranga a Taikehu, a tau rawa mai a te Arawa i Motiti, no Hawaiki tenei ingoa. Ka taunahatia mai e Tia a Rangiuru, ko te Takapu-o-tapu-ika-nui-a-Tia, ka whakatika a Hei, ko te Takapu-o-wai-tahanui-a-Hei a Otawa, ka whakatika a Tama-te-kapua, ka taunahatia a Maketu. Ko te kuraetanga o taku ihu te kumore o Maketu, ka tapa he ingoa, ko Motiti-nui-a-Kahu, u rawa atu, kua tae noa mai a Rua' ki Maketu noho ai, te tangata i tangohia mai ra te wahine e Tama-te-kapua, i te utanga mai o te Arawa i Hawaiki, a he mea tango tahae mai tana wahine e Tama'.
A muri iho, ka rapua e Rua' etehi hoa mona, a hoe mai ana i runga i tana waka i a Pukatea-wai-nui. Otira e kore au e ata korero atu i nga mahi a enei tupuna, i te taenga mai ki tenei motu, kua korerotiaketia atu i te pukapuka tua-tahi, i tuhituhia na e Te Kawana, kei reira e takoto ana te tini o nga tikanga a te tangata maori, i tae mai ai ki tenei motu. He oi taku e tuhituhi atu ki roto ki tenei pukapuka, ko nga mahi a nga tama a Makea-tutara, raua, ko Taranga, a ko nga tupuna anake hoki taku e whakaatu, ki nga tangata o Hawaiki.
Ko nga tupuna enei i haere mai i Hawaiki i runga i a te
Arawa. Ko Tama-te-kapua, ratou ko ana tama, na Hou-mai-tawhiti tera tamaiti a Tama', nga hoa o Tama' i hoe mai ai, ko
Tia, ko Maka, ko Hei, ko Ihenga, ko Tauninihi, ko Rongokako,
ko wai hoki, ko wai hoki, he maha ke, ko te tokomaha noa iho,
No reira a hau i mea ai, ko te take o nga tupuna i tupu atu ai, ko Roto-rua, ka toro nga kiwei ki nga whenua katoa, ina hoki nga ingoa o nga tupuna i haere ki hea, ki hea, ko Ngapuhi, he puhi no te Arawa, no te hekenga ki te waro, ki te korokoro o te Parata, a hei whakahe mai hoki pea tenei, ma nga iwi nei. Ko Ngati-Kahungunu, ko Ngati-Porou, nga uri o Rongokako, nana, ko Tamatea. Ko Kahungunu, ko Waikato, ko Ngati-Maru, ko Ngati-Raukawa, ko Ngati-Whatua, ko nga uri o Tama-te-kapua.
Na Tama-te-kapua hoki, ko Kahu-mata-momoe, tana, ko Atua, ta Atua, ko Tawake, na Tawake, ko Uenuku, tana ko Rangitihi, ta Rangitihi, ko Kawatapuarangi, tana, ko Pikiao, ta Pikiao, ka rere ko Rangitihi ano, ta Rangitihi, ko Kawatapuarangi, ta Kawa', ko Pikiao, tana, ko Tamakari, ta Tamakari, ko Pikiao, tana, ko Te Takinga, ta Te Takinga, ko Te Ahu, tana, ko Te Taero, ta Te Taero, ko Hinga-kiraro, ta Hinga-kiraro, ko Emera.
Ko Te Takinga, tana, ko Te Ahu, ta Te Ahu, ko Te Pou, tana, ko Rongowhiua, ta Rongowhiua, ko Taranui, tana, ko Te Ikawhakapono, tana tama, ko Te Mumuhu.
Ko Pikiao, tana, ko Hinekura, ta Hinekura, ko Te Matangi, tana, ko Rongomaruawhatu, ta Rengo', ko Te Mokai, tana, ko
Manu-ariki, ta Manu', ko Rongo-ki-taha-rangi, ta Rongo', ko Hau-a-uru, tana, ko Te Onematua.
Ko Pikiao ano, tana, ko Hinekura, ta Hinekura, ko Pikiaowera, tana, ko te Ariha, ta Te Ariha, ko Toroa-apu-kai, tana, ko Puwhakaoho, ta Puwhakaoho, ko Tamaiharoa, tana, ko Mere Pinepine Maihi, ta Mere, ko Hataraka Wiremu.
Ko Pikiao ano, tana, ko Te Rangi-unuora, ta Te Rangi-unuora, ko Te Kuru-o-te-rangi, tana, ko Kumu, ta kumu, ko Totohu, tana, ko Puhitaiki, ta Puhitaiki, ko Kotore, tana, ko Wiremu Matene.
Ko Pikiao ano, tana ko Te Rangi-unuora, ta Te Rangi', ko Korohuna, tana, ko Te Arawa, ta Te Arawa, ko Te Rangi-unu-ora, tana, ko Te Paua, ta Te Paua, ko Te Tauhu, tana, ko Eruera, ta Eruera, ko Harete.
Ko Rangitihi, tana, ko Rangi-whakaekeua, ta Rangi', ko Rangi-te-ao-rere, ta Rangi-te-ao-rere, ko Kai-ure, tana, ko Tihake, ta Tihake, ko Korokaibau, tana, ko Hika-kai-wai, ta Hika', ko Rautao, tana, ko Te Whatanui, ta Te Whatanui, ko Wiremu Matenga.
Ko Kai-ure, tana, ko Ngaturanga, ta Ngaturanga, ko Mahanga, tana, ko Te Makerekere, ta Te Makerekere, ko Te Waka-kai-hau, ta Te Waka-kai-hau, ko Aperahama.
Ko Kai-ure, tana, ko Ngaturanga, ta Ngaturanga, ko Te Arakau, tana, ko Whakamarurangi, ta Whaka'. ko Te Awekotuku, tana, ko Takurua.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tu', ko Uenuku-kopako, tana, ko Whakaue-kai-papa, ta Whakaue', ko Tawakeheimoa, tana, ko Rangiwewehi, ta Rangi', ko Ngata, ta Ngata, ko Te Ao-o-te-rangi, tana, ko Totara, ko Te Rangi-te-whata, ta Te Rangi', ko Wiremu Kingi.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Kereru, ta Kereru, ko Pupuru, tana, ko Pake, ta Pake, ko Riko, tana, ko Ngori, ta Ngori, ko
Te Ahonga, tana, ko Wiremu Paratene, ta Wiremu, ko Matenga.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Pupuru, tana, ko Pake, ta Pake, ko Manu-waero-rua, ta Manu', ko Kahutia, tana, ko Te Rangikaheke, ta Te Rangi-kaheke, ko Wiremu Maihi, ta Wiremu Maihi, ko Hataraka Wiremu.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Kereru, ta Kereru, ko Wehiwehi, tana, ko Te Whatu, ta Te Whatu, ko Te Ngaro, ta Te Ngaro, ko Nuku, ta Nuku, ko Kahawai, tana, ko Eruera Wiremu.
Ko Te Whatu, tana, ko Te Ngaro, ta Te Ngaro, ko Whekiki, tana, ko Hikairo, ta Hikairo, ko Te Mete Hikairo.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tu', ko Uenuku-ko pako, ta Uenuku-kopako, ko Whakaue-kai-papa, tana, ko Tawakeheimoa, ta Tawake', ko Rangi-wewehi, tana, ka moe i te wahine o Waikato, ka whanau ki waho, ko Huatahi, ko Tawhaki, tana, ko Te Mapihi, ta Te Mapihi, ko Ruarangi, tana, ko Hine-ki-te-wakatere, ta Hine', ko Te Tinana, ta Te Tinana ko Te Ueue, tana, ko Uruamo.
Ko Rangiwewehi, tana, ko Huatahi, ta Huatahi, ko Te Mahihi, ta Te Mahihi, ko Te Mutunga, tana, ka noho i a Te Ahitamau, ko Haua, tana, ko Tangitu, ta Tangi, ' ko Pikiahu, ta Pikiahu, ko Te Onematua, tana, ko Te Wharehura.
Ko Pikiahu, ta Pikiahu, ko Te Rangi-tamiro, tana, ko Tira-ki-te-tonga, ta Tira,' ko Te Hura.
Ko Haua, tana, ko Ranginui, ta Ranginui, ko Te Hura-tua—ngahuru, tana, ko Te Hiakai.
Ko Haua, tana, ko te Kahurangi, ta Te Kahurangi, ko Te Waharoa, tana, ko Tarapipi.
Ko Haua, tana, ko Pareapunga, ta Pareapunga, ko Whetowheto, ta Whetowheto, ko Te Kanawa.
Ko Haua, ta Haua, ko Ranginui, tana, ko Rangi-here-runga, ka noho i a Kukutai, ko Te Ngatete.
Ko Ranginui, tana, ko More, ka noho i a Riwi, ko Te Hira, tana, ko Hone.
Ko Rangitihi, ta Rangi,' ko Tuhourangi, tana, ko Uenukukopako, ta Uenuku,' ko Tu-mahaurangi, tana, ko Kaitoa, ta Kaitoa, ko Hinetu, tana, ko Te Purangi, ta Te Purangi, ko Tarakura, tana, ko Rua-moana, ta Rua', ko Te Utana, tana, ko te Waru, ta Te Waru, ko Tupaea, tana ko Ngatuputupu.
Ko Rangitihi, ta Rangi', ko Tuhourangi, tana, ko Uenuku-ko-pako, ta Uenuku-kopako, ko Kiritai, tana, ko Hine-au-pounamu, ta Hine-au', ko Te Ruwai, ko Toreheikura, tana ko Te Kura-a-Taiwhakaea, ta Te kura', ko Tuata, ta Tuata, ko Te Rau-anga-anga-o-Muriwhenua, tana ko Te Wherowhero, ta Te Wherowhero, ko Te Tapuke.
