Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ture Whakahaere Rahui Maori

[hua]

1.Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakahaere Rahui Maori, 1893."
2.

I roto i tenei Ture, ara mehemea kahore e rereke ana nga tikanga e mau iho nei,—

"Tuku tukunga ranei" te tikanga o ia kupu he tuku rere atu, he tuku mo tetahi wa anake ranei ahakakoa i runga i te hoko, riihi, mokete, tono, whakaekenga moni tetahi atu tuku rane:

"Kaiwhiriwhiri" tona tikanga ko tetahi tangata e whakaturia ana hei kaiwhiriwhiri utu i raro i tenei Ture:

"Kairuri whai raihana" tona tikanga ko tetahi kairuri e mahi ana mo te Kairuri Tumuaki he mea whakahau ranei nana na tona teputi ranei, ko tetahi kairuri ranei i whakaturia e te Poari:

"Poari" tona tikanga ko te Poari i whakaturia e "Te Tari Tiaki o te Katoa, 1872," hui atu ki nga Maori tokorua e whakaturia ana i ai wa i ai wa e te Kawana kia tu mo taua Poari i te wa i pai ai te Kawana.

"Ngaki" i hui mai ki roto i tenei kupu te Whakatere i nga wai o nga repo te tua waerenga, te para whenua hei ngakinga kai, he para he parau he rui ki te karaihe:

"Whaina, whainatanga" tona tikanga he whaina he whainatanga kia riro i te Kaitiaki mo te Katoa.

"Whenua i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa" tona tikanga ko nga whenua e tukuna ana ki te Kaitaki mo te Katoa i runga i nga tikanga o tenei Ture:

"Riihi" i uru mai ki tenei kupu nga raihana:

page 2

"Kaitango riihi" e uru mai ki tenei kupu te kaituku raihana me nga kaiwhakaoti, kaiwhakahaere, me nga tangata i tukuna ai nga whenua a te kaitango riihi a te kaituku raihana:

"Mana takiwa" tona tikanga ko te Kaunihera Poari ranei o tetahi paro, takiwa taone; kauti, takiwa huarahi, tetahi atu takiwa ranei i whakamana ki te whakanoho reiti mo ia wahi; hui atu ki tetahi hunga topu, i whakamana te toputanga e te ture kahore ranei:

"Minita" tona tikanga ko te Kaitiaki Moni o te Koroni:

"Heretitemata Maori" tona tikanga ko nga whenua katoa e puritia ana e nga Maori i raro i tetahi take o ia ahua haunga nga whenua Maori haunga hoki te whenua mea hoko i mua i te Karauna, i tetahi tangata ranei, i tetahi hunga topu whaimana ranei

"Whenua Maori" tona tikanga ko nga whenua e whai take ana nga Maori i raro i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori, a kahore nei ano i whakawakia nga take e te Kooti Whenua Maori:

"Maori" tona tikanga, ko nga Maori tuturu o Niu Tireni, hui atu ki nga hawhe-kaihe me o ratou uri:

"Kaipupuri matamua" tona tikanga ko te tangata tuatahi i tukana ai tetahi riihi raihana ranei:

"Tangata whai take" tona tikanga he Maori whai take:

"Whenua haerenga kararehe" i uru mai ki tenei kupu nga whenua katoa i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa e haerea ana e te kararehe e pai ana ranei hei haerenga kararehe, ka whakamaramatia ake tona ahua i konei:

"Riihi haerenga kararehe" tona tikanga he riihi e whakamanangia ana te noho o nga whenua haerenga kararehe hei haereranga kararehe:

"Kaitiaki mo te Katoa" tona tikanga ko te Kaitiaki mo te Katoa i uru mai i raro i "Te Ture Tari Tiaki mo te Katoa, 1872:"

