Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga whai korero a te Pirimia, te Right Honourable Rihari Hoani Hetana, me etahi rangatira Maori, mo runga i nga take e pa ana ki te iwi Maori

Huihuinga Maori, — Poneke, 25 Oketopa, 1897

page 1

Huihuinga Maori,
Poneke, 25 Oketopa, 1897.

Henare Tomoana.—Ka powhiri atu matou ki a koe, e te Pirimia. Haere mai! Haere mai! Ka nui toku koa mo to whakaaetanga ki ta matau tono, me te putanga o to kupu karanga mai i a matou kia haere mai matou ki konei i tenei ra kia kite i a koe. E korero aua ahau mo te taha ki au ake me toku whanau. Ko etahi o nga tangata o tenei huihuinga e noho nei i tou aroaro he uri no nga rangatira nunui, whaimana i nga ra o mua, a mai ano o te tau 1840 tae mai ki naianei ta ratou hanga tuturu he kimi huarahi e taea ai nga mate o te iwi Maori te whakatakoto atu ki te aroaro o nga mana tika hei whiriwhiri i aua mate. I te tau 1894 ka whakaputaina etahi painga iti nei ki te iwi Maori mo runga i te aronga o o ratou mate. I te tau 1896 ka paahitia tetahi ture mo nga whenua o Tuhoe e karangatia ana ko "Te Ture Rahui mo te Takiwa o Te Urewera." I tenei tau ka mahia ano he tikanga hei whakatakoto atu i nga mate o te iwi Maori ki te aroaro o te Kawanatanga o Ingarangi. I tenei tau haria atu ana e koe, e te Pirimia, ki Ingarangi etahi tangata o te iwi Maori. Ko te Ture o te tau 1896, mo nga whenua o Tuhoe, ko te whakatutukitanga tena o tetahi tikanga i mahia hei whakarite i te tangi o te iwi Maori. He whaikorero tenei:—Ki te Raiti Honore Te Pirimia o Niu Tireni: Tenei matou ka mihi atu ki a koe; kia ora tonu koe i roto i te manaakitanga a te Atua. Ma te atawhai o te Atua ou ra e whakaroa kia noho ai koe i roto i nga painga o te matauranga me te whakaaro tonu ki nga ritenga o te whakahaere pono me te aroha, &c.

Tamahau Mahupuku,— Kia ora te Pirimia o te Koroni o Niu Tireni me ona hoa Minita. Kei te tino kaha to matau page 2tumanako me ta matau rapu atu kia riro mai ai nga painga e hiahiatia ana e matou mo nga iwi e rua, ara, te rangimarie me te ora. Tera e puta he painga ki nga iwi e rua i runga i nga tikanga whakahaere a enei Kawanatanga tae mai ki enei ra. Kua hoki mai koe i Ingarangi i tera whenua ingoa nui i tupu mai nei i reira tenei iwi e noho nei i Niu Tireni i naianei, me nga tangata e whakatika nei i to tatou waka no reira te putaketanga mai. A i to haerenga atu ki reira haria atu ana e koe etahi tangata o te iwi Maori, e huaina nei to ratou ingoa i naianei ko "Te Ope Hoia Maori," kia uru atu ai ratou ki nga mahi i mahia hei whakanui i te ekenga o nga tau o to tatou Kuini ki te ono tekau e noho ana ia i runga i te torona o Ingarangi. Ko aua Maori i haere ra he taitamariki i kowhiria i roto i nga iwi Maori o Niu Tireni; a kua mohio nga iwi Pakeha o Ingarangi ki te ahua o tenei iwi o te Maori i runga i te taenga atu o aua tamariki ki Ranana, a kua panuitia ki te ao katoa te ingoa me te ahua o te iwi Maori i runga i to ratou taenga atu ki reira ki te kainga matua, a kua rite nga kupu o te waiata i waiatatia i te haerenga atu o tera o o tatou Kawana, o Roore Karahiko, i konei. Kaati, e tika ana ano nga kupu o taua waiata mo tenei taima, koia ka waiatatia ano e au.

[Katahi ka waiatatia.]