Ko Te Kura-a-Taiwhakaea, tana, ko Te Tuhi, ta Te Tuhi, ko Kahurerewai, ta Kahurerewai, ko Te Tuatara, ta Te Tuatara, ko Ngarahu.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tuhourangi, ko
Uenuku-kopako, tana, ko Kiritai, ta Kiritai, ko Hine-au-pounamu,
ta Hine-au,' ko Pareuruora, ta Pare,' ko Te Au-tuiroro, ta Te Au,'
ko Huia-turae, tana, ko Korouaputa, ta Korouaputa, ko Parekowhatu,
tana, ko Waitohi, ta Waitohi, ko
Ko Parekowhatu, tana, ko te Rauparaha, ta Te Rauparaha, ko Wiremu Tamehana.
Ko Hine-au-pounamu, tana, ko Rautao-kura, ta Rautao,' ko Manuhiri, tana, ko Kihi, ta Kihi, ko Rangi-aho, ta Rangi-aho, ko Te Heuheu, tana, ko Te Rohu.
Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, tana, ko Uenuku-kopako, ta Uenuku,' ko Kiritai, tana, ko Ueroa, ta Ueroa, ko Tamahika, tana, ko Te Tukutuku, ta Te Tukutuku, ko Ririwai, ta Ririwai, ko Te Kahuroro, tana, ko Rangi-heua, ta Rangi,' ko Matiu.
Ko Rangitihi, tana, ko Ra-to-rua, ta Ra-to-rua, ko Whakairikawa, tana, ko Tu-te-ata, ta Tu,' ko Tu-whakairikawa, tana, ko
Hine-rehua, ta Hine', ko Te Kahureremoa, ta Te Kahu', ko Waitapu, tana, ko Parekawa, ta Pare', ko Te Ketekiri, tana, ko Parewahaika, ta Pare, ko Te Kahurunga, ta Te Kahurunga, ko Tokoahu, tana, ko Hihitaua, ta Hihi', ko Taraia, ta Taraia, ko Auraki.
Ko Rangitihi, tana, ko Rangi-whakaekeua, ka rere i muri i a Rangi-whakaekeua, ko Rangiaohia, ki a Ngati-Paoa tenei, ki Roto-rua hoki.
Ko Pounui, tana, ko Rongokako, ta Rongo', ko Tamatea, tana, ko Kahungunu, ka noho i a Rongomaiwahine, ka puta ki waho, ko Rongomaipapa ratou ko ana tungane, ko Kahukuranui ma, ko tetehi tenei o nga tino tupuna, nana i whaktupu atu he tangata ki whea, ki whea whenua, a ko Hei ano hoki tetehi tino tupuna nana i whakatupu atu nga tangata, ki nga tai whenua nei.
Na, no muri iho hoki i a Hei, ko Tuparahaki, nana a Kumaramaoa, ka puta atu, ko Tauhuwhakatiki, kei roto i enei nga iwi o Taranaki, puta noa ki runga, ki raro, haunga ano a Roto-rua, i tuturu ano ki reira, a i roto ano i tenei tupuna i a Hei, ko Kaimatai, raua ko Tamangarangi, i tupu ona uri ki Waikato, ki Taupo, ki Hauraki, ki Ngati-Maru, ki Ngati-Paoa.
Otira, i roto ano i a Rangitihi tetehi wahi o Ngati-Maru, o Ngati-Paoa, o Ngati-Tuwharetoa, o Te Urewera, o Ngai-te-Rangi, o Ngati-Awa, puta atu ki runga o Te Whakatohea, me Ngai-Tai, puta atu ki a Te Kani-a-takirau, ki a Rongowhakaata, ki te Wairoa, ki a Te Apatu-o-te-rangi, ki a te Whatu-i-apiti.
Otira, ko nga tangata anake o runga i a te Arawa, nga kakano i ruia ai ki te whenua, a toro ana nga kiwei, me nga peka o taua kawai ki runga, ki raro, puta noa ki te wai-pounamu, ki Ngapuhi hoki.
Ko nga tangata anake i eke mai i runga i a te Arawa, nona enei uri i tuhituhia nei ki nga pukapuka nei. Tena atu te tino pukapuka i poto ai te tuhi, ko te pukapuka i tuhia i mua atu, kei a Kawana ano e takoto ana.
Kia whakaaturia nga tikanga o nga mahi a nga tupuna i eke mai i runga i a te Arawa. Ki ta matou nei whakaaro, ki ta nga tangata o runga i a te Arawa. Kaore i tapoko mai nga uri o runga i era waka atu, hei whakatupu uri tahi ki runga o Roto-rua, o Maketu, kia penei tahi me o runga i a te Arawa, i whai uri tahi ano ki nga whenua katoa, e rangi a Matatua, ko Uenuku-Rauiri, he uri ona kei Roto-rua, otira he taha rua tahi a Manu, a Tawhanaki, no Waitaha. no Ngati-Awa tetahi wahi.
Aha koa ianei, kihai i mahara he uri katoa ratou no nga tangata o te Arawa, kia pai mai hei hoa tahi, kahore ra hoki. Ina hei hoa whawhai tonu mai ki te take o te tupuna, i tupu atu ai te tangata, ki 'hea, ki 'hea whenua, otira, ko nga ingoa o nga kainga i haere mai ai i Hawaiki enei tupuna, ko Hawaiki te tino ingoa nui o aua notu, nga kainga i roto, koia tenei, ko Waerota, ko Rarotonga, ko Waeroti, ko Parima, ko Manono.
Otira, ko te maha o nga kainga, e kore e taea te tatau, kei nga tino mohio ano te tikanaga o nga ingoa, ko te tino wahi tapu o aua kainga, ko Rarotonga, kei reira te putunga o nga makawe i te mutunga o te purenga, kei reira hoki te nohoanga atua, i tangohia mai i reira a Maru, a Te Iho-o-te-rangi, a Rongomai, a Itupawa, a Hangaroa, he atua enei, i tahaetia mai e Haungaroa, e Kuiwai, i muri i te rerenga mai o te Arawa ma ki tenei motu, whenakotia mai ana, a ko aua atua ra ano o raua waka i eke mai ai, kaore, i hoe atua kore noa mai aua waka, he atua kumara anake i riro mai, ika hoki.
Ko te atua tangata i mahue atu, e ngari, ko nga karakia
anake i riro mai i a ratou, ki roto i o ratou puku takoto ai, he
mea mohio a ngakau tangata. Ko te take i whanakotia mai ai
aua atua nei e aua kuia nei, koia tenei, he kanganga, riro mai
ra no taua heke ra, ka puta te whakaaro o te tini o Manahua, kia
whakaritea he tikanga karakia ma ratou, kia tonoa mai o
ratou atua ki te whakahoki atu i taua heke. Ka oti te whakapai
te tua-ahu, oti rawa, kei te mahi i te wahie, ka pae, i te kamaka,
ka pae, i te rautao, ka pae, rite rawa era te whakarite, hei
tao mo Ngatoro' ratou ko ana taina, hua noa, tera nga atua, te
takoto toitu ra kaore, kua riro i aua ruahine te ta
gonga kautanga hoki ki nga tikanga a te uri o a raua tane e korero tikanga ana, na reira, ka mamae ake o raua ngakau, ki te kanga mo raua tungane, he tuahine koa no Ngatoro' no Tama-te-kapua ana kuia ra, i moe i te tane o te hunga i mahue atu i Hawaiki ra.
A rongo ana ki te mea e kanga ana o raua tungane, tahuti ana mai raua, a riro mai ana aua atua te tahae mai e raua, a tae kau mai ki Aotea nei, ka rewa atu te taua a Ngatoro-i-rangi, ratou ko Tama-te-kapua ma, otira, tae rawa mai aua kuia, kua tahuna a te Arawa ki te ahi, heoi, he mea kari ki te whenua a Totarakaria, ko te waka tera nana i tiki atu ki Hawaiki, ka hinga i reira ko Ihu-motomotokia, awatea rawa ake, ko te parekura ko Tara-i-whenua-kura, tomo atu hoki te pa, ko te whakaara, e rua parekura, e rua pahoro, ka hoki mai taua taua. Hoki rawa mai ki Aotea nei, ka aru mai ano i muri, tau kau mai, ehara ka u mai ano te tini o Manahua, te whakatikanga ake o Ngatoro,' kei te karangaranga i nga hau o Pungawere, tana putanga mai ehara, ko te tini o Manahua, ko Mutahanga, ko wai, ko wai rangatira i mate i konei. Ka huaina tenei parekura, ko Maikukutea, na reira, ka whakaaro nei o matou nei tupuna, a tupu ake ko matou nei matua. Ko te Arawa anake te waka i whai koha ki te hoki atu ki Hawaiki whawhai ai. Ki te rapu utu mo te pananga mai a nga uri o Uenuku, raua ko Toi-te-huatahi, ko Tamatea-kai-ariki, ko Maui-potiki.
Tena ko te mano waka nei, nohea i whai kaha ki te hoki atu. ki te rapu utu atu i Hawaiki, mo te pananga mai, tae tonu mai ano ki tenei motu marara noa atu, ki te rapu kainga mo ratou, he wehi noa iho ranei ki Hawaiki, tena ko nga tangata o runga i a te Arawa, i tae tuatahi mai ano ki Whanga-Paraoa, waiho atu nga tohu i reira mo tera wahi, haere mai ki raro mai' a tae mai ki te Awa-a-te-atua, me era tohu ano, tae mai ki Maketu, ka tahi ka u a te Arawa i reira, toia ake, a wera ake i te ahi.