"Whare" i nga wahi katoa e hiahiatia ana e tenei Ture ko te tikanga o te kupu (whare) ko te whare o te kaitango riihi o tetahi whenua i tukua ki te Kaitiaki o te Katoa, i runga ranei i te whakaae a te Kaitiaki o te Katoa, te whare hoki o te whanau a taua kaitango riihi, a ko taua whare me whare e ahei ana te tangata te noho i roto, a e whakaaetia ana e te Kaitiaki o te Katoa he whare e ahei ana te tangata te noho i roto:

"Raana" tona tikanga ko tetahi whenua e nohia ana i runga i te mana riihi hei haerenga kararehe, e pai ana ranei hei haerenga kararehe erangi kihai i whiua he kararehe ki runga:

"Whakapainga pumau" tona tikanga a i uru mai hoki ki aua kupu te whakapai me te ngaki i nga repo, te para waerenga, tataramoa o ia ahua, tarutaru Maori ranei, me te ngaki, me te whakato ki te rakau me te whakato taiepa tupu, me te whakatakoto i te rahi me te ngaki i nga kaari, me te taiepa, me te whakaheke i nga wai, me te hanga i page 3nga huarahi, me te keri i nga poka wai, turanga wai ranei, me te keri i nga whakahekenga wai, me nga tipi hipi, me te hanga i nga maioro me nga mahi tiaki o ia ahua, me te whakapai me te whakamomona i te whenua, te hanga ranei i tetahi whare:

"Kairuri Tumuaki" tona tikanga ko te Apiha Tumuaki o te Tari Whenua, Ruri hoki, ko tona teputi ranei:

"Kaitono" tona tikanga he tangata e tono ana i raro o tenei Ture:

"Ture Kooti Whenua Maori, 1886," i uru mai taua Ture me nga whakatikatikanga katoa o taua Ture, me tetahi etahi atu ture ranei i paahitia hei riiwhi mo taua Ture:

"Ture Rahui Maori, 1882," i uru mai taua Ture me nga whakatikatikanga katoa o taua Ture:

Ture Rahui Maori o Whakatu me te Taihauauru o te Waipounamu, 1887," me " Te Ture Rahui Maori o te Waipounamu, 1883," i uru mai aua Ture me nga whakatikatikanga o ana Ture:

E uru mai ana ki "tenei Ture" nga Apiti katoa e pa ana ki tenei ture me etahi ture iti, whakahaerenga Ture ranei i raro i tenei Ture, a kei te wahi o te Apiti ki tenei Ture e mau nei enei kupu na ("tenei Ture") ki te rokohanga aua kupu he whakaatu e uru mai ana te tinana o tenei Ture hui atu ki te Apiti, ki te kore ia he ritenga, ke e kitea:

"Taone" tona tikanga ko tetahi piihi wahi whenua ranei i waho o tetahi paro i ruritia kia pena te rahi o nga piihi hei turanga whare.

Take ki te whenua (ara he whenua i rahuitia hei painga mo nga Maori) ka kiia kua marama nga take ina kitea nga take i runga i te whakawakanga a te Kooti Whenua Maori.