Ko nga tangata i haere i roto i taua ope he tangata rangatira no te iwi Maori. Kua tae atu ratou ki Ranana, kua kite ratou i nga iwi Pakeha i o ratou kainga ake, kua kite i a te Kuini me tona whanau. Ko nga whakapapa o aua tangata i haere i taua ope tera e ata whakatakotoria atu ki te aroaro o te Kawanatanga—ko nga tino uri rangatira ena o Aotearoa. Kua mohio nga Pakeha o Ingarangi i naianei ki te ahua o nga iwi e rua e noho nei i Niu Tireni, noho tahi ana te iwi Pakeha me te iwi Maori i roto i te rongomau me te rangimarie. I te wa o te Hupiri whakanui mo te ekenga ki te ono tekau nga tau o te nohoanga o to tatou Kuini ki runga ki te torona o Ingarangi, tuhituhia ana e nga rangatira Maori he kupu whaikorero ma ratou, hei whakaatu i o ratou mate, he mea haina na nga rangatira, tane, page 3wahine, o nga wahi katoa o te motu, tukuna atu ana e ratou ki a te Kuini, a nau taua pukapuka i hari atu, nau i hoatu ki a te Kuini, ara, ki tana Minita, ki te tino Kaiwhakahaere mo nga Koroni, a tangi ana a te Kuini mo te pai o nga kupu aroha, piri pono, a ona iwi Maori ki a ia. Ko tana kupu whakahoki mai i taua pukapuka a matou kua tae mai ki a matou. Mo nga tikanga i uru ki roto ki taua pukapuka, kotahi tetahi kupu i whakapuakina mo nga toenga whenua e toe nei ki te iwi Maori, a ki taku mahara ake i ahua penei taua kupu: ma tana Kawanatanga i Niu Tireni tena take e whakaaro, ara, ma te Kawanatanga o tenei koroni; a ko tetahi, ko nga mate o te iwi Maori, he mea tera e pa ana ki nga tikanga whakahaere a te Kawanatanga o Niu Tireni, a e tika ana kia ata whakaarohia tikatia e nga Minita o te koroni nei. Koia ena nga mea i noho awangawanga i roto i nga mahara o nga tangata e kite nei koe e noho atu ana i to aroaro i tenei ra, a ko te tino take tena i koa ai matou mo to matou taenga mai ki konei kia kite i a koe i tenei ra. Ko to matou nuinga kua mahue atu i Kereitaone. Kaati, ko enei e kite nei koe i to aroaro i tenei ra he tangata i whiriwhiria mo tenei mahi, a kua oti i a ratou te korero me te whakatakoto a ratou take, ara, ko te take o tenei huihuinga i tae mai ai ki konei he ui mehemea kua tae mai ranei he kupu ma te Kawanatanga o Ingarangi ki o konei Minita mo tenei putake, a mehemea ranei kua whiriwhiria taua putake e tenei Kawanatanga, a e pewhea ana ta koutou kupu. Kaati, ko tenei nga tino take o tenei huihuinga, a ko au te tangata i whakaritea e nga mema o te Kotahitanga Maori hei whakatakoto atu i a ratou take ki to aroaro.

Ka huri enei o aku korero ki a Honore Timi Kara: E Pa, e whakawhetai ana au ki a koe, mo te taha ki te iwi Maori, mo to kaha ki te whakahaere i nga huarahi i tae atu ai te Ope Hoia Maori ki Ingarangi. Kua tae atu ratou ki Ingarangi; kua kite i nga mea whakamiharo o reira. Kua whitingia e ratou te moana pouri i haerea nei e o ratou tupuna i namata. He oranga nga-page 4kau to matou i a matou ka titiro atu nei ki nga kanohi o nga mea i haere ki Ingarangi; i te mea i whakanuia ratou i whakahonoretia i to ratou taenga atu ki reira, a i te mea i tukua ratou kia kite i te kanohi o Kuini Wikitoria te Kuini o te iwi Pakeha me te iwi Maori; kua kite ratou i te iwi o Ingarangi, he iwi nui he iwi kaha, i haere mai nei ki konei ki Niu Tireni a mahia ana e ratou nga tikanga katoa e tupu haere ai he painga mo te tangata; a kua kite hoki ratou i nga tini mano hoia o reira e hapai nei i te mana o Ingarangi. Kia ora koe, Timi Kara, korua tahi ko te Pirimia; tena koutou ko te Kawanatanga me ona mema katoa me nga mema katoa o te Whare Paremete, ahakoa kei nga nohoanga o te Kawanatanga, o te Apitihana ranei.

Te Pirimia.—E hiahia ana ahau ki te whakaatu i te nui rawa o taku koa, me te hari o toku ngakau, mo tenei kitenga oku i nga rangatira me nga tangata o te iwi Maori i whiriwhiria e te runanga i tu ki Kereitaone mo nga take Maori. He koanga ngakau noku i nga wa katoa e ka kite ana au i nga tangata i whiriwhiria e te tino iwi rangatira atu i nga iwi whenua katoa i raro i te mana o te Kuini o Ingarangi. Ko nga korero mo te iwi Maori, mai ano o te unga mai o nga waka i Hawaiki tae mai ki naianei, ahakoa ko tehea iwi Pakeha, e tika ana kia nui to ratou koa. Ko te aroha, ko te pono, ko te atawhai, me era atu mahi pai katoa, e neke haere ai te ingoa o tetahi iwi, ko ena nga mahi tuturu a to koutou iwi, a te iwi Maori. Ko nga raruraru o nga tau kua mahue ake nei, me hohoro rawa to tatou wareware ki era. I rite tonu te he o nga Pakeha ki to nga Maori i ara ai aua raruraru. He maha o te iwi nui tonu o te Maori i piri ki te Pakeha i te wa o te pakanga. Ko nga Pakeha noho takitahi etahi