Ka haere nga tupuna ki runga o Roto-rua, ki te kotikoti whenua i reira, a puta noa atu i Horohore, i te Whakamaru, i
Arowhena, puta noa i Titiraupenga, a Hauhungaroa, puta noa i Tongariro, a Whanganui atu ana. Ka haere atu ano i Maketu, ka eke i Tuata, i Maroa-nui-a-Tia, i Tutukan, i Tuaropaki, puta noa i Taupo, Tongariro, Whanganui, ka haere atu ano i Maketu, Roto-rua, Tumunui, Paeroa, Tauwhara, Taupo, Whanganui, i Maketu ano, Otawa, Otane-wai-nuku, Opoutahi, puta noa i Patetere, a Waikato awa, ka haere i te akau o te moana, i Tauranga-o-te-Arawa, a Katikati-o-Tama-te-kapua, Kowhatu-whakairi-a. Ngatoro-i-rangi, a Moe-hau, a mate iho a Tama-te-kapua ki reira, ko te rohe atu tera o te wahi whenua, i nohoia e nga tangata o runga i a te Aruwa. Kei Whanga-Paraoa te mutunga ki runga, e ruatahi ki reira, ko nga kumara, ko te kura a Tauninihi, i whiua ki reira, a e rua hoki tohu ki Moe-hau, ko te Kowhatu-whakairi, ko Tama-te-kapua, kei reira ano e tanu ana, nga wahi koa i haoa ai e aua maia nei i nga rangi i mana ai.
Muri rawa iho, ka riro katoa i nga uri o Tainui, o Matatua,
o Mata-whaorua aua kainga katoa nei, a ko Maketu anake i mau,
otira, i riro katoa ano a Maketu, e
Otira—he maha nga rangatira, a ko nga rangatira i nui ake te mana, koia tenei o ratou ingoa, e rua tekau ma iwa. Tena, i nga tupuranga o nga tupuna, ko tahi tekau ma-toru, kihai rawa i hokia atu a Maketu, i riro tonu atu i nga tupuna o Tupaea, o Te Mutu-takupu, o Taipari. Atawhaia ki tenei ahunga-tangata, ehara ka hokia atu ano.
See page 52.
Ko te take i mohiotia ai te porirotanga o Tutanekai e te hapu o Whakaue', ara e tona iwi ake, no te moenga o Whakanue' i tana wahine, ka kukune te hapu o tana wahine, ka rite nga ra e whanau ai, ka pa te mamae ki taua wahine nei, ka mea mai ki tana tane, ka whanau pea a au, ina hoki e whakatakataka ana te tamaiti i roto i toku kopu nei, tae noa ki te rua o nga ra, e hara kua nui haere te mamae ki tona kopu. Ka tahi ka mohio te tokomahatanga o nga tangata, ka mea atu, koia pea ka whanau koe, ka mea mai taua wahine nei, ae, e ngari ko taku tamaiti, e kore pea e puta ora ki waho, ina hoki te ahua kino o roto i a au, mea ake pea mate ko a hau, ko te tamaiti ranei. Ka tahi ka mohio te tokomaha, e! he whakatina pea to Rangiuru, ina hoki ka maha nga rangi i whakamamae ai, kaore ano i whanau noa, ka tahi ka whakatika nga tohunga ki te ruku i te wai, ka tae ki nga rito harakeke, ki nga rito toetoe, ki nga kowhatu, ki nga kirikiri kowhatu, ka takutakuna, ka mutu. ka hoki mai, ka whakairihitia atu ki runga ki te wahine e whakamamae ra, ka hirihiria atu ano ki te kauhou o Houmaitawhiti, ka puta ki a Tama-te-kapua, ka tae mai ki a Rangitihi, he oi ano, kahore i puta ki waho taua tamaiti nei.
He pera tonu te tikanga o nga wahine whakatina, e kore nei e hohoro te whanau o te tamaiti ki waho. Tena, i te ra i tae mai ai a Tuwharetoa ki Rotorua, ka moea pukutia a Rangiuru e Tuwharetoa, a hapu tonu iho nei taua wahine, he oi, hoki ana a Tuwharetoa ki Taupo, i muri ano, ka kitea te haputanga o Rangiuru e Whakaue', e tona iwi hoki, ka mahara tonu te tokomaha, na Whakaue' ano te hapu o Rangiuru, teua kia tae ki te ra i whakamamae ai a Rangiuru, e hara kua whakatina hoki, kaore i hohoro te whanau, ka tahi ka mohio ki etehi wahine e rukuhia ra ki te wai, ka tahi ka whanau ki waho.
Ka tahi ka marere nga kakahu o Whakaue', kei te ruku i te wai, ka tango ki nga rito harakeke, ki rito toetoe, ki nga kowhatu, ki nga kirikiri, ka hoki mai ki te whakataki i te kaha o Houmai-tawhiti, tae noa ki ona uri, kaore hoki i whanau, noho noa iho, he oi, ka nui haere te mamae o taua wahine nei, ka nui haere hoki te mahi a te karakia maori, nohea hoki kia whanau. He oi, ka tau te pouri ki te tohunga, ki te wahine hoki e ngaua ra e te mamae o tana tamaiti, e whakatakataka ra i roto i tona kopu, ka mahara te tokomaha, ehara koa pea i te whakawhanau tau e mamae na koe, ka mea mai te wahine ra, kahore, he whakamamae ano toku, ka mea atu tana tane a Whakaue', he aha koia to tohu? ka mea mai a Rangiuru, ko taku tamaiti i roto i toku kopu e kori nui ana, ana ka haere iho, ka tu ki toku kona, ka hoki ake ano ki runga nei, ka hoki ano ki raro, na konei au i mahara ai, he whanau ano tenei ahuatanga, ka mea atu tana tane, ati ranei he whakatina ano tou e mamae na koe? ka mea mai a Rangiuru, ae, ka mea atu a Whakaue', he aha ra tou hara i nui ake ai tou mamae, ina hoki he oi ano ka rupeke nga karakia, kaore hoki he karakia i mahue nei, hei unga mai i to tamaiti ki waho. Ka mene nga tuku, me nga karakia katoa ki a koe, ka mea mai a Rangiuru, e Pa, kei riri mai koia koe ki a au, e ka whaki atu au ki a koe inaianei, ne! ka mea atu a Whakaue', ekore au e riri atu ki a koe, ta te mea, e aroha ana a hau ki tou tinana kei mate, ka mea atu a Rangiuru. Inana—, whakarongo mai, e hara i a koe taku tamaiti nei na, e hara i a koe, ina hoki te whatuturi ki a au karakia, me he mea nau, kua whanau, ka tahi au ka mahara, e hara i a koe, ka mea atu a Whakaue', ati nawai e whae? ka mea atu a Rangiuru, na Tuwharetoa ke taku hapu, ina, he awhi kau iho tau, tena koia haere hoki ki te ruku i te wai, ka takutaku ai e koe ki te uri o Tuwharetoa. Ka tahi a Whakaue' ka haere ki te ruku, ka tango ki nga rito harakeke, ki nga toetoe, ki nga kowhatu, ki nga kirikiri, ka hoki mai ki a Rangiuru. kihai ano i iri atu nga otaota a Whakaue' ki runga i a Rangiuru, takutaku atu ai i te o Tuwharetoa, ehara, kua whanau ki waho tana tamaiti, ka tahi ka mohio a Whakaue', me tona iwi, kua pure-
mutia a Rangiuru e Tuwharetoa, ina hoki he poriro tenei tamaiti.
Na ko te take tenei i mohiotia ai a Tutanekai, he poriro na Tuwharetoa, ko te whakinga ake a Rangiuru, no te hirihiritanga hoki ki te uri o Tuwharetoa, koia ka mau tonu nei te karanga a nga uri i muri nei, he poriro a Tutanekai, na Tuwharetoa, ko te tupuna o Korokai, o Ngaparete, o Te Amohau, o Tohi', o Huka, o Taiapo, ko nga uri o Tutanekai, kei Rotorua ano e noho ana, ona rangatira, koia ano enei kua tuhituhia nei.
See page 56.Ko te Haenga o nga Tuakana o Tutanekai.
E rua tahi nga take i tupu ai te kino a ona tuakana ki a ia; ko te rironga o Hinemoa i a Tutanekai, no reira ka mea nga tuakana, riro rawa i a ia i te mokai nga puhi a Ngati-Tutea, e ki ana, ma tatou ano a Hinemoa kia riterite ai, tena ko tenei poriro hoe tere, e hoa ma, me kino tatou ki a ia. Ko tetahi tenei o nga take i pouri ai ona tuakana; tetahi mo to ratou purenga i te awatea, ka purea a Whakaue', ratou ko ana tama, he purenga tapu, he purenga whakairi, mahukihuki, whakairinga toto, po iho ai ka whiti mai a Hinemoa ki Mokoia, kaore a Tutanekai i mahara, e noho tapu ana ratou ko to ratou matua, i to ratou purenga, ara kotikotinga makawe, haere tonu atu ki te moe raua ko Hinemoa, no reira ka waiho enei hei take whawhai ma ratou ko ona tuakana, a waiho tonu iho hei take riri, otira he take hae ano te tino tikanga, waiho to ratou purenga nei na, hei hunanga mo to ratou puhaehae ki a Hinemoa. He oi noho ana te koroke me taua wahine.
See page 364.
Na, ka rewa te ope a Ngati-Awa, a Ngati-Toa ki Taranaki, a ka
tae ki te pa o taua rangatira nei o Rangirarunga, ko te ingoa o
tona pa, ko Whakarewa, he pa nui hoki, he maioro nunui hoki
nga maioro. Nana hoki taua tamahine pai rawa nei a Raumahora,
he wahine rongo nui ia, kua tae hoki tona rongo ki a
Te Rangi-apitirua, ko Puke-ariki tona pa, he rangatira no Ngati-Awa
ko tana tama ko Takarangi, he toa ia, kua rongo hoki ia i
te humariretanga o Rau-mahora, a wawata tonu iho ia ki taua
wahine.