3.Ko nga whenua katoa e uru ana ki tetahi o nga whakamaramatanga e mau iho nei ka meinga mo runga i nga tikanga o tenei Ture me tuku ki te Kaitiaki mo te Katoa penei ano me nga tikanga o tenei Ture:—
(1.)Nga whenua kua oti te wehe ki waho ka wehea ranei ki waho a muri ake nei ka rahuitia ranei e nga Maori mo nga Maori i runga i te tukunga o tetahi whenua ki te Karauna, a i whakaaturia kua wehea ki waho kua rahuitia i runga i te pukapuka tuku tiiti ranei:
(2.)Nga whenua e rahuitia ana ka rahuitia ranei a muri ake nei e wehea ketia ranei ki waho hei painga mo nga Maori i runga i ta ratou hoko ki te Karauna i tetahi whenua:
(3.)Nga whenua i uru ki roto ki nga whenua nui i whakaaetia i wehea ketia ranei hei oranga mo nga tangata Maori e Kanara Makereweti, i runga ranei i nga kupu tohutohu a tetahi Komihana i whakaturia hei whiriwhiri i nga mahi hoko a te Niu Tireni Kamupane i hoko whenua nei i nga Maori:
(4.)Nga whenua i rahuitia hei painga mo nga Maori e te Niu Tireni Kamupane Whenua e te Niu Tireni Kamupane ranei:page 4
(5.)Nga whenua i rahuitia i wehea ranei hei painga mo nga Maori i raro i te Mana o tetahi Ture o te Runanga Nui o Niu Tireni e mana nei a muri ake nei ranei paahitia ai, ki te kore he whakaritenga kitanga.
(6.)Nga whenua kua tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa e "Te Ture Rahui Maori, 1882," kua tukua ranei te mana me te whakahaere e taua Ture ki te Kaitiaki mo te Katoa, nga whenua hoki kua tukua te mana me te whakahaere ki te Kaitiaki mo te Katoa e "Te Ture Rahui o te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu, 1887," e "Te Ture Rahui ranei o te Waipounamu, 1883"; nga whenua i whakakorea e nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea e tenei Ture e tetahi ranei o nga Ture i whakakorea e tenei Ture kua tukua ranei e aua Ture ki te Kaitiaki mo te Katoa i tukua ranei ki raro i tona mana me tana whakahaere kua meinga he rahui Maori:
(7.)Nga whenua e ahei i te Kawana i roto i tona Kaunihera hei whakarite i nga tikanga o tenei Ture i raro ano hoki i te mana o tenei Ture te ki i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa:
(8.)Nga whenua i tukua e tenei Ture e tukua ranei e tenei Ture ki te Kaitiaki mo te Katoa.

Kahore he mea e mau ana i konei e kiia ka pa ki tetahi whenua i karatitia i raro i "Te Ture Karaati o Powati Pei, 1869," me te Ture Whakatikatika i "Te Ture Karati o Powati Pei, 1871," ki nga rahui ranei e ekengia ana i tukuna ranei ki te Kaitiaki mo te Katoa e te Ture Whakanohonoho Rahui o te Tai Hauauru, 1892, e nga Ture ranei i whakakorea e taua Ture.

Mehemea e awangawanga ana te whakaaro mehemea kaore i uru mai, i uru mai ranei tetahi whenua ki raro i nga tikanga o tenei tekiona ka ahei te Kawana i runga i te ota i roto i te Kaunihera te kahiti ki roto i te Gazette me te Kahiti te whakatau i aua awangawanga me te panui mehemea e tau ana taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei tekiona kahore ranei, a ko taua ota ka tuturu oti tonu atu.

Ko nga whenua e tukua ana ka tukua ranei a muri ake nei ki te Kaitiaki mo te Katoa i runga i te mana o tenei tekiona me tuku penei ara:—

(a.)Nga whenua i uru ki nga whakamaramatanga mai e nga rarangi timata mai i te (1) tae atu ki te (8) i te wa i pahitia ai tenei Ture ko aua whenua ka tukuna ki te Kaitiaki mo te Katoa i runga i nga tikanga timata mai hoki i te mananga o tenei Ture:
(b.)Nga whenua e uru ki nga whakamaramatanga i nga rarangi (1) tae atu ki te (8) i muri iho o te mananga o tenei Ture, ko aua whenua i runga tonu i te urunga mai ki raro i aua whakamaramatanga ka tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa ahakoa kahore he karaati, pukapuka tuku, tetahi atu tuku ranei.
4.Nga rahui Maori katoa o roto o te takiwa e whakaaturia ana i roto i te Apiti e whakahuatia ana i roto i te tekiona tuawha o "Te Ture Rahui Maori, 1882," a i tau i te timatanga o tenei Ture ki raro i nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea nei ka meinga kua tau ki raro i nga tikanga o tenei Ture. page 5

Ekore tenei Ture e whai mana i tera wahi o te Koroni e mohiotia ano ko te Takiwa Raupatu e whakaaturia auo i rolo i te Apiti e whakahuatia ano i roto i te tekiona rima o "Te Ture Rahui Maori, 1882," Haunga ia i runga i nga tikanga kua whakaritea ake nei.