i awhinatia e o ratou hoa Maori i piri pono ki a te Kuini me nga kupu o te Tiriti o Waitangi. Kei roto i tenei whare e noho ana etahi o nga uri o aua tangata i tahuri ki te awhina i te Pakeha i aua wa o te kino. Kei roto ano hoki i tenei whare e noho ana etahi o nga uri o nga tangata i piri ki te taha Maori, ki ta ratou i mahara ai he page 5tika, a whawhai ana ki te Pakeha; kaati, ahakoa i wehe nga iwi e rua i mua, kua kotahi i naianei. Ka nui toku koa mo ta koutou kupu e ki nei kei te noho pai nga iwi e rua i runga i te aroha me te rongomau, a ko taku hiahia me mau tonu tena ahua mo ake tonu atu. (Ka pakipaki te whare i konei.) Nui atu taku koa mo taku kitenga i tenei ra kua whakakotahi nga taha e rua, a kua haere mai ki ahau ki te pononga a to tatou whaea a te Kuini, ki te tono mo o koutou mate, ara, mo nga mate e tohe nei koutou kei te pa ki a koutou, kia whakakorea atu, penei ano me nga mate o te iwi Pakeha o tenei motu e whakakorea atu ana e matou, a ka ata whakaarohia e te Kawanatanga a koutou kupu, pena ano me taku e tumanako atu nei au kia whakaritea e te Paremete te hiahia o to koutou whaea atawhai, ara, o te Kuini, kia mahia ponotia hei painga mo ana pononga katoa, ahakoa no tewhea iwi ona, kei tewhea wahi ranei o tona Kuinitanga e noho ana. (Ka pakipaki te whare.) E whakawhetai atu ana au ki a koutou mo te pai o nga kupu o ta koutou pukapuka whai-korero kua homai nei ki ahau. Ka uru rawa ki roto ki toku ngakau ena kupu. Ka mau tonu te koa o toku ngakau mo ta koutou homaitanga i taua pukapuka nei ki au; a ka rite hoki taku mihi ki ta koutou, ka tumanako tonu ahau kia awhinatia tatou katoa e te Atua e tiaki nei i a tatou i runga i ona mohiotanga, kia tutuki ai a tatou mahi katoa i runga i tana i whakaaro ai hei painga mo ana i hanga ai. Kia mau, penei ano me ta koutou kupu e ki nei, kia mau te aroha, te atawhai, te pono, me te whakahaere tika. Koa rawa atu ahau i te homaitanga o ta koutou pukapuka ki au e toku hoa tawhito e Henare Tomoana; mo te mau tonu o tona ora me tona kaha i tenei ra, me te mau tonu o te marama o ona whakaaro, pena ano me tona marama i nga ra o mua, i a maua e noho tahi ana hei mema mo te Whare Paremete. Nui atu taku pai i taku kitenga i a ia i tenei ra me ana kupu mihi mai ki au me te Kawanatanga hoki. Kei te tino kaha rawa atu taku whakapai atu i ana kupu.

I nui ano hoki taku hari i taku kitenga i taku page 6hoa i a Tamahau Mahupuku; me taku rongo me taku kite me taku mohio kei te mahi tonu ia i etahi painga mo te iwi, i te mea ko ia tetahi o nga rangatira o taua iwi, a e kore rawa e warewaretia tona ingoa e nga whakatupuranga o enei motu e haere ake nei. Ko te mea i tino koa rawa atu ai ahau i to tatou huihuinga mai ki konei i tenei ra ko nga kupu whakanui, aroha, piripono, ki to tatou Kuini, a nga rangatira kua huihui mai nei ki konei hei reo mo te iwi Maori. Ka whakaatu atu hoki ahau, i te mea ko au te Tino Kai-tohutohu a te Kawana, i te hari nui o taku ngakau mo te pai o a koutou kupu powhiri mo te Kawana, ara, mo te tangata i tukua mai e te Kuini ki konei hei whakarite i tona ahua ki enei motu, me taku tumanako tonu hoki ina tae ki tona ra tera e puta a koutou kupu aroha, powhiri, karanga Maori, mona kua tae mai nei ki Niu Tireni, pena ano me a koutou kupu moku i tenei ra. (Ka pakipaki te whare.) Kua korerotia ake te ingoa o te Kuini me tona pai i tona kitenga i ana tamariki Maori i Ranana, a e tino kaha ana ahau ki te ki atu ki a koutou, i te mea ko ahau hoki i reira, nui atu te whakapai o nga tangata katoa i kite i aua taitamariki Maori i haere atu nei i Niu Tireni; ko tetahi mea tera i tino nui rawa ai te pai o nga iwi o Ingarangi i taua ra nui, i te marama o Hune i mahue ake nei, ko te kitenga ki reira o etahi tangata o nga iwi e rua o tenei koroni, hei whakaatu ki te ao katoa i te ahua, mehemea ka whawhaitia to tatou koroni, ara, e whakaatu ana hoki tera i te whakakotahitanga o nga iwi e rua ki te hapai i te mana o tenei koroni mo ake tonu atu. (Ka pakipaki te whare.) I puta he kupu maku i reira i tetahi ra, penei. "E hara enei, he tangata ririki enei, tena ano nga mea nunui i mahue atu i te kainga." I mahara ake au ki te nui o te hanga o taku hoa o Henare Kaihau i au i reira. A i ki atu ano ahau ki a ratou ko tenei iwi ko te Maori he iwi toa ki te whawhai, a e tae ana ki te waru mano to ratou nuinga kua mahue atu i Niu Tireni. Penei ano te ahua me enei e haere nei i roto i tenei ope, a mehemea ki te haere mai he hoa riri ki Niu Tireni ka whawhaitia page 7ratou e taua 8,000; a ahakoa ki te hinga nga Pakeha i roto i nga taone i