I aua ra o mua, ka tupu he whawhai, na Te Rangi-apitirua, na te matua hoki o Rau-mahora, ka haere te taua a Ngati-Awa ki Taranaki, ki te tau i te pa o taua tangata, ka whakapaea taua pa nei e te taua i te po, i te ao, a kihai i taea, ka tohe tonu te taua ki te whawhai ki nga tangata o roto o taua pa, a ka mate ratou i te kai kore, i te wai kore, ka tu te rangatira o te pa ki runga ki te wawa o te pa, ka karanga ki nga tangata o te taua, Ho mai he wai moku, ka whakaae ratou, ka kawea e tetehi tangata o te taua, a ka kite tetehi tangata o te taua, wahia ana te taha ki runga i nga ringaringa o taua tangata, a kihai i puta te wai mo te koroheke ra, pena tonu nga tangata o te taua. Ka tu te rangatira o te pa ki runga i te maioro, ka kite ia i te rangatira o te taua, he tohu ano i te mahunga o taua tangata, he heru iwi, he piki, he kotuku, he tohu no te rangatira, ka puta iho te kupu a te rangatira o te pa, ko wai koe? Ka ki ake ia, ko au tenei ko Takarangi, ka mea atu te rangatira o te pa ki a ia, “e horo ranei i a koe te tau o Orongomai-takupe?” Ka mea ake ia, e horo, “Taku ringa te ngaua e te kuri,” no te
mea, ka mahara a Takarangi, ko te matua tera o Rau-mahora, o te kotiro pai rawa nei, ka aroha au ka mate te kotiro i te waikore ka whakatika ia ki te kawe wai, mo taua tangata raua ko tana tamahine, ka utuhia te taha, ko te ingoa o te puna ko Oringi, e koropupu ake ana i te whenua, kihai hoki i aha atu te nuinga, no te nea, kua mahaki noa iho te tuatea o te moana i te wehi o tenei tangata, ara te riri, ka tangohia e Takarangi, ka ho atu mo taua tangata.
Ka puta te kupu a Takarangi ki a ia, na, kua kiia atu ra e a hau ki a koe, “ko taku ringa ano tenei e kore e ngaua e te kuri,” na, ko te wai tenei mou, mo te kotiro hoki, ka inu raua, ka titiro atu a Takarangi ki te kotiro, me te kotiro hoki ka titiro mai ki a Takarangi, ka roa rawa to raua tirohanga, ka titiro atu nga tangata o te ope a Takarangi, e noho tahi ana ia i te taha o te wahine ra, ka mea ratou ki a ratou ano, e hoa ma, nui atu te hiahia o Takarangi ki a Rau-mahora, i te hiahia ki te riri.
Ka puta te whakaaro o te ngakau o te matua o Rau-mahora, ka mea atu ki tana kotiro, e hine, e kore ranei koe e pai ki tenei tangata hei hoa mou, ka mea mai te kotiro, e pai ana, ka whakaae hoki te matua, kia hoatu tana tamahine kia moea e Takarangi, ka moe ia i a ia, no reira i whakamutua ai te whawhai, ka whati hoki te taua, ka hoki ki o ratou nei whenua, a kihai i hoki mai ki te whawhai, ka whakamutua rawatia.
Ko nga uri o tenei wahine, koia ano enei e noho nei, ko Te Puni, ratou ko ana whanaunga, me a ratou tamariki hoki.
Ka moe a Rau-mahora i a Takarangi, ka puta ki waho, ko Rongouaroa, he tamahine, ka moe a Rongouaroa i a Te Whiti-o-Rongomai, ka puta ki waho, ko Aniwaniwa, ka moe Aniwaniwa i a Tawhirikura, na ka puta ki waho, ko Rerewha-i-te-rangi, ka moe a Rerewha' i a Puku, ka puta ki waho, ko Te Puni.
Nga ika i te wai tai, i te wai maori. He atua anake mo nga
tangata, nga mea ia i atuatia ai, ko nga hapu o te wahine i mate
roto tonu mai, a whakatahetia ana tana tamaiti, whiua atu ki te
wai, kainga mai e aua ika, a waiho tonu mai hei atua ngau
tangata, wahine, tamariki. Ka hapu ano, ka mate roto, whakatahe
tonu, whiua atu ki te whenua, kainga mai e nga mea o te
whenua, e nga manu o te rangi, waiho tonu iho hei atua ngau
tangata, wahine, tamariki, aha, aha noa atu.
Otira, he atua ano nga atua nunui o mua, no roto ano i te tutakinga o Rangi', raua ko Papa', i wahia i roto i nga tupuna nga ingoa. Ina hoki era nga ingoa.
Ko Maru, he atua, ko Rongomai, he atua, ko Itupawa, he atua, ko Hangaroa, he atua, ko Ihungaru, he atua, ko te Iho-o-te-rangi, he atua.
Ko nga atua enei i haere mai i tawahi i Hawaiki, na enei i ahuahu nga hapu whakatahe o nga wahine o tawahi, me nga wahine o tenei taha. Mei kore he atua nui o namata, e kore e whai atua ririki nga maori.
Ko nga ara whakatara, he harakeke, no te tatuatanga e taua wahine, waiho tonu iho hei ara whakataki, ina mate te tupapaku, ka whakatakototia te ara, ki runga i taua mahaki, ka karakia atu ai te tohunga, ina ka rongo te atua ngau, ki te rawa tika ia i kitea e nga matakite.
Ki to rawa ngaro, e kore e ora, ko te tarutaru ano tetehi, ara no te marohanga e te wahine he raupo, he toetoe, he kutakuta, he raurekau, he aha, he aha nga ara o te atua.
I tapu ai nga tane, i waiho nga wahine hei mea noa, hei waha kai, hei mea katoa i nga mea o muri, ara hei mea kai, he tohi ano mo te tane, he tohi ano mo te wahine, he whakatuputupu ano to te tane, he whakatuputupu ano to te wahine, he karakia purenga ano, to te wahine, he karakia purenga ano, to te tane.
No reira i nui ake ai te tapu o nga tane, i nga wahine, i ahu ano to nga tane ki nga mea o te rangi, ki nga mano i reira, ki nga tini i runga, ki a Tawhiri-matea, ki nga mano i raro, ki nga tini i raro, ki nga mano i Hawaiki, ki nga tini i Hawaiki, na reira te take o to te tane tapu.
Ko to te wahine tapu, he mea wahi nga mea o te rangi, mo nga wahine, he mea wahi nga mea o raro, mo nga wahine, he mea wahi nga mea o Hawaiki, mo te wahine, nga mea ki a Hine-te-iwaiwa, na reira te take o te wahine tapu, o te wahine i iti iho ai.
Kaore hoki nga tupuna o te rangi i poto ki nga whakatuputupu mo to wahine, kaore hoki nga mea o te whenua i poto hei whakatupu i nga mea mo nga wahine, kaore hoki nga mea o Hawaiki i poto hei whakatuputupu mo te wahine, tena mo nga tane, i poto katoa nga mea iti, nga mea nunui, mo te whakatuputupuranga o nga tane, otira kaore i ata poto te korero mai nga tikanga tapu, nga tikanga noa, he mea kaiponu mai e nga tohunga maori.
See page 125.
Ko te hinga noa, ko te mate noa, ko te tutuki, ko te paheke, ko to tapoko, ko te hirawea.
Ko te tu o te tinana i te rakau, o te ringa hoki, o te kanohi.
Ko te motu o nga ringa i te pipi, i te toetoe.
Ko te pura o te kanohi.
Ko te piri noa mai o te mate anini, whewhe, kiri ka, aha, aha noa iho.
Ko te hoki kau i te haerenga ki te kaitaonga, rapunga ranei.
Ko te haerenga ki te tuku kupenga, hoki kau mai, ki te hi ika ranei, ko te haerenga ki te tahere manu, hoki kau mai, tawhiti kiore ranei, papaki kaka, hoki kau mai.
Ko te haerenga ki te tua waka, ki te hahau ranei, whati ana, pakaru ana ranei, ko te wareware tangata ranei.
Ko te waka tahuri i te moana, paea ranei i te hau, ko te hoe whati, makere ranei ki uta, ki te wai ranei.
Ko te tira rokohanga e te hau, e te ua ranei, e te mate, e te huka ranei ki te ara, ki te moana ranei.
Ko te waerenga puwhenua, kai kore ranei, ko te mara weto, kai kore ranei, o nga kumara, hue ranei.
Ko te raukura, pohoi makere ranei, i te tunga ki te whai korero, ko te pueru makere, motu ranei i te tunga ki te taki.
Ko te maipi whati, pakaru ranei i te whawhaitanga, ko te whati noa i te hoa riri, ina whawhai, ko te rakau tu kiko, a mate noa iho.
Ko te toki whati ina tua waerenga, hahau waka, tarai rakau whare.
Ko te tata waka ina pakaru i te tainga wai, i te tarainga ranei.
Ko te kainga pakaru i te hau, i te tangata ranei.
Ko te whare pakaru i te hau, i te kuri, i te tangata ranei.
Ko nga taonga riro i te whanako.
Ko te taua hoki kau kaore i whai patunga, i whai taonga, ko te hoki kau, kaore i hopu taurekareka, i whai taonga ranei o nga parekura, whakaara, pa horo ranei.
Ko te korapa, ko te hauhauaitu, hinapo, korapa, arohea, pawera whaki o te kai.
Ko te kowhiti, ko te mata tu o te moe i te po.
Ko te punehunehu, pakoko ranei o nga, ngutu, o te kanohi, ina haere ki te taua, ki te aha, ki te aha.
Ko te kohi kiko, kai uaua ranei.
Ko te whakarapa ki nga haere taua, haere kaitaonga, haere tono taonga, haere whakataka tangata ki te taua, ki te mahi kai, ki te mahi whare, waka.
Ko te pakukore ki te whatu pakikau, raranga kete, te tao kai mata i te hangi, wera i te ahi.
Ko te potiki kore, mate ranei, ko te wahine kore tane, ko te rawa kore.
See page 144.
Ko nga mea papai, nga wai marie, no te ao era.
Ko nga mea kikino, nga aitua, no te po era mea ki
Ka haere ki te taua ka toa, ka mate te parekura, te pa horo, te
whakaara, ko te whiwhi i te taurekareka, i te taonga, i te rawa
ranei o te pa horo, o te parekura, patu whakaara.