5.Ko nga whenua me nga taonga katoa i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa i te timatanga o te mana o tenei Ture i tukua i mua a e puritia ana e ia i runga i nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea nei ka tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa i raro i tenei Ture.

Te Tukunga Mai O Nga Rahui Me Nga Whenua E Whai Taike Ana Nga Maori Ki Raro I Tenei Ture.

6.I muri iho i te whakataunga o te take Maori ki tetahi whenua i rahuitia i mua, tera ranei e rahuitia a muri ake nei hei painga mo nga Maori, a kihai aua whenua i tukua ki te Kaitiaki e tenei Ture, a ahakoa etahi atu tikanga o tenei Ture, ka ahei te Kawana i runga i te Ota i roto i tona Kaunihera te tuku i aua whenua ki to Kaitiaki mo te Katoa hei whakarite i nga tikanga o tenei Ture. Ko taua ota me perehi ki roto i te New Zealand Gazette me te Kahiti, ko te whakaotinga o nga tikanga katoa, mo enei take e mau ake nei ara:—
(1.)Kua rahuitia te whenua hei painga mo nga Maori;
(2.)Kua oti te whakatan nga take ki tana whenua;
(3.)Ko taua whenua kua tukua ki to Kaitiaki mo te Katoa.
7.Nga heretitimete Maori, mehemea o tan ana ki raro i nga here e taea ekore ranei e taea te tuku, ka ahei e te tokonui o nga tangata whai take o aua heretitimete i runga i te whakaae a te Kawana te tuku mai ki raro i nga tikanga o tenei Ture; a ki te whakaae te Kawana ka ahei te hanga he ota i roto i te Kaunihera hei tuku i taua whenua ki te Kaitiaki mo te Katoa, a i reira ano ka tau taua whenua ki raro i te mana o te Kaitiaki mo te Katoa i runga ano i nga tikanga o taua ota.

Nga Kaitiaki nga komiti ranei mo nga tamariki, mo nga porangi me etahi atu tangata manakore ka ahei mo te taha ki taua hunga, ahakoa nga tikanga o te tiaki, te whakaae te whakahaere te whakakore i tetahi tikanga e tukuna ai nga heretitimete ki te Kaitiaki mo te Katoa. Ka ahei nga wahine marena akakoa kaore e whakaae a ratou tane te whakaae to mahi te whakakore i tetahi tikanga e tau ai aua heretitimete ki te Kaitiaki mo te Katoa i raro i tenei Ture.

Ko te Maori e neke ake ana ona tau i te tekau mawhitu tau ka kiia hei whakerite mo nga tikanga o tenei tekiona he kaumatua.

Me perehi te Ota i roto i te Kaunihera ki roto i te New Zealand Gazette me te Kahiti a ka oti te panui ka meinga he korero tuturu tana panuitanga i tukua taua whenua ki te Kaitiaki mo te Katoa.

I mua o te whakaaetanga a te Kawana, i mua ranei o te hanganga o tetahi ota me tuku te tono e te Kawana ki te Kooti Whenua Maori kia mohiotia ai:—

(a.)Mehemea e whakaae ana te tokonui o nga tangata whai take kia tukuna taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Ture;
(b.)Mehemea tera etahi tikanga e pai ana e kino ana ranei kia tukua taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Ture.

I reira ano ka timata te kimi e te Kooti mehemea e whakaae ana te nuinga o nga tangata whai take, a mehemea he mea tika kia tukua page 6mai taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Ture me te tuku tonu i ta ratou ripoata ki te Kawana.

I runga i te tukunga o aua tikanga me kiini e te Kooti i nga ingoa o nga tangata e whai hea ana panga ranei ki taua whenua, me te nui o te hea me te paanga o ia tangata ki taua whenua, a mehemea kua whakahaerea ranei kahore ranei i whakahaerea tetahi tikanga mo runga i taua whenua, me te ahua o aua tikanga me te tuku tonu i te ripoata ki te Kawana mo runga i aua tikanga