te hoariri, engari ki te haere ratou ki uta, katahi ka ngaro, e kore rawa tetahi e hoki mai. (Ka kata te whare.) I korero ahau i Ranana ko aua taitamariki o te ope Maori he rangatira, ko ratou nga tino momo rangatira o te iwi Maori. He tika hoki taua kupu aku, i whakaponohia hoki e te iwi o Ingarangi. Ka nui taku pouri me taku whakatakariri hoki i taku rongonga i whakahengia e etahi o nga nupepa o Niu Tireni nei taua kupu aku. Koia ahau i koa rawa ai mo ta koutou kianga mai i na kuanei he rangatira aua taitamariki i whiriwhiria e koutou hei haere i roto i te Ope Hoia, a ahakoa nga raruraru, me nga taumahatanga tera e pa ki a ratou i runga i taua haere, kaore tera i tirohia e koutou, engari ka haere aua taitamariki pera ano me era atu tangata i haere i roto i i taua Ope; kaati tonu, he tangata ratou i whiriwhiria i roto i te iwi Maori, a i runga i tera aronga nui atu te pai i puta ki te taha Maori tae noa ki te taha Pakeha. (Ka pakipaki te whare.) Na, kaua koutou e pouri mo ena korero; maku e tohutohu atu ki a koutou, ehara i te mea katahi ano ena tu ahua korero, e hara ano hoki i te mea mo aua taitamariki Maori anake ena kupu, kaore, he tikanga tuturu tena na ratou no mua iho ano mo nga tangata i whiriwhiria peratia e era atu iwi, i runga i te wkakaaro taunu, whakaiti, tawai, a ka pera ano hoki mo te taha ki a koutou nei tamariki. Engari, ahakoa rangatira, ahakoa ehara i te rangatira, nui atu te whakamoemiti o nga mea mohio ki te titiro mo te pai o te haere o aua taitamariki i Ranana; kaore he tutu, he kori, he aha, he aha. (Ka pakipaki te whare.) Kaati, kia korero atu ano ahau kia koutou i tetahi mea; e hara i te mea ko nga tane anake i whakapai ki a koutou tamariki, engari ko nga wahine Pakeha ano etahi i aroha; a ko etahi wahine o Ranana i tino mate rawa ki a ratou. (Ka pakipaki te whare.) I kite au i roto i nga nupepa i te haerenga atu o taua ope i Niu Tireni, heke ana nga roimata o nga wahine Maori i te haerenga. Kaati, no taku haerenga ki te tuku mai page 8i a ratou i te hokinga mai i tawahi, i kite au i nga wahine Pakeha e tangi ana; ko tetahi o aua taitamariki, engari kaore au e whaaki i tona ingoa, e rua rawa nga wahine Pakeha e pupuri ana i a ia, i tetahi taha i tetahi taha ona, e tohe ana tau-a-rua kia noho ia kia kaua rawa e hoki mai ki Niu Tireni. Otira, i te mea he hoia taua tangata, kaore ia i kaha ki te takahi i te kupu whakahau, eke ana ki runga ki te tereina, haere mai ana, penei ano me nga hoia Ingarihi, a mahue ana nga kotiro ki muri. Kaati, ka hoki ano taku korero ki a te Kuini, a hei tohu e mohio ai koutou ki te pai rawa o te Kuini. I te ra tonu o te Hupiri whakanohia ana nga hoia o nga koroni ki tua o te whare karakia o Paora (St. Paul'). Ko te Kuini hoki me mua o nga ope haere, kei tetahi taha ke, a araitia ana nga Maori e taua whare karakia. No muri nei ka patai atu ahau ki tetahi o nga Maori, e pewhea ana ia mo taua haere. Ki mai ana ia nui atu te pouri o tona ngakau; i te mea he roa te moana i haerea e ia i runga i tona hiahia kia kite i tona whaea i a te Kuini; a kaore i kite ona kanohi, i te mea na taua whare karakia ia i aria, mehemea pea ko nga kanohi o ona tupuna kua kite ia, ahakoa nga waara kohatu o taua whare, ko ona kaore e kaha, a nui rawa atu tona pouri. Ko tetahi atu tangata Maori e korero ana ano mo taua mea, ka penei, mehemea pea i tukuna ia kia mau i te hoari i tukua mai nei e te Kuini ki a Henare Tomoana, ahakoa kore te Kuini e mohio ki a ia, otira ka mohio tonu a te Kuini ki te hoari i tukua mai nei e ia ki nga rangatira i Nepia, ina whakatakotoria atu e ia ki tona aroaro. Katahi au ka whakaaro, kaati, e tika ana kia ata whakaaturia atu e au ana korero ki te wahi tika hei korerotanga, heoi korerotia ana e au aua korero. Me taku tohutohu atu ki taku mahara ka nui atu te hari o nga Ope Hoia o nga koroni mehemea ka whakawatearia mai tetahi taimia hei kitenga mo ratou i a te Kuini. Kaore i roa kua tae mai te kupu karanga mai i nga Ope Hoia katoa o nga koroni kia haere atu ki Windsor. Tetahi whakahonore nui i tukua ki nga hoia o nga koroni, ko te homaitanga a page 9te Piriniha o Weera i nga metara. He tino whakahonore nui rawa tera, notemea na ona ringa tonu i homai aua metara ki nga tamariki Maori. I pouri rawa atu nei au i taku rongonga kaore etahi o aua tamariki i tae ki Windsor i runga i te kaha o to ratou mate i taua ra, na reira kore ana ratou i whakawhiwhia ki etahi metara ma ratou. Otira mea ake nei ka tukua mai aua mea ki ahau, a kia tu he hui whakatau ma koutou i to tatou Kawana, ka tono atu ahau ki a ia mana e hoatu aua