Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ture Whakahaere Rahui Maori

Etahi Tikanga

Etahi Tikanga.

1.Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Whakahaere Rahui Maori, 1893."
2.

I roto i tenei Ture, ara mehemea kahore e rereke ana nga tikanga e mau iho nei,—

"Tuku tukunga ranei" te tikanga o ia kupu he tuku rere atu, he tuku mo tetahi wa anake ranei ahakakoa i runga i te hoko, riihi, mokete, tono, whakaekenga moni tetahi atu tuku rane:

"Kaiwhiriwhiri" tona tikanga ko tetahi tangata e whakaturia ana hei kaiwhiriwhiri utu i raro i tenei Ture:

"Kairuri whai raihana" tona tikanga ko tetahi kairuri e mahi ana mo te Kairuri Tumuaki he mea whakahau ranei nana na tona teputi ranei, ko tetahi kairuri ranei i whakaturia e te Poari:

"Poari" tona tikanga ko te Poari i whakaturia e "Te Tari Tiaki o te Katoa, 1872," hui atu ki nga Maori tokorua e whakaturia ana i ai wa i ai wa e te Kawana kia tu mo taua Poari i te wa i pai ai te Kawana.

"Ngaki" i hui mai ki roto i tenei kupu te Whakatere i nga wai o nga repo te tua waerenga, te para whenua hei ngakinga kai, he para he parau he rui ki te karaihe:

"Whaina, whainatanga" tona tikanga he whaina he whainatanga kia riro i te Kaitiaki mo te Katoa.

"Whenua i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa" tona tikanga ko nga whenua e tukuna ana ki te Kaitaki mo te Katoa i runga i nga tikanga o tenei Ture:

"Riihi" i uru mai ki tenei kupu nga raihana:

page 2

"Kaitango riihi" e uru mai ki tenei kupu te kaituku raihana me nga kaiwhakaoti, kaiwhakahaere, me nga tangata i tukuna ai nga whenua a te kaitango riihi a te kaituku raihana:

"Mana takiwa" tona tikanga ko te Kaunihera Poari ranei o tetahi paro, takiwa taone; kauti, takiwa huarahi, tetahi atu takiwa ranei i whakamana ki te whakanoho reiti mo ia wahi; hui atu ki tetahi hunga topu, i whakamana te toputanga e te ture kahore ranei:

"Minita" tona tikanga ko te Kaitiaki Moni o te Koroni:

"Heretitemata Maori" tona tikanga ko nga whenua katoa e puritia ana e nga Maori i raro i tetahi take o ia ahua haunga nga whenua Maori haunga hoki te whenua mea hoko i mua i te Karauna, i tetahi tangata ranei, i tetahi hunga topu whaimana ranei

"Whenua Maori" tona tikanga ko nga whenua e whai take ana nga Maori i raro i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori, a kahore nei ano i whakawakia nga take e te Kooti Whenua Maori:

"Maori" tona tikanga, ko nga Maori tuturu o Niu Tireni, hui atu ki nga hawhe-kaihe me o ratou uri:

"Kaipupuri matamua" tona tikanga ko te tangata tuatahi i tukana ai tetahi riihi raihana ranei:

"Tangata whai take" tona tikanga he Maori whai take:

"Whenua haerenga kararehe" i uru mai ki tenei kupu nga whenua katoa i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa e haerea ana e te kararehe e pai ana ranei hei haerenga kararehe, ka whakamaramatia ake tona ahua i konei:

"Riihi haerenga kararehe" tona tikanga he riihi e whakamanangia ana te noho o nga whenua haerenga kararehe hei haereranga kararehe:

"Kaitiaki mo te Katoa" tona tikanga ko te Kaitiaki mo te Katoa i uru mai i raro i "Te Ture Tari Tiaki mo te Katoa, 1872:"

"Whare" i nga wahi katoa e hiahiatia ana e tenei Ture ko te tikanga o te kupu (whare) ko te whare o te kaitango riihi o tetahi whenua i tukua ki te Kaitiaki o te Katoa, i runga ranei i te whakaae a te Kaitiaki o te Katoa, te whare hoki o te whanau a taua kaitango riihi, a ko taua whare me whare e ahei ana te tangata te noho i roto, a e whakaaetia ana e te Kaitiaki o te Katoa he whare e ahei ana te tangata te noho i roto:

"Raana" tona tikanga ko tetahi whenua e nohia ana i runga i te mana riihi hei haerenga kararehe, e pai ana ranei hei haerenga kararehe erangi kihai i whiua he kararehe ki runga:

"Whakapainga pumau" tona tikanga a i uru mai hoki ki aua kupu te whakapai me te ngaki i nga repo, te para waerenga, tataramoa o ia ahua, tarutaru Maori ranei, me te ngaki, me te whakato ki te rakau me te whakato taiepa tupu, me te whakatakoto i te rahi me te ngaki i nga kaari, me te taiepa, me te whakaheke i nga wai, me te hanga i page 3nga huarahi, me te keri i nga poka wai, turanga wai ranei, me te keri i nga whakahekenga wai, me nga tipi hipi, me te hanga i nga maioro me nga mahi tiaki o ia ahua, me te whakapai me te whakamomona i te whenua, te hanga ranei i tetahi whare:

"Kairuri Tumuaki" tona tikanga ko te Apiha Tumuaki o te Tari Whenua, Ruri hoki, ko tona teputi ranei:

"Kaitono" tona tikanga he tangata e tono ana i raro o tenei Ture:

"Ture Kooti Whenua Maori, 1886," i uru mai taua Ture me nga whakatikatikanga katoa o taua Ture, me tetahi etahi atu ture ranei i paahitia hei riiwhi mo taua Ture:

"Ture Rahui Maori, 1882," i uru mai taua Ture me nga whakatikatikanga katoa o taua Ture:

Ture Rahui Maori o Whakatu me te Taihauauru o te Waipounamu, 1887," me " Te Ture Rahui Maori o te Waipounamu, 1883," i uru mai aua Ture me nga whakatikatikanga o ana Ture:

E uru mai ana ki "tenei Ture" nga Apiti katoa e pa ana ki tenei ture me etahi ture iti, whakahaerenga Ture ranei i raro i tenei Ture, a kei te wahi o te Apiti ki tenei Ture e mau nei enei kupu na ("tenei Ture") ki te rokohanga aua kupu he whakaatu e uru mai ana te tinana o tenei Ture hui atu ki te Apiti, ki te kore ia he ritenga, ke e kitea:

"Taone" tona tikanga ko tetahi piihi wahi whenua ranei i waho o tetahi paro i ruritia kia pena te rahi o nga piihi hei turanga whare.

Take ki te whenua (ara he whenua i rahuitia hei painga mo nga Maori) ka kiia kua marama nga take ina kitea nga take i runga i te whakawakanga a te Kooti Whenua Maori.

3.Ko nga whenua katoa e uru ana ki tetahi o nga whakamaramatanga e mau iho nei ka meinga mo runga i nga tikanga o tenei Ture me tuku ki te Kaitiaki mo te Katoa penei ano me nga tikanga o tenei Ture:—
(1.)Nga whenua kua oti te wehe ki waho ka wehea ranei ki waho a muri ake nei ka rahuitia ranei e nga Maori mo nga Maori i runga i te tukunga o tetahi whenua ki te Karauna, a i whakaaturia kua wehea ki waho kua rahuitia i runga i te pukapuka tuku tiiti ranei:
(2.)Nga whenua e rahuitia ana ka rahuitia ranei a muri ake nei e wehea ketia ranei ki waho hei painga mo nga Maori i runga i ta ratou hoko ki te Karauna i tetahi whenua:
(3.)Nga whenua i uru ki roto ki nga whenua nui i whakaaetia i wehea ketia ranei hei oranga mo nga tangata Maori e Kanara Makereweti, i runga ranei i nga kupu tohutohu a tetahi Komihana i whakaturia hei whiriwhiri i nga mahi hoko a te Niu Tireni Kamupane i hoko whenua nei i nga Maori:
(4.)Nga whenua i rahuitia hei painga mo nga Maori e te Niu Tireni Kamupane Whenua e te Niu Tireni Kamupane ranei:page 4
(5.)Nga whenua i rahuitia i wehea ranei hei painga mo nga Maori i raro i te Mana o tetahi Ture o te Runanga Nui o Niu Tireni e mana nei a muri ake nei ranei paahitia ai, ki te kore he whakaritenga kitanga.
(6.)Nga whenua kua tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa e "Te Ture Rahui Maori, 1882," kua tukua ranei te mana me te whakahaere e taua Ture ki te Kaitiaki mo te Katoa, nga whenua hoki kua tukua te mana me te whakahaere ki te Kaitiaki mo te Katoa e "Te Ture Rahui o te Tai Hauauru o te Waipounamu me Whakatu, 1887," e "Te Ture Rahui ranei o te Waipounamu, 1883"; nga whenua i whakakorea e nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea e tenei Ture e tetahi ranei o nga Ture i whakakorea e tenei Ture kua tukua ranei e aua Ture ki te Kaitiaki mo te Katoa i tukua ranei ki raro i tona mana me tana whakahaere kua meinga he rahui Maori:
(7.)Nga whenua e ahei i te Kawana i roto i tona Kaunihera hei whakarite i nga tikanga o tenei Ture i raro ano hoki i te mana o tenei Ture te ki i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa:
(8.)Nga whenua i tukua e tenei Ture e tukua ranei e tenei Ture ki te Kaitiaki mo te Katoa.