Ko te ora, kaore e hia i te haerenga, i te tu ngarahu ranei ina haere i te ara, tu ngarahu, haere taua ranei.
Ko te oranga i te pa horo, i te parekura, i te whakaara, i te waka tahuri, i te whare wera.
Ko te oranga i te rakau hinga, whenukutanga.
Ko te oranga i te mate turoro, i te whaiwhaia, i te makutu, i te hangarau, i te taurarua, i te raweoi, i te kanakana. I te ora i te hinga noa, i te mate noa, i te paheke, i te tutuki, i te tapoko, i te tu o te wae', o te ringa', o te kiri, o te ngutu, o te kanohi.
Ko te ora, kaore e motu, e tu ranei te ihu, te kanohi, nga ngutu, nga ringa, nga wae', te kiri, ko te oranga i nga mate katoa, i nga aha, i nga aha.
Ko te tupu o nga kai, taro, kumara, hue.
Ko te tini o nga ika, o nga kupenga, matau hoki.
Ko te waka ora i te kai, i te hau ina hoe, kaore e tahuri te waka, e paea, e pakaru.
Ko te hoe ora kaore e whati, e mahue, e makere, e riro.
k
Ko te tata ora i te pakaru, i te whati, kaore e mahue, e riro.
Ko te kaitaonga, whiwhi i te kaitaonga.
Ko te tira e kore e rokohanga e te hau, e te ua, e te po ki te ara.
Ko te waka e kore e rokohanga e te hau, e te ua, e te po ki te moana.
Ko te waka e kore e riro i te hau, i te tangata.
Ko te tira ora i te kai, i te mahana, waka ranei i te kai, i te mahana.
Ko te waka whiwhi i te utanga, ki te taonga, whenua ranei ina utua.
Ko te tangata kakama ki te mahi kai, waka, whare, kainga, aha, aha.
Ko te toki ora i te whati ina tua waka, waerenga, hahau rakau mo te whare, mo te kainga ranei.
Ko te rakau e kore e whati, e pakaru ranei ina tuaina.
Ko te whenua e kore e riro, e tangohia, e tahaetia, e kohia ranei.
Ko te kainga e kore e pakaru i te hau, i te tangata ranei.
Ko te whare e kore e tahaetia, e pakarutia ranei e te kuri, e te tangata.
Ko te tangata toa ki te riri, ki te hopu tupapaku, whakahoki puta-taua, ki te whai korero, pumahara mo te riri, mo te mahi.
Ko te tangata he, mou i te pa horo, parekura, whakaara ranei.
Ko te tangata whiwhi i te wahine, whanau tama.
Ko te wahine whatu weruweru raranga kete, taka kai raranga whariki, whanau tamariki, moe tane ranei.
See page 296.
Me he mea, ka aroha he tangata ki tetehi wahine, he wahine
ranei ki tetehi tangata, e nui rawa ana tona mate i te aroha.
Ka rapua tetehi tino tohunga mohio, hei wehe i tona aroha, kia mauru ai. Ka tae mai te tohunga ki taua tangata e mate ra i te aroha. Ka haere raua ki te taha o te wai, me tetehi kokowai ki te ringa o te tohunga, ka tango in ki tetehi wahi hinu, ki tetehi wahi wai. Ka konatua te kokowai ki te hinu, me to wai, ka mukumukua ki ona ringa, ka miria atu ki te kanohi o te tangata e aroha ana, ki te uma hoki. I te komukumukunga o te wai, o te hinu ki te kokowai, he kupu karakia ano i reira. Me te murunga ki te kanohi, me te uma, he kupu karakia ano i reira, ka mutu. Ka tango ia ki tana tira, (tira he toko na te tohunga he mea whawhati mai i te rakau mata), ka tu nga puke, he mea ahu ano nga onepu, e nga ringaringa o te tohunga, ki te akau o te wai, ka tu nga waewae o te tangata ki runga i nga puke, ka patu te tino tohunga i te wai, me te karakia wehe ano, i tona aroha kia mauru ai.
Ka mate te tangata, te kuri ranei, ka haere nga tohunga ki te
ruku i te wai, ka hoki atu ki uta, ka haere nga tohunga ki te
tua-ahu, ki te pure-tumu, ki te wahi ranei i patua ai te tupapaku,
ka tu nga toko a nga tohunga ki te wahi i karakia ai ratou,
kei te apoapo nga tohunga i nga toto o te tupapaku, aha koa kua
maroke nga toto, e rewa ano nga toto, te hinu ranei, na ka puta
mai te wairua o taua tupapaku ki a ratou, i a ratou e karakia, e
moe ana ranei, ano te ahua o taua tangata te pai, he mea heru
tona mahunga, tikitiki rawa, tia rawa ki te raukura te kohamo,
te rae, ka tahi ka mohio nga tohunga, ka korero ki te ope. He
mate ea, ka hari te tokomaha o te ope.
Ko te korero tenei o te toanga o etahi tangata o mua, ara o nga tupuna, o nga rangatira o Rotorua.
Ko nga ingoa o enei tangata, ko Purahokura, ko Reretai, ko Rongo-Haua, ko Rongo-Hape, ko Pitaka.
Ko te matua tane o enei tamariki, ko Tamaihu-Toroa.
Ka tupu enei tangata, ka kaumatuatia, ka rongo ki te tokomaha o nga tangata kua mate i te haerenga i nga huarahi ma Tauhunui, ma Tuporo me Tikitapu hoki.
Ko nga tangata e haere ana o Rotorua ki Taupo, ki nga maunga ranei, ki te whakatau i o ratou nei huanga, a, e hua ana te hunga kainga ki te whakaroanga o aua tira haere nei, kei te kainga ano e noho ana; kaore, kua ngaro noa iho kei te koraha e pukei ana.
A ka whakatika mai o Taupo tira, ko te ara e haere mai ai, ma taua huarahi ano, i pau nei tera tira ra. A hua noa te hunga kainga, kua tae pea kei Rotorua ina te roa, kaore, kei taua wahi ano e pukei ana.
Katahi ka whakatika tetahi tira haere o Rotorua, ka na Tarawera, a Roto-Mahana, ka tahi ano te tira i ata tae atu ki Taupo. Te taenga atu, ka tahi ka ui atu, ka ui mai hoki te hunga kainga, ui atu ana, ui mai ana, heoi ka ngaro noa iho. Ka mea mai te hunga kainga, “I ma 'hea mai koia to koutou na ara i haere mai ai?” Ka mea atu te hunga i haere atu ra, “I haere mai ma te mania o Kaingaroa, ma te ara ki Tauhunui.” Katahi koia ka whakaaroaro taua hunga nei, me te hunga kainga, ka mea, “Ara, kua tutaki
pea i te taua haere, kaore hoki he huanga tangata o te huarahi.” Katahi ka haere ki te tutu ope, ka tae ki nga wahi o Taupo, ka haere mai ki te whakatau i reira. Ka tae ki te ara, moe noa; ka huaki te ata, ka whakawhiti mai i te awa o Waikato. Ka haere i te mania o Kaingaroa, ka tae ki te tino wahi i noho ai te tupua nei a Hotupuku, ko te ingoa o taua wahi ko Kapenga. Rongo kau ano te tupua ra i te haunga ahua tangata, he oi ka puta kei waho o tona rua. Haere ngaro atu te ope ra, haere ngaro mai te tupua nei: kite noa ake, ehara! kua tata; hoki rawa ake te taua ra i te kitenga atu e haere mai ana, ano! me he puke-puke-whenua.
Ka tahi ka pa te karanga; “Ko wai kei muri nei e! He Taniwha! he Taniwha! e haere mai nei.” He oi ka whati te ope ra, i te wehi ano ki nga tuaitara e tutu haere ana mai, ano he urutira Taniwha moana nui! Whati rawa ake ehara! kua taki maumau: na te tokomaha koia i ora ai etahi, i mate ai etahi; he oi ano. Katahi ka kitea, aue! he Taniwha te mea e huna nei i te tangata o tenei huarahi.
Ka tahi ka haere tenei rongo ki nga wahi o Rotorua, ka rongo rapea te tini kaitoa nei; katahi ka karangatia te rau mawhitu, ka hapainga, noho rawa atu i te mania o Kapenga, ka noho ki raro, kei te muru whanake, kei to whiri taura, ka kitea i konei te whiri maha nei—te tari, te tamaka, te whiri paraharaha te rinorino; ka rupeke te whiri.
Ka tahi ka whakatika nga rangatira ki runga ki te korero i te maia, i te ata whakahaere, i te ata ngarahu, i te ata torotoro.
Ka tahi ka whakatika tetahi o nga rangatira ka mea, “Inana, —kia ata haere tatou, kaua e tino tutata atu ki te taha o te Taniwha. Engari kia tawhiti mai tatou i a ia, kia tika mai te hau i runga i a ia, ka tahi ka whakatata atu. Kei tika atu te hau i runga i a tatou, kei tae atu te piro ki a ia, a kei kore e ata takoto a tatou nei mahi; kei wawe ia te puta ki waho.” Heoi ka rite enei korero i a ratou katoa, ka whakaritea nga tangata mo tetahi taha mo tetahi taha o te mahanga, hei kukume i nga taura.
Ka whakaritea nga tangata hei pataritari atu i te ngutu o te ana, ka rite; ka whakaritea nga tangata mau kaheru me nga tangata mau patu, taoroa, patu paraoa, meremere ka rite.
Ka whakaritea nga wahi katoa e ngaro ai te Taniwha ra ki roto ki nga koromahanga o nga taura, ka rite tonu. Ka tahi ka haere atu nga kai patari ki te waha o te ana, kihai ano i taitata atu, ehara! kua rongo rawa te Taniwha ra i te piro ahua tangata.
Ka tahi ka whakatika mai i tona rua. Rongo kau atu ana nga kai patari i te harurutanga o te haerenga mai o te Taniwha ra i roto i te rua, ano me te wheorotanga whatitiri! Ka takitakina kia pamaro ai te haerenga mai ki waho o te rua; ka kite mai ki ana para-manawa, hei oranga, hari ana.