metara ki nga mea i hapa i te hoatutanga a te Piriniha o Weera. Na hei whakaatu ake maku ki a koutou, kei etahi wahi o Ingarangi, e pohehe ana nga tangata he Maori anake tatou nga tangata e noho atu nei i Niu Tireni. Ina hoki, i tetahi ra ka tae mai he reta karanga mai i a au a tetahi wahine, i tuhia mai i Dublin, Aerani, he ki mai e tukua ana e ia he hakari ki nga Pirimia o nga koroni, me tana ki mai ko tana pai rawa me kuhu e au ko aku kakahu Maori he pueru moku ki taua hakari. Nui atu taku raruraru. Notemea ko au te Minita Maori, a tukuna ana ahau e koutou kia haere kau ki Ingarangi, kihai rawa i homai e koutou he topuni, he huru, he huia ranei ki au e kaha ai ahau ki te whakarite i te kupu a taua wahine. (Ka kata te whare.) A hei tohu ano e mohio ai koutou ki to ratou kuare rawa ki te ahua o Niu Tireni me o konei tangata, i to matou ekenga ki runga ki tetahi o nga tima e rere ana ki Aerani, ka haere to matou kai-arahi ka ki atu ki te tuari o taua tima, "Taro ake nei tae mai ai te Pirimia o Niu Tireni me tana wahine me a raua tamahine tokorua, kaati, kia pai rawa to tiaki i a ratou, he hoa pai rawa hoki ratou noku." Katahi ka ui ake taua tuari ki a ia, "E pa, e mohio ana ranei ratou ki te korero Ingarihi?" Ka ki atu te taugata ra, "ae pea, ki taku mahara e mohio ana, engari kaore e roa ka tae mai, a kia pai rawa to tiaki i a ratou. Engari e tino mohio ana au kaore ratou e mohio ki te reo Aerihi"; akuanei no to matou ekenga ki runga ki taua tima a no te kitenga o taua tuari he mohio matou ki te reo Ingarihi ora ana tona ngakau, nui atu tona koa. Kaati, i roto i ta koutou pukapuka me a koutou whai-korero o te page 10rangi nei, whakaatu mai ana koutou i o koutou mate, kua haere koutou i te whakahaere Pakeha: kua haria mai e koutou o koutou wahine ki konei. Mai ano o te hoatutanga o te mana pooti ki nga wahine kua uru nui ratou ki nga whakahaerenga. Haria ai e nga Pakeha o ratou wahine i naianei ki roto ki o ratou huihuinga, a hoatu ai ma nga wahine e kawe mai a ratou pitihana, hei whakangawari i te ngakau pakeke o te Minita. Kia ata marama ai koutou ki te painga o tena tikanga, nui atu taku pai ki ta koutou waiata, i pai rawa hoki te waiatatanga. Engari mehemea na Tamahau anake raua ko Tomoana i waiata, kua kino te paanga mai ki te taringa; engari na te reo wahine katahi ka rawe. Kua korero koutou mo nga ture kua paahitia e toku Kawanatanga mo Tuhoe. Kei te mohio au ki o koutou mate me o koutou raruraru, penei ano me to koutou mohio toku mohio ki aua mea. Kei o koutou whenua aua raruraru. Kua korero koutou mo Tuhoe, a e hiahia ana koutou kia peratia hoki he tikanga mo nga whenua Maori katoa o Niu Tireni. (Ka umere te whare.) Kei te ahua rereke te aronga, a me korero atu au i konei mo nga ritenga i whakatakotoria i te hainatanga o te Tiriti o Waitangi. He pai rawa i reira mehemea i tahuri nga taha katoa ki te tohe kia puritia atu e nga Maori kia rahi he whenua hei oranga mo ratou, a hei arai atu i te mate kua tau nei i tenei ra ki runga ki to tatou koroni, ara, nga rau tangata Maori e noho whenua kore ana i Niu Tireni. I roto i ta koutou pukapuka ki a te Kuini i whakaaturia e koutou nga mate e pa ana ki a koutou, a i kite koutou i te kupu mai a te Kawanatanga o te Kuini ko te whakaoranga i o koutou mate me ahu mai i te Kawanatanga o Niu Tireni, he kai-mahi hoki era nana. Kaati, i te mea ko ahau te Minita mo te taha Maori, me te kaha o taku hiahia ki te tiaki a ki te whakaora i te iwi Maori, koia ahau e ki kaha atu nei ki a koutou, kotahi anake te Paremete, kotahi anake te Kawanatanga i Niu Tireni, a me tono mai koutou ki tenei Paremete mana koutou e whakaora, mana e tiaki o koutou whenua, o koutou tinana, me a koutou tamariki. Na, i mua tata ake page 11nei ka whakaaturia mai ki au tetahi mea, ara, ahakoa, kei te hanga ture te Paremete hei arai i te hoko a nga Pakeha ra waho i nga whenua Maori kia tae ra ano te Maori nona kia uiuia e te Kooti kia kitea ra ano e te Kooti e rahi ana nga wahi whenua kei te toe hei oranga mo taua Maori, engari i nga hokonga whenua a te Kawanatanga, kaore kau te Kooti e pera, kaati e maharahara ana au i hokona ano pea e nga Kawanatanga o mua etahi whenua a etahi Maori, kaore kau nei o ratou nei whenua i tua atu, a riro atu ana o ratou paanga whenua katoa a kua noho manene i naianei hei mate mo ratou me te iwi katoa. E whakapuaki ana ahau i te whakaaro o te Paremete me te Kawanatanga hoki i a au ka ki atu nei ki a koutou kaore rawa matou e hiahia ana ki te hoko whenua i runga i nga aronga me nga huarahi e mate ai te iwi. Kei te mohio koutou kua wehea