Kahore he mea e mau ana i konei e kiia ka pa ki tetahi whenua i karatitia i raro i "Te Ture Karaati o Powati Pei, 1869," me te Ture Whakatikatika i "Te Ture Karati o Powati Pei, 1871," ki nga rahui ranei e ekengia ana i tukuna ranei ki te Kaitiaki mo te Katoa e te Ture Whakanohonoho Rahui o te Tai Hauauru, 1892, e nga Ture ranei i whakakorea e taua Ture.

Mehemea e awangawanga ana te whakaaro mehemea kaore i uru mai, i uru mai ranei tetahi whenua ki raro i nga tikanga o tenei tekiona ka ahei te Kawana i runga i te ota i roto i te Kaunihera te kahiti ki roto i te Gazette me te Kahiti te whakatau i aua awangawanga me te panui mehemea e tau ana taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei tekiona kahore ranei, a ko taua ota ka tuturu oti tonu atu.

Ko nga whenua e tukua ana ka tukua ranei a muri ake nei ki te Kaitiaki mo te Katoa i runga i te mana o tenei tekiona me tuku penei ara:—

(a.)Nga whenua i uru ki nga whakamaramatanga mai e nga rarangi timata mai i te (1) tae atu ki te (8) i te wa i pahitia ai tenei Ture ko aua whenua ka tukuna ki te Kaitiaki mo te Katoa i runga i nga tikanga timata mai hoki i te mananga o tenei Ture:
(b.)Nga whenua e uru ki nga whakamaramatanga i nga rarangi (1) tae atu ki te (8) i muri iho o te mananga o tenei Ture, ko aua whenua i runga tonu i te urunga mai ki raro i aua whakamaramatanga ka tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa ahakoa kahore he karaati, pukapuka tuku, tetahi atu tuku ranei.
4.Nga rahui Maori katoa o roto o te takiwa e whakaaturia ana i roto i te Apiti e whakahuatia ana i roto i te tekiona tuawha o "Te Ture Rahui Maori, 1882," a i tau i te timatanga o tenei Ture ki raro i nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea nei ka meinga kua tau ki raro i nga tikanga o tenei Ture. page 5

Ekore tenei Ture e whai mana i tera wahi o te Koroni e mohiotia ano ko te Takiwa Raupatu e whakaaturia auo i rolo i te Apiti e whakahuatia ano i roto i te tekiona rima o "Te Ture Rahui Maori, 1882," Haunga ia i runga i nga tikanga kua whakaritea ake nei.

5.Ko nga whenua me nga taonga katoa i tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa i te timatanga o te mana o tenei Ture i tukua i mua a e puritia ana e ia i runga i nga tikanga o tetahi Ture kua whakakorea nei ka tukua ki te Kaitiaki mo te Katoa i raro i tenei Ture.

Te Tukunga Mai O Nga Rahui Me Nga Whenua E Whai Taike Ana Nga Maori Ki Raro I Tenei Ture.