Ko te Taniwha kua hamama haere mai te waha, kua whetero mai te arero. Kaore, kua tae rawa te hunga ra ki roto ki nga mahanga e tuwhera mai ra. Kua puta kei waho, ko te takoto koa a te taura raka, i raro i te raorao.
Tu iho ai ki raro i te raorao te hunga ra, kua eke iho te pane ki runga ki te taumata, e piki ana nga tangata, e tuku iho ana ano te Nauwhea ra. Eke ake ai nga tangata ki tetahi taumata kua tu iho te pane, kua ngaro ki roto ki te mahanga.
He oi, ka tu tonu iho te hunga ra i te taumata, me te piki atu
te Taniwha ra. Ka eke ake t
Ka tahi ka tautapa te whakahauhau a te hunga e tu iho ra i te taumata, “E! kua ngaro kei roto:—Kumea!”
Ka rongo te hunga e pupuri tonu ra i nga taura; ka tahi ka kumea. Ehara! kua mau i waenga nui tonu o te puku.
Ka tahi ka kowheta te hiku, ka rongo hoki i te mamae o nga taura kua nonoti tonu ra i waenga nui o te puku.
Katahi ka peke mai nga kai-hapai patu. Ehara! kua tu nga ko, me nga taoroa, me nga patu, kei te hiku. Ka rongo katoa te
pane i te mamae o nga taura, kua mau kei waenga, o nga patu hoki kua u kei te hiku; katahi ka kowheta te pane. Ka whakatika mai nga kai-patari e haere ra i te manu-kawhaki; ka hoki tata mai. Ehara! kua u a ratou nei patu kei te pane.
Ara hoki ko te hunga e kukume ra i nga taura, kei te here i a ratou taura ki nga pou i poua ki o ratou taha tu ai; ka tahi ka tango tahi ki a ratou nei patu, ka whakatika mai ki te pane ki te wahi i roa te okeokenga, ka pa nga patu. Ka peke mai hoki nga tangata o tetahi taha a rite tonu te wahi i u ai nga patu, ka u a ratou nei patu katoa. He oi okeoke kau ana te Nauwhea ra, ka korengarenga noa te hiku, me te pane, waenga nui i te ngaunga a te patu.
Nawai, i kaha, i kaha, e tau ana rapea te patu a te rau mawhitu ra, tukua rawatia atu te Taniwha ra, maro tonu me te Huhu kua mate. Heoi, ka po; ka ao te ra, ka whakatika ki te haehae i taua ika. Ano! e ka takoto me he nui tohora! Ko te ahua ia, i rite ki te ahua Tuatete; te pane, nga peke, te hiku, nga unahi, te peha, nga tuatara, i ahua ngarara katoa enei. Ko te nui ano ia i rite ki te paraoa.
Katahi ka ata matakitakitia te maia e huna nei i te tangata, i nga ope, i nga tira haere. Roa kau e miharo ana. Ka tahi ka mea atu te tini rangatira ra. “Tena mahuetia nga kakahu, tahuri haehaea te ika nei, kia kitea tona puku e horo nei i nga uri o Tiki.”
Ka tahi ka haehaea ki te matawhaiapu ki te matatuhua, me
te mira tuatini, te kukumoe-toka, te ngaeo, e whata ake ana e te
ngako o taua Ngarara nei. Haehae rawa iho ki roto i te puku
nui, Ehara! e noho a tinana tonu ana te wahine, te tamariki, te
I haere katoa nga mere-pounamu, nga kotiate, nga patu-paraoa, nga maipi, nga tewhatewha, nga pouwhenua, nga tokotoko, nga
paraoaroa, e pukai ana, ano me he mea ko te whare huata a Maui! Te maha o te heitiki, o te kurupounamu, o te mako o te pekapeka me te poria. Ko nga kakahu enei o roto o te puku—he kaitaka, he pukupuku-patea, he pukupuku, he kahu-waero, he kahu toroa, he puahi, he kakahukura, he kahu-kiwi, he kahukekeno, he maiaorere, he kahakaha, he korirangi, he tatata, mangaeka tatara, he pureke, me era atu.
Ka rukea nga tupapaku ki waho pukai ai, ka tanumia ki te poka; ka mutu tera mahi.
Ka tahi ka haehaea te ika ra, ka titiro iho ki te ngako, ka tahi ka tutua ki te taha ki te patua. Heoi ka kainga e te iwi ra, pau ake ki roto ki nga puku to ratou uto.
Hoki ana mai ki Rotorua noho ai.
Ko te patunga o Pekehaua.
Muri iho i te matenga o Hotupuku, ka rongo te tokomaha o nga iwi o Rotorua, ka tonoa mai te karere a Hororita, a wai ranei, ka tae mai ki te tini kaitoa nei, ka rongo ratou, tera ano tetahi Taniwha kai tangata kei te Awa Hou e noho ana. Kua kitea hoki tenei Taniwha, i peratia hoki te kitenga me tera i te mania i Kaingaroa. Ko nga tira haere mai o Waikato, o Patetere, e ngaro ana ki whea ra; a, ko o Rotorua tira e haere ana ki Waikato, e ngaro ana ki whea ranei, ki whea ranei. Ka rongo ratou i enei korero, heoi, ka whakatika mai te rau-ma-whitu ano o te tini kaitoa ra, ka tae mai ki te Awa Hou, ka korerotia nga tikanga, a ka oti. Ka uia atu kei whea e noho ana. Ka mea atu te hunga whenua, “Kei roto i te wai e noho ana, kei uta ranei; kowai hoki e ata kite.” Ana, hua atu he pena hoki pea me tera kua mate ra.
Katahi ka tikina he kareao i te ngahere, hei hanga taiki; ka tae mai, ka ranga ki te taraheke, ka oti; e rua pea papanga o te kareao, e toru ranei, ka oti.
Ka tahi ka whiria he taura, hei whitikiranga ki te taiki, ka oti, mo te Taniwha, ka rite tonu. Ka tahi ka peratia ano nga korero me tera i patua ra i te tuatahi, ka rite; te ahua o te hau ka rite. Ka tahi ka haere te hunga ra, me te karakia haere atu i nga karakia; nga ingoa o nga karakia, he puni, he wero Taniwha, he tumangai, he aha, he aha.
Nawai i tawhiti, i tawhiti, a ka tata atu ki te taha o te puna i noho ai, ko te ingoa o taua kopua, ko te Waro-Uri; a ka eke tonu ki runga ki te pareparenga o te awa, ka mutu ka karakia, he oi ka noho a pahi te rau-mawhitu nei i reira.
Ka tahi ka uiuia tetahi tangata tino manawanui o taua ope. Ka whakatika tetahi o nga rangatira o te ope ra, ko Pitaka te ingoa. Ka mau ki te taiki he mea puhipuhi a runga, me nga taha, me raro ki te puhi kereru; me nga taura hoki, he mea whitiki ki te taiki, a he mea poria ki te punga hei whakatoimaha, ka makere ki te wai, ratou tahi ano ko nga hoa, ka rukuhia ki roto ki te puna e hu ake ra i raro i te whenua. E ruku ana te hunga ra, e mahi ana te hunga i noho i runga i a ratou nei tini mahi, ara i a ratou nei taputapu, i te karakia. Rupeke rawa nga karakia puni, nga karakia whakaruhi, nga karakia wero-wero-Taniwha, nga whakapuru, nga tumangai, nga whangawhangai, nga whakautuutu me te tini o nga karakia Taniwha.
He oi, ka momohe ra pea ona tuatara e ngana nei ki te kai tangata mana. Ka tatu iho a Pitaka ratou ko nga hoa ki raro; rokohanga iho, e noho ana i tona kainga pai. Tauware atu te maia ra, herehere kau ana te taura. Ehara! kua puta ki tua. Ka tahi ka kumekumea iho. Ka mohio te hunga i runga, ka tahi ka hutia ake ki runga te hunga ra me te Taniwha hoki, ka haere tahi ake ratou tahi.
Otira he karakia hiki, he koranga, he whakamaiangi ake ano tetahi, he nui hoki, e kore e taea i te toimaha iho.
Nawai i raro, i raro, a ka marewa ki runga manu ai. He oi, ka toia ki uta takoto ai. A, tauware atu te tangata ki te aki i te
l
patu ki nga kauae o te ika ra. E ao koa hoki ianei te mea i rite ki te ika ta te mea no te wai ano tenei.
He oi, ka pa te karanga ki nga pa katoa o Rotorua; ka huihui mai nga iwi ki te matakitaki i to ratou ito. Kua toia ki uta takoto ai; ano, he tohora nei ano! Otira, kihai i tino rite ki te tohora katua; me te kuao a te tohora nei te katete e ka takoto.
Ka tahi ka haehaea taua ika nei hei kai ma ratou, pawharatia tonutia ai te riu, takoto ke atu, takoto ke mai. Ano ko te riu o Tane-Mahuta!
Haere rawa iho ki roto i te puku e puranga ana te mahi a te tupapaku, ano! he ana koiwi e ka pukei, kua pau ra te horo he rangi ke; haere pakikau tonu ki roto, o nga wahine, nga tamariki, o nga tane. Te mahi a te kahuwaero, a te topuni, a te mawhiti, a te puahi, a te kahu-taniko, me te tini o te kakahu. Nga rakau ano, nga tao, nga tokotoko, nga meremere, nga onewa, nga patu paraoa, nga paraoa-roa, nga maipi, nga pou-whenua, nga paiaka, nga mahi a te amonga o te kai nei a te kaniwha, a te pere. Ano ko te whare-huata a Maui, e ka pukei.
Ka tahi ka tutua ki te taha hei kai, hei hinu. He oi, pau ake ki roto i nga puku. Erangi ko nga tupapaku i tanumia ki te rua.