e matou kia 65,000 nga eka whenua i Te Waipounamu mo nga Maori kore whenua o reira. Kaore kau o matou hiahia ki te hoko whenua i nga Maori o Aotearoa, mehemea i muri tata i tera me tahuri te Kawanatanga ki te kimi whenua mo aua tangata i hokona nei e matou o ratou whenua. Ina taku kupu tohutohu ki a koutou (ano he matua e korero atu ana ki ana tamariki, hei tikanga e tupu haere ai ratou me o ratou uri mokopuna i roto i te pai, i te ora), kaua rawa e hokona e tukuna whakarere atu o koutou whenua, engari me riihi: koi na taku kupu tohutohu ki a koutou. Kia pai te tiaki i o koutou tinana, ko te take, ki taku mohio mehemea ki te pai te tiaki i runga i nga aronga me nga ritenga e mohiotia ana e ora roa ai te tangata, tena e tupu haere e tokomaha haere te iwi Maori, a na reira e kore hoki e tika kia kore he whenua mo nga whakatupuranga i muri i a koutou. He maha he uaua rawa nga raruraru i pa ki nga whenua Maori me nga Kooti Whenua Maori kua taea te whakapai, a mehemea kaore aua raruraru i riro ma nga tangata manawanui e mahi, ara, ma nga tangata e whakaaro anake ana i te tika mo te iwi Maori, kua mataku aua tangata a kua kore i oti aua raruraru. Tetahi take i taea ai nga mea kua oti nei, na te kaha o page 12Timi Kara, te mema mo nga Maori, e noho nei hei Minita, na te kaha hoki o nga mema Maori e tautoko nei i te Kawanatanga ki te arai i nga tikanga e riro katoa ai nga whenua o nga Maori. Tenei au e kite atu nei i nga mema Maori o te Paremete e noho nei i roto i tenei ruuma, a ahakoa e takoto ke ana o matou whakaaro mo etahi mea, kaati, me penei ahau: ko Wi Pere, mema Maori mo te Tai Rawhiti, ko taku hoa ko Tame Parata—mana e whakaatu te tukunga noatanga o nga whenua o te Waipounamu e o ratou matua mo te utu he noa iho—ko Hone Heke ano hoki, e tino kimi nei i te ora mo te iwi Maori—e penei ana ahau, ahakoa, to matou wehe ke i runga i etahi ritenga, otira e kotahi ana matou mo runga i tenei take nui, ara, me tiaki pai nga whenua o te iwi Maori. E koa ana ahau mo taku kitenga i taku hoa i a Henare Kaihau, te mema hou, katahi nei ka tu hei mema mo te Paremete. E tino mohio ana ahau ka tahuri ia ki te tautoko i aku i korero ake nei, ma tera e kite ai tatou kua kotahi te haere o nga mema Maori ki te rapu i te ora mo te iwi Maori e mau ai o ratou whenua ki a ratou. He nui ano hoki toku koa mo te taenga mai ki tenei huihuinga o tatou o te tangata tuatahi rawa o te iwi Maori kua paahi i nga uiuinga mataurunga, i tika ai ia kia tu hei roia mo te Hupirimi Kooti o Niu Tireni. Ko Apirana Ngata taku o mea ake nei. E tino mohio ana ahau, mehemea i tere i mua te tu o etahi Maori hei roia mo te Hupirimi Kooti, kihai i pa etahi o nga mate i pa nei i nga Kooti ki nga Maori. Kua ai te aroha ki te iwi me nga whanaunga hei tautoko, a e kore rawa ratou e tahuri ki te tinihanga i te iwi Maori. Ko taku hiahia kia maha atu nga Maori e tu hei roia, ko te take ko nga roia Pakeha e horo nei i nga whenua o nga Maori, mehemea he Maori aua roia kua pai, notemea e riro ana nga whenua i te Maori ano. Kia kite koutou i te mohio rawa o taua iwi: i te tau 1896 ka takoto tetahi Pire ki te aroaro o te Whare o Runga, katahi ka haere mai tetahi o aua roia mohio ki tetahi o nga mema o taua Whare ki atu ai ko te hiahia o te nuinga page 13o nga tangata me whakauru atu tetahi kupu kotahi ki roto ki tetahi o nga tekiona o taua Pire, ko te take ko te whakatutukitanga tera o te tenei kupu "riihi," a motinitia ana e taua mema i roto i te Kaunihera kia whakaurua atu taua kupu. Te hokinga mai o taua Pire i te Kaunihera ki te Whare o Raro, kiia mai ana ki au he whakatikatika kau ta taua menemana i etahi aronga o taua Pire. Otira, maku e ata whakaatu atu ki a koutou te mutunga iho. I muri tata iho ka tae mai etahi Maori kia kite i a au, na Hone Heke ratou i arahi mai ki a au; e mohio ana ia ki te wahi i uru ai taua kupu. Ko te pukapuka whakaaetanga i mahia i etahi tau i mua noa atu a kua mana kore noa iho me i kore taua menemana. He tokoiti nga tangata nana taua pukapuka whakaaetanga i haina, kaore rawa te katoa i haina, a ko te tangata nana nga moni i namangia e whiwhi ana i nga moni initareti i nga hua hoki o aua initareti; a i runga i te urunga o taua kupu kotahi ki roto ki te Pire tae ana pea ki te 25,000 eka i riro i taua Pakeha i runga i te kuare o nga Maori kaumatua i haina i aua pukapuka i runga i to ratou kore kaore i mohio ki te whakatutukitanga o taua ritenga. Kaati, kua marama koutou i naianei, me tino tupato rawa te whakaae noa ki nga menemana pena te ahua me te mea i kiia nei kaore he tino hua i roto, a no te