6.I muri iho i te whakataunga o te take Maori ki tetahi whenua i rahuitia i mua, tera ranei e rahuitia a muri ake nei hei painga mo nga Maori, a kihai aua whenua i tukua ki te Kaitiaki e tenei Ture, a ahakoa etahi atu tikanga o tenei Ture, ka ahei te Kawana i runga i te Ota i roto i tona Kaunihera te tuku i aua whenua ki to Kaitiaki mo te Katoa hei whakarite i nga tikanga o tenei Ture. Ko taua ota me perehi ki roto i te New Zealand Gazette me te Kahiti, ko te whakaotinga o nga tikanga katoa, mo enei take e mau ake nei ara:—
(1.)Kua rahuitia te whenua hei painga mo nga Maori;
(2.)Kua oti te whakatan nga take ki tana whenua;
(3.)Ko taua whenua kua tukua ki to Kaitiaki mo te Katoa.
7.Nga heretitimete Maori, mehemea o tan ana ki raro i nga here e taea ekore ranei e taea te tuku, ka ahei e te tokonui o nga tangata whai take o aua heretitimete i runga i te whakaae a te Kawana te tuku mai ki raro i nga tikanga o tenei Ture; a ki te whakaae te Kawana ka ahei te hanga he ota i roto i te Kaunihera hei tuku i taua whenua ki te Kaitiaki mo te Katoa, a i reira ano ka tau taua whenua ki raro i te mana o te Kaitiaki mo te Katoa i runga ano i nga tikanga o taua ota.

Nga Kaitiaki nga komiti ranei mo nga tamariki, mo nga porangi me etahi atu tangata manakore ka ahei mo te taha ki taua hunga, ahakoa nga tikanga o te tiaki, te whakaae te whakahaere te whakakore i tetahi tikanga e tukuna ai nga heretitimete ki te Kaitiaki mo te Katoa. Ka ahei nga wahine marena akakoa kaore e whakaae a ratou tane te whakaae to mahi te whakakore i tetahi tikanga e tau ai aua heretitimete ki te Kaitiaki mo te Katoa i raro i tenei Ture.

Ko te Maori e neke ake ana ona tau i te tekau mawhitu tau ka kiia hei whakerite mo nga tikanga o tenei tekiona he kaumatua.

Me perehi te Ota i roto i te Kaunihera ki roto i te New Zealand Gazette me te Kahiti a ka oti te panui ka meinga he korero tuturu tana panuitanga i tukua taua whenua ki te Kaitiaki mo te Katoa.

I mua o te whakaaetanga a te Kawana, i mua ranei o te hanganga o tetahi ota me tuku te tono e te Kawana ki te Kooti Whenua Maori kia mohiotia ai:—

(a.)Mehemea e whakaae ana te tokonui o nga tangata whai take kia tukuna taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Ture;
(b.)Mehemea tera etahi tikanga e pai ana e kino ana ranei kia tukua taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Ture.

I reira ano ka timata te kimi e te Kooti mehemea e whakaae ana te nuinga o nga tangata whai take, a mehemea he mea tika kia tukua page 6mai taua whenua ki raro i nga tikanga o tenei Ture me te tuku tonu i ta ratou ripoata ki te Kawana.

I runga i te tukunga o aua tikanga me kiini e te Kooti i nga ingoa o nga tangata e whai hea ana panga ranei ki taua whenua, me te nui o te hea me te paanga o ia tangata ki taua whenua, a mehemea kua whakahaerea ranei kahore ranei i whakahaerea tetahi tikanga mo runga i taua whenua, me te ahua o aua tikanga me te tuku tonu i te ripoata ki te Kawana mo runga i aua tikanga

Nga Ture Whakahaere Tikanga.

8.Ka ahei te Kaitiaki mo te Katoa i runga i te whakaae a te Poari ki te hanga, ki te whakakore, ki te whakarereke ranei i nga ture whakahaere tikanga hei whakahaere i nga mahi me nga tikanga i raro i tenei Ture, hei whakamana hoki i nga tikanga me nga whakahaere o tenei Ture me era atu tikanga katoa e whakamanangia ana te Kaitiaki mo te Katoa ki te hanga i nga ture iti me nga ture whakahaere tikanga. Me kaua aua ture whakahaero tikanga e papatu i nga tikanga o tenei Ture me nga ture whakahaere tikanga i hanga e te Kawana, me kaua ano hoki e mana aua ture kia whakaaetia ra ano e te Kawana.
9.Ko te tauira o tetahi ture whakahaere tikanga kua hiritia ki te hiri a te Kaitiaki mo te Katoa ara mehemea e mea ana taua tauira i whakaaetia e te Kawana ka ahei te tango hei huarahi tino whakaaetanga i hanga i whakaaetia i runga i nga tikanga e hiahiatia ana i runga i nga tikanga o tenei Ture, a ka tirohia i runga i nga tikanga o te ture ahakoa kahore he kaitautoko i aua korero.
10.Ka ahei tetahi ture whakahaere tikanga te whakatau kia tukuna he whiu mo nga takahanga katoa o nga utu i tonoa kia utua e te Kooti, a me kaua aua utu e hipa ake i te rua tekau pauna.