Ka hoki te tini toa ra ki to ratou nei kainga ake ano. Ko Mangungu te ingoa o taua pa. Tau mahi, e te kaki, ka waia ki te kai Taniwha.
Ko te Patunga o Kataore.
Ka puta atu hoki te rongo ki nga kainga o Tarawera, o Roto-Kakahi, o Okataina; ka miharo ki te toanga o enei tangata ki te patu i tenei mea, i te Tupua horo tangata.
Ka tahi ka whakaaroaro, he Taniwha hoki pea kei te ara ki Tikitapu, ina hoki ka ngaro noa iho nga tira haere atu o reira ki Rotorua; e ki ana o ratou nei whanaunga kua tae atu ki te
wahi i haerea ai, kaore, kua mate. Na reira ka mahara kei te Taniwha ranei, kei te tangata ano ranei, kei te taua tutaki ranei.
Otira, kua mohio noa ake ano a Tangaroa Mihi te rangatira o Tikitapu, o Okareka, he Ngarara kei Tikitapu. Otiia kahore ia i mohio e kai ana taua Ngarara nei i te tangata; hua noa e noho pai ana, e pera ana me te marietanga ina puta atu ratou ko ana tangata ki te hoatu kai. A he nui te mohiotanga o taua Ngarara ki ona kai whaka-marie, ki ona kai-whangai.
Erangi, ka hoki mai ratou, ka puta atu he tangata ke, hei haere i taua ara; ka puta iho te Tupua ra ki te aruaru i nga tangata ke hei oranga mona.
I penei te ahua o taua Ngarara nei me te kuri e mau nei i te potete. A, e nui ana te mohio ki ona rangatira; kei te taenga atu o tona rangatira o Tangaroa Mihi, he nui ano tona ata noho, tona marie. Erangi, ki te puta atu te tangata o te iwi ke ki te haerere i taua ara, ka tahi ka whakatika ki te tautau mai; ko te haruru o te waha, ko te tatangi o te poria, a, tau ana te wehi; a, ngaro iho ki reira te kai e ia.
A, no te rongonga nei o te tokomaha ki te toanga o enei tangata, ka tahi ka nui te miharo a nga iwi katoa ki te kaha o enei rangatira tokowha.
Ka tahi ka mohiotia hoki e nga rangatira o Roto-Kakahi, o Tarawera, o Okataina, o Rotorua hoki: “E! He Taniwha hoki pea kei te ara ki Tikitapu, ina te ngaro noa iho e nga tira haere atu o konei ki Rotorua, a o Rotorua ki enei roto erima. Ka haere hoki ra nga tira na te ara ki Okareka, ka ata tutuki atu ki Rotorua; ki te mea ka hoki mai ano ma Okareka, ka ata tutuki mai ano ki konei. A, ki te haere atu nga tira i Tarawera nei ma Roto-Kakahi, te haerenga ki Rotorua ma Tikitapu, he oi, ekore e tae atu ki Rotorua—ngaro noa iho ki taua ara nei.
“A, ko nga tira haere o Roto-Kahi e haere ana na te ara ki Pareuru, ka ata tutuki ki Rotorua; te hokinga mai ma reira ano
ka ata tutuki mai ki Roto-Kakahi. Ko te wahi e puta ke ai te ngakau kia haere i te ara ki Tikitapu, he oi, ngaro noa iho.”
Na reira i hurihuri ai te ngakau o te hunga i ora, kua pau ano pea i a Tangaroa Mihi nga tira haere me nga ope taua e haere nei na Tikitapu. Otira, ko Tangaroa Mihi he ahua pai tona, i te taenga atu o nga kai-ui.
Tenei ra ka rongo ki te tino toanga o enei rangatira tokowha ki te patu Taniwha, ka tahi ka mahara kia tikina atu kia haere mai ki te titiro i Tikitapu.
Ka tae atu te karere ki te tini maia ra, katahi ka korikori te rau-ma-whitu ra; ka koa hoki ki tana mahi, ki te patu Taniwha, kei te pao i te aruhe, kei te kari pohue, kei te hao inanga, kei te rou kakahi hei o ki te Taiapu tana maunga i Moerangi. Ko Moerangi hoki te wahi i noho ai taua tupua nei, a Kataore.
Huaki kau te ata, ka hapainga mai, kai rawa mai i te mania, e atahua ana taua wahi nei. Mutu kau te kai, kei te korero i te korero o te toa; kahore hoki i tino mohio, he Taniwha ranei, ko nga tangata ano ranei o taua kainga, e huna nei i nga ope, i nga tangata haere taki tahi.
Haere mai ano taua ope nei, ko nga taura ano kua whiria ketia ra hoki, he rangi ke atu.
Kua mohio ratou he penei katoa te tikanga o nga huarahi katoa o tenei kainga; na reira ka noho, mohio tonu ratou ki ta ratou nei mahi.
Mutu kau te korero me te kai, ka tahi ka hapainga, tomo noa i te ngahengahe, puta noa ki waho, ka tahi ka whakatika nga tohunga ki mua ki te ruke atu i a ratou nei taputapu, ara i te karakia maori. Otira, he mea pera ano te whakaritenga o te ahua o te hau me nga mea kua pahure.
Poto noa nga karakia i mahia ra ki a Hotupuku, ki a Pekehaua, me te haere atu, me te karakia, ka tau ki raro noho ai. Me te
titiro whakatau iho nga pa o nga tangata o Tangaroa Mihi ki te ope e noho ake ra, hua noa he ope patu tangata, kaore he whano ke.
Tau tini noa e noho ana te ope ra, ka whakatika tetahi o nga rangatira, ka mea, “Kei te 'hea wahi ra e noho ana te tupua e huna tangata nei?” Ka mea mai tetahi o nga rangatira, “Aua hoki, kei roto ranei i te wai, kei te pari kowhatu ranei e tu iho nei?” Ka tahi ka ata tirohia te moana—aue! kahore i reira, e rangi ko te ahua o taua wai nei e ahua whaka-mataku ana; ara ko te whakamataku tenei, he kanapanapa no te wai, ano ka hiwahiwa kau ana me te ahua wai-pounamu na ano. kore kau noa ake i kitea tetahi waro, kia pera me te waro o Pekehaua.
Ka mea tetahi o nga rangatira, “Tena tangotangohia etahi o a koutou karakia.” A ka oti te tangotango hei reira ka karakia ai ki te karakia whakaongaonga, me te karakia tui kia wawe te koropupu—pehea kei te wai ranei, kei whea ranei.
Ka tahi ka whakatika tetahi o nga tohunga, ana rite tonu ki te kianga waha o tetahi o nga rangatira o taua ope. Ehara! kaore kau noa ake i hu ake i roto i te wai o Tikitapu.
Ka tahi ka tahuri ki runga ki te pari kowhatu e tu iho ra; kaore ano i ata mutu noa te karakia whakaongaonga e whakahua ana ano i te hiki. I rangona ake ki te waha e rara iho ana i te tauwharenga kowhatu o Moerangi, ano he wheke rakau, ka tahi ka mohiotia aue! kei te ana kowhatu e noho ana.
Ka tahi ka whakatika te rau ma whitu ra ki runga; ka hari hoki ki te mea ka kitea he kai mana, ara ma roto puku, ma roto piro.
I te whakatikanga ake ano, ka tahi ka whakahua i a ratou nei karakia, i mene te tumangai, i mene te rotu, i mene te wero taniwha, i mene te whakapuru, me te whangawhangai, me te whakamoemoe, me te tutaumaha, me ia karakia, me ia karakia. Ka rupeke i te tini tohunga ra, a ratou nei mahi.
Ka tata rapea ki te ngutu o te ana kowhatu i noho ai te ngarara kai tangata nei; ka tae atu ki te ana. Ka whakau pahi marie te ope ra, roa kau e whakaaro ana, ka whakatika nga tangata maia, nga tangata here taniwha, ka mau ki nga taura; ka haere atu, kite kau atu ano ki taua tupua nei e noho mai ana, ano nga karu! He marama e ka rere ake ana i te pae te ahuatanga, ina tirohia atu e te hunga ra, hikoia e te awatea, e te ahua o te ngahengahe, ano! he pounamu kei nga karu pango e titiwha ana. He oi te mea i ahua wehi mai, tena ko te hanga i wehingia nei, ko nga tuatara, kua momohe noa iho i te whakaruhinga, a te karakia, a te tini kaitoa nei, tohunga nei.
He oi ano tauware atu nga ringaringa ki runga i te pane, hokomirimiri ai, he oi kua puta te taura kei raro o te kaki; kua mau. Kua nekehia atu kei raro i nga peke tetahi o nga taura, kua mau; e rua nga maunga taura a te hunga ra. Ka tahi ka hoki iho ki te rau mawhitu e noho ake ra, ka uia ake. “Kua mau a koutou taura?” Ka mea, “Ae, kua mau, ko tahi kei te kaki, ko tahi kei waenga nui.” “A, me pehea ra te kumenga me te whakamatenga aianei!” Ka mea etahi o nga rangatira “me whakawhirinaki ki etahi rakau e taki tu nei nga taura, kia kowheta noa ake.” Kua mau ke nga taura te whakawhiwhi ki nga rakau.
“A, me pehea ra te whakamatenga akuanei?” Ka mea etahi, “Hei aha i patua ai, me patu hoki tenei te mea kua mau nga taura. A waiho ma tona kaha a ia ano e taruturutu, i te aha ianei, aua atu, ki te mea kua mau nga taura ki te rakau. Hei reira ka rere atu ai nga kai patu, ki te kore, waiho mana ano ia e tarona.” Ka tahi ka whakaritea katoatia o te Rau Mawhitu nei.
Ka rite noa ano nga tangata ki te pupuri i nga taura. Ka tahi
ka karangatia, “kumea!” ka tahi ka kumea. Ehara! ta te pari
pai hoki! Kihai i oroko kumea, ana, kua puta kei waho o te
ana. Haunga ia nga tohunga karakia e hiki ana, e whakamaiangi
ana. No te whakahemonga o te hiku i roto i te ana,
Ka tahi ka whakatika nga tangata hapai patu. Ehara! tukituki kau ana, ano he kiore e mau ana i te tawhiti whakaruatapu. Kihai ano i taro, kua mate, na te patu tetahi na te taura tetahi, he oi ka mate.