otinga riro ana etahi mano eka o to koutou whenua i te tangata ke. Otira, e tino mohio ana ahau ina whakatakotoria atu tenei take ki tona aroaro ka tahuri tata te Paremete ki te whakaora i a koutou, a ki te whakahe i nga tangata e tahuri ana ki te whakamahi i te Paremete hei hanga huarahi e ahei ai ratou ki te apo whenua mo ratou. E tino mohio ana ahau ina tahuri te Kawanatanga ki te whakaora i enei mate tera e tahuri mai nga mema Maori katoa o te Whare Paremete ki te awhina i te Kawanatanga. Ko te take o tenei mea i whakaaturia ai e au ki a koutou he mea naku kia mohio ai koutou ki nga huarahi e mahi pohehe ai te Paremete i etahi taima. Ka pa he mate ki a koutou, ki tonu ake koutou no te Paremete te he. Mehemea i ata whakaaturia mai ki ahau taua mea, ara, ki a matou tahi page 14ko no tangata e tiaki ana i nga mahi a te Paremete, kihai i uru taua kupu. Ko tenei i te hokinga mai ki ahau o taua Pire i te Kaunihera, e maharatia nei ko reira kei te tiaki tonu kei pa he mate ki nga iwi e rua, kei mahia tetahi mea he, kitea rawa ake, kua riro ma taua Kaunihera e mahi te mea kino i runga i te pohehe. Mo nga whenua Maori tenei kupu. He maha nga mema o te Whare o Runga, ara, o te Kaunihera, e whakaae ana kia whakapuaretia te hoko ki a katoa. Kaore tera whakaaro i te Whare o Raro, ko tana kaua e tangohia nuitia nga whenua Maori. Ina tetahi mea hei tohu atu maku: tenei nga mema o te Whare o Raro e tiaki nei i te taha ki a koutou, otira me noho ano hoki he tangata whakaaro pera mo koutou ki te Whare o Runga hei mahi tahi i te tika mo koutou. E tino pono ana taku whakaaro me i mohio nga mema Maori o te Whare o Runga ki te tikanga o taua menemana, e kore rawa raua e whakaae kia paahitia. Kaati, ma tenei e tupato ai tatou a muri atu. Kaore ano i ata whakatutukitia paitia e tatou nga ture mo te iwi Maori, engari kei to noho tumanako tonu toku ngakau tera ano e taea te ata hanga nga ture kia ahei ai nga mate pono katoa te whakaora mo ake tonu atu. Tenei ano tetahi kupu aku ki a koutou: me tahuri rawa koutou ki te ako i etahi o a koutou tamariki hei takuta. Ko tetahi mea nui tenei nana i patu te iwi Maori, ko te kuare o ratou ki nga tikanga e ora ai te tangata. Kei whakahawea koutou ki tenei mea. Kei te awhinatia e te Kawanatanga nga Kareti, kei te hoatu he whenua hei tautoko, a mehemea ka taea e tatou te whakaako i nga Maori kia mohio ai ratou ki nga mahi takuta me era atu mahi matauranga a te Pakeha, me te tuku atu i a ratou ki nga Kareti ata akoako ai i nga matauranga e mohio ai ratou ki te mahi pai i o ratou turoro me te whakarite tikanga pai, ora, i waenganui i to ratou iwi, ma tenei, ki taku mahara, katahi ka tupu haere te iwi Maori i nga wahi katoa o te koroni. Kaati, kua maha aku korero ki a koutou i tenei ra, he kitenga tuatahi naku i nga iwi Maori i taku hokinga mai i Ingarangi ki Niu Tireni. Ko te pukapuka i homai nei e koutou me a page 15koutou korero o tenei ra he whakatutukitanga no ta koutou hui i tu ki Kereitaone, a kua he au mehemea kaore au i korero atu ki a koutou mo nga take katoa i kawea mai e koutou ki ahau. Na ko tenei, kei te whakahengia ta koutou ingoa i tapa ai mo ta koutou hui: Kua huaina e koutou ko te "Paremete Maori." Na, kei te titiro pohehe etahi tangata ki taua ingoa, a e mahara ana he tino Paremete nei. Kei te uinga mai ki au, ka ki atu au ki a ratou, te ingoa o taua mea ki o koutou tupuna he "Runanga"; engari e whakarite ana koutou ki nga Pakeha i naianei koia ka kiia ai e koutou he "Paremete." Ko Tamahau ranei te Pirimia, ko Tomoana ranei te Pirimia me te Minita Maori? Kei te titiro ahau ki nga wahine: ko wai ra o ratou te Pika? Ko nga tangata noa iho nei e kite ana i enei mea i roto i nga nupepa kaore e mohio ana ki te tikanga o ta koutou mahi, engari ko ahau e mohio ana. I tonoa e koutou o koutou iwi kia haere atu ki reira ano he Pakeha koutou. Na reira whakaturia ana e koutou he hui hei korerotanga ma koutou i o koutou take mate katoa, me te rapu atu i nga huarahi tika, marama, e taea ai ena mate te whakaora. Muri iho katahi koutou ka haere mai ki te Kawanatanga i tenei ra. Na, kua ui mai koutou ki au mehemea kua tae mai he kupu whakautu ma te Kuini mo ta koutou pukapuka ki a ia, me te tono mai kia whakina atu e au tana kupu me te whakaaro a te Kawanatanga. Otira kua oti i a au he tikanga i mua o te taenga mai o te kupu. E tau ana ki runga ki a matou nga tikanga whakahaere Kawanatanga mo tenei koroni, a ko matou nga tangata mana e tiaki, e whakaora, kaore e ahei kia peke mai te Kawanatanga o Ingarangi ki te ui mai e pewhea ana ta matou whakaaro tikanga. Kei te mahi matou i nga tikanga e maharatia ana e matou koi ra nga mahi tika, a ka mau tonu ta matou mahi pera me te tahuri kaha ki te tiaki kia mau tonu ai te rongomau me te aroha pono e hono nei i nga iwi e rua mo ake tonu atu, kia mahi tahi ai raua i te pai anake mo katoa, penei i enei tau tata kua taha ake nei. Kaati, me penei taku kupu, mehemea pea i page 16haere mai i tenei ra te iwi Maori ki konei ki te Kawanatanga o te koroni nei ui ai i tenei patai, ara,—ka whakaae ranei te Kawanatanga ki te rahui i nga whenua mo nga Maori me o ratou uri?—Akuanei, ko te utunga atu i te patai, kaore pea i rite ki ta nga Maori i hiahia ai. Tena, ka whaitikanga ano ranei ta ratou haere atu ki tetahi atu Kawanatanga tono ai mo taua putake? Ko te utu tenei o te [unclear: patairia] Kaore he ora e tae mai, e hoatu ranei, mo nga Maori ki te Kore te huarahi o taua ora e tikaina ma roto i te Paremete o Niu Tireni. Ko te Paremete anake te huarahi. Kua hoatu he mana motuhake ki te koroni o Niu Tireni hei whakahaere i tona Kawanatanga, a i runga i nga ritenga e rahuitia ai nga whenua kei runga ake te mana o tona Paremete i nga mana katoa. Me ki atu ano ahau ki a koutou, mehemea ka hokona tetahi whenua ki te Pakeha, me ata titiro me ata whakaaro ano kia toe tetahi wahi e nui ana hei oranga, hei kainga, mo nga Maori, kei tae ki tenei ahua e kite nei tatou i tenei ra e noho whenua kore ana etahi Maori. Na tenei tetahi mea kaore nei i patairia mai e koutou, engari tena koutou e koa ina rongo koutou, otira ka kite koutou i roto i te whai-korero mo nga Moni o te Koroni. Kua penei ta matau kupu: Taihoa ake nei ka kore atu te Kooti Whenua Maori. (Ka pakipaki te whare.) Ko te nuinga o nga whenua papatupu kua oti te whakawa, a ka taea noatia atu te hanga i tetahi huarahi rite tonu te pai, pai atu ranei, hei roherohe, hei wehewehe, i aua whenua. Hei kupu whakamutunga maku ki a koutou katoa kua huihui mai nei ki konei i tenei ra, tena ra koutou, a ma to tatou Kaihanga i huaina taputia nei e koutou i roto i ta koutou pukapuka me ta koutou tono kia tohungia e ia a te Kuini, me te Kawana, me te Kawanatanga, mana e riringi iho ki runga ki a koutou nga manaakitanga me nga arohatanga me nga painga e ora pai ai koutou i tenei ao: a hei to koutou tomokanga ki tera ao mana e hoatu ki a koutou te okiokinga mutunga kore e whakawhiwhia mai nei e ia ki nga tangata mahi i te pono me te tika, mo ake tonu atu. (Haruru ana te pakipaki a te whare.)

Wi Pere.—Kaore e maha aku kupu mo au korero page 17o tenei ra. Heoi ano te take nui e raruraru nei te iwi Maori kei roto anake i enei kupu, ara, "ko o ratou whenua, me nga ture mo aua whenua." He maha nga kupu me nga tangi a nga Maori ki nga Kawanatanga i ia wa i ia wa kia tahuritia mai ratou, kia whakakorea atu aua mate, a kaore ano i whakamanangia ta ratou tangi. Heoi te huarahi pai hei whakamutu atu i nga mate me nga raruraru i korerotia e koe i tenei ra me hoatu etahi whiu kino mo nga tangata nana nei aua mahi. Poroa rawatia te kaki o te tangata hoko whenua. I raro i te Ture nui o Ingarangi e taronatia ana nga tangata mahi i te kino: a ko etahi mahi kino a te tangata e tika ana kia peratia. Kua maha nga tau me nga whakatupuranga e tupu haere ana enei mate, me te matemate o te tangata. Koi na te tino take i ara ai te Kotahitanga Maori. Kua huihui nga Maori mo te take kotahi, kia kotahi ai te reo o nga iwi Maori katoa o te motu nei, hei whakaatu i o ratou mate, me te tono kia whakakorea atu. He aha te paahitia ai he. Ture hei whakamutu i te hoko i nga whenua Maori. Ki te kore koe e tahuri mai i naia tonu nei ki te rahui i nga toenga whenua o nga Maori hei oranga hei painga mo ratou, taihoa ake nei kua tureiti. He aha te take e waihotia ai mo tera tuunga ra ano o te Paremete i te mea hoki kua rite he whakaaro ma tatou i naianei? Ko te mea tika me rahui nga whenua i naianei tonu. Taihoa koutou ka kite he torutoru rawa nga eka kei te toe. Mo te aha kia titiro atu matou ki ena Paremete, me ena Kawanatanga, me ena Minita, ki te kore ratou e whakarongo mai ki a matou tangi. Kia rongo mai koutou ki au. Kaua e whakaroa: Ko wai ka tohu, ko wai ka hua. E te Pirimia, mehemea e whakaaro ana koe kia mahia he ture hei whakaora i a matou, mahia, kia hohoro. Me pewhea koe e mohio ai ka mau tonu koe i tou tuunga? Ko wai ka tohu, ahakoa mo te ra kotahi, kei apopo pea koe ka hinga a kua kore e oti i a koe te mahi nei. Mehemea ki te tu he Kawanatanga hou apopo, ka rereke noa atu ta ratou tikanga me ta ratou whakahaere i ta koutou, kia tirohia paitia ai ratou e te iwi, a tera e tahuri ki te hoko