Ka tahi ka tae te rongo ki nga iwi katoa nana Purahokura i tiki mai kia haere atu ki Tikitapu ki te titiro. Ka tahi ka huihui mai, ka titiro rapea ki to ratou ito e takoto ana, ano he tohora kei te akau e takoto ana, taua Tupua nei. He oi ka tangi i konei te ho a te iti, a te rahi, ano te mangai o te tangata me te ia wai e tangi ana te umere. Ao kau ano te ra, ka tahi ka whakatika te hunga ra ki te haehae i ta ratou nei ika, Haere rawa iho te kai nei te mira-tuatini me te kuku-moe toka, me te matatuhua, me te kaeo, me te kiripaka. Ehara! ano te mahi a te ngako, tau mahi ra e manawa-tuawhiti. Ara i te mea hoki e kai tonu ana i tana kai nei i te tangata i nga tau katoa, kaore hoki ana tau ku-i, kaore ana tau kotipu, kaore he takurua. He ngahuru tonu tana, i te aha hoki, i te hoki putuputu tonu o te tira o tetahi whaitua, o tetahi whaitua; na reira ka makona tonu tona puku i te kai, haunga ano te kai ho atu a tona rangatira a Tangaroa Mihi, na reira ka nui te ngako.
Ka haehaea te ika ra, haere rawa iho ki roto ki tona puku e
takoto ana rapea te kai nei te tangata, ka kitea i reira te wahine,
te tamariki, te tane, nga kakahu ano, nga rakau ano. Ko tetahi,
na te komenga mai pea o nga ngutu, ka tapahia mai etahi o
nga rakau me nga tangata; kei te mea pea i hamama tonu te
waha, he oi, waiho tonu kia puare ana te mangai, he oi, ma te hau
tonu pea o te korokoro e horo te tangata ki roto ki te puku.
Tenei ana hoki, kei te tira i hoe i te waka i tae atu ki Tikitapu,
He oi ka haere te rongo ki te rangatira o taua mokai nei, ki a Tangaro-Mihi, ka rongo—“Eaa! kua mate tau Mokai.” “I a wai?“—I a Ngati-Tama.” He oi ano, ka pouri te ngakau o Tangaroa Mihi mo tana mokai kua mate nei, he oi, ka waiho tenei hei take pakanga ma Tangaroa Mihi ratou ko taua hunga, a tupu ana tenei hei take kino ma nga iwi katoa. He oi ano.
ko te otinga tenei.
m
Ko te mata tenei a Kawharu, i hinga ai a Ngati-Paoa, a
Ngati-Maru, a Ngati-Tama-tera, a Ngati-Whanaunga,
i a
Ngati-Haua, i a Ngati-Koroki, i a Waikato. Na
ko Kawharu, he Rangatira no Ngati-Haua, no Ngati-
Koroki.
This tangi has already been printed in its ancient form at p, 330. The allusions in the ancient form are, however, explained by this modern vorsion of it which Te Wherowhero chaunted when his brother George Grey died.
Repeated by Te Paki, a Christian chief, formerly the Heathen Priest of Waikat
ka mutu.
Note.—The MS. from which this volume was printed has been deposited by Sir George Grey, in the Library of the Wellington Athen
Page line
12, 10 for whakahaere ara read whakahaerea ra
12, 27, for raru read rarua
Note—The poem in page 12 is arranged in improper metre.
15, 5, for ruia read riua
16, 20, for kia read ki a
21, last line, for tihi au read tihi i a au
27, 14, for kiakoe read ki a koe
28, line 6 should be—Ka riro i a koe ra, te taonga
33, line 25 should be thus written—
Hoki mai e Pa
I te ara ra uta
Ka whara to kiri
I te paratai
33, the last line of the page should be—Rarua i te iwi, e, i
35, 4, for whare, tia read wharetia
35, 23, for hau miri read haumiri
36, 19, for hua tarau read huata rau
36, 28, for Mana read Nana
37, 16, for kia oroia read kia oroia ana
38, the two first lines of second song should be— Te riro noa ake Ki te kiwi-taiki
42, 27, for whaka, u-whare read whakau whare
46, 18, for koe Te read koe e Te
61, 21, for apitia read apurua
62, 14, for aku kamo read i aku kamo
64, 5, for kognutu read ko ngutu
65, 7, for Titiwhakahiwa read Koi titiwhakahiwa
68, 3, for Tarawautia nei read Tarawau kia nui
69, 23, for ko te toroa read ki te toroa
71, 19, for mai tata read mei tata
77, 14, for nui read nunui
81, 7, for ana koe read ana pea koe
86, 23, for nake read anake
90, 21, for Nau mai read Nau mai e Tane
94, the 10th & 11th lines—Tino makau ra Naku ki te whare to be omitted
94, 21, for taha parakau read tapara kau
96, 8, for motu read Motu
106, 16, for Makahia read Makahinga
109, 17, for pnta read puta
110, 6, for te tai read tetahi
8, for te tai read tetahi
10, for Aea read Rawa
14, for Ka read Ko
11, after line 9 a line should follow thus— I te ninga a te umauma tangata Punganangana te wahine i runga i Ta
127, 29, for Ko ki-mai-te rau o read Ka ki mai te rau e
133, 18 & 19, should be— Me kore te waka nei te pakaru, penoi E pihanga itt te hurianga
150, 19, for whakawhoto read whakaawhato
151, 27, for whatu kaiponu read whatukaiponu
154, 28, for Takua read Tukua
158, This tangi should commence— Tera te nira kokirikiri ana, ko Rehua ki runga, ko nga wahi tapu, Takiritia i te peka o Haumia Hei whakahoki mai; E moe nei ra taua, i te potutanga nui o Pipiri, Kapita hokaia na runga i Otu ko koe, ko au kei raro i; E anga to mata te uranga o te ra, Nga hihi o Tawera;
161, 2, a line should be drawn under the words Ko waenganui anake tenei which form no part of the song
11, for Te read Kei
171, 5, for E tai ki read E tae ra ki
175, 25, for mutunga read putunga
183, 8, read Ko te tai o Turi, ka hirere ko te tai o Rongo Ka piri kei te rakau, ko te wai tena i tutua ai koe, ka mate
183, 13, for rahi a Timu read raumati
183, 23, read Kei te turuki Ki tai o Karewa
184, 4, read Hei o mou ka haere atu ai, i te ara kai riri i te a-ra Tino tangata e koro e i E koro tukino e, i te tira haerenga He ara ano tou i haere atu ai te pikinga i Okare I pu nga &c., &c.
195, 15, read E tau ianei He kahukura tu Mei whakawhiti koe ki te rawahi
302, last line, for whakantanga read whakairinga whao
203, line 3, read He ake ki te ao, i tawhito riro koe, E wani i te ngutu kei maru-a-tata He aha rawa te mea i mau
219, 17, for Uenukuwharekuta read Uenukuherekuta
224, This poem should begin He aha te ngarahu He ngarahu kauri Whakataerangitia Rere te nehu Rere ki te tangata Koia ra tana e mau mai na Marangai, &c., &c.
227, line 22, for whakariuamania read whakariua mania
230, 14, for i o rua pukeko read i Oruapukeko the name of a place
238, 25, for pea read paea
239, 4, for punu read puna
241, 5, for kei kupu read kei to kupu
12, for mana read Mama
242, 14, for kite au tete read ki te aute te
243, 9, for i e ihu read i te ihu
245, 22, for e huina read e huaina
35, for ka pa rae read ka pa ra e
36, for kia hau read ki ahau
246, 6, for kakohi read kakahi
427, 15, for to matato hunga read to mata tohunga
254, 24, for whatu read whetu
260, 36, for Te tangata rauhanga read Te tangata i rauhanga
261, 32, This should run thus E-he-i
He tika kei aku hoa nga taru o Tura Kei au anake Ra-ha-i Ka whiti, &c., &c.
263, 17, for whatu read whetu
264, 5, for ki Oaoiti read kei Oaoiti
265, 28, for tirohanga read tirohanga atu
270, 32, This should run O te tumuaki O te matamata E he
271, 13, for Waiho rangi an read Waiho ra nge au
272, 25, for He paki read E paki
287, 20, for Korowhakapupu read o Rongo whakapupu
291, 4, for i wehi o read i te wehi o
296, 36, for tena pou read tena te pou
298, 20, This should run Kakariki i otaina Motai tangata E tama e
299, 19, for nui read niu last line, whakapongatia read whakapo nongatia
302, 1, for Karawaiterangi read Rarawaiterangi
304, 14, for Ki Hiwa read Ko Hiwa
27, This should run Te Rangi e Te tauria e
321, 16, for waka Parowhenua read whakaparawhenua
325, 1, This should run Te hiku o tuna-roa ki uta ra, Parawhenuamea i hara mai ai te kokopu ki uta, Nana i, &c., &c.
18, for whakaha read whakaahu
326, 26, for Kura torohai read Kura ki torohai
333, 9, for matua ranga read matua ra nge
335, 23, for Whakatu read whakatu
344, 31, for aoraro read aroaro
347, 24, for wai ngarahu read ahi manuka
348, 8, for rato read ota
350, 12, for nei read na
355, 32, This should run Huka Huka te tohe Huka Huka te papa Huka &c.
360, 33, for tatiha read kino
364, 24, for E kai read He kai
376, 25, for motoi read Motai
379, 4, for Tera read Te ra
382, 18, for kotiu ra te read kotiu ra ko te
383, 7, for Tira read Ti-Ra
387, 7, for atu read iho
396, 9, for Hiu-te-ana-nui read Hui-te-ana-nui
401, 26, for No read o
410 6, for punu read puna