page 1

Te Haerenga o Te Kawana Kia Kite i Nga Maori i Te Waipatu, Haaki Pei, 29 o Maehe, 1898.

Ka mutu te kai ka tu a Henare Tomoana ki te whai-korero, ka mutu ana korero ka mea atu ia ki te iwi e noho ra kia whakakiia a ratou karaihe kia inumia hei whakanui i te Kawana.

Ka tu ko te Kawana ki te whakahoki i nga korero a Henare Tomoana ka mea,—E whakawhetai atu ana ahau ki te iwi Maori e noho nei mo te pai o ta ratou powhiri i au i tenei ra. E Kore e whakaroaina e au aku korero i naianei, notemea ka whai-korero ano ahau ki a koutou akuanei ina tu te korero nui e tae atu ai te iwi katoa. Ka nui toku koa mo toku taenga mai kia kite i a koutou i tenei ra, kia korerorero tahi ai tatou mo nga mea e puta ai he painga mo te iwi nui tonu o Niu Tireni, tae atu ki te iwi Maori.

Meiha Keepa: Ka mea atu au ki a koutou, ki te iwi e noho nei, kia whakakiia ano a koutou karaihe, kia inumia e tatou he whakanui mo "te Kawanatanga o Niu Tireni," a ka honoa atu e au ki enei kupu aku te ingoa o te Pirimia. Heoi, kia ora tonu ia.

Katahi ka inumia taua whakanui.

Te Pirimia (te Raiti Honore Te Hetana): He nui rawa atu toku koa mo to tatou huihuinga tahitanga i tenei ra, a e tino mohio ana ahau e kore rawa te Kawana, a Rore Ranapare, e wareware ki tenei huihui, i te pai o ta koutou powhiri i a ia, a i te mea hoki koia tenei tana huihui nui tuatahi rawa o te iwi Maori i kite ai ia. Ka nui ano hoki toku ake koa mo toku taenga mai ki tenei huihuinga nui o nga iwi e rua, a tenei au e tumanako nei ka mau tonu nga whakaaro pai e takoto nei i waenganui i te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha. Ka tino whakawhetai atu ahau ki a Meiha Keepa mo te pai o ana korero i tona tuunga ake ki te whakaari i te kupu whakanui mo te Kawana, mo ana kupu hoki i korero ai moku.

Ka mutu te kai, ka hiki te iwi ki waho, ka tu ki reira te huihuinga o te iwi katoa, a he maha, nga rau o te iwi Maori i reira.

Airini Tonore: Me korero Maori atu ahau, i runga ano i nga tikanga o toku iwi. Tenei au me te iwi e noho nei ka powhiri i te Kawana, ka mea atu, nau mai ki konei. Nau mai e te Pihopa, e te Atirikona Wiremu, e Te Makarini; nau mai Mr. Swan, me Mr. FitzRoy. Kaore he ritenga e whakahuangia ai e au nga ingoa o nga wahine, otira ka uru ratou ki roto i taku powhiri. Haere mai e te Kawana, te tangata i tukua mai ki konei e te Kuini; haere mai e te Pirimia, e te tangata nana i hari mai te Kawana ki konei ki te whakarongo i nga korero a nga iwi Maori o tenei wahi o Haaki Pei. Tenei ano etahi Maori o etahi atu wahi o te Motu nei kua tae mai ki konei. Heoi ano aku korero i naianei. (Ka tangi te umere.)

Henare Tomoana: Haere mai, haere mai, nau mai e te Pihopa, nau mai e te Atirikona Wiremu, nau mai a katoa e noho nei. Ko aku i whakahua ake nei, ko ena nga tangata e mohio ana ki nga iwi o tenei takiwa; kua matemate atu etahi o nga tangata. Kei te mohio koutou ki nga ture kua mahia, mai ano o te wa i te Tiriti o Waitangi i te tau 1840. Heoi ano aku kupu mihi kia koutou. Haere mai e te Kawana, haere mai, haere mai, haere mai; nau mai ki konei ki te tirotiro i nga iwi e rua o te Motu. Pai atu ahau mehemea i tae katoa mai oku iwi ki konei, otira nana i ngaro atu etahi, e taea te pehea. Kia ora tonu e te Kawana, kia ora tonu te Pirimia—ara, te Minita Maori.

Te Teira: Nau mai e nga tangata katoa o Hehitingi, e kore e taea o koutou ingoa katoa te whakahua i te tokomaha rawa o koutou. Ko koutou nga hoa o te hunga kua wehe atu i a tatou, na reira ka nui toku koa i toku kitenga i a koutou kua tae mai nei ki konei i tenei ra. Haere mai e te Pirimia; nau mai koe, e te Pirimia, mou kua tae mai nei ki konei kia kite i nga Maori o tenei kainga, me nga mangai o era atu iwi e noho nei. Nau tenei ra i whakarite hei taenga mai mou, e rongo ai koe i a matou korero. He maha nga mate i pa ki nga Maori i era atu Kawanatanga o mua, a i te mea kua tae mai koe, tenei ka whakatakotoria atu e matou o matou raruraru me o matou mate ki to aroaro. He maha nga take me nga mate kua takoto atu ki to aroaro i mua, engari kaore ano matou i mohio kua oti ranei aua take kaore ano ranei. I tera tau i haere etahi o nga rangatira o tenei takiwa ki Poneke, ki te whakamarama atu i aua take ki a koe, na reira, kei te tino mohio koe ki aua raruraru o ratou. Kua rongo au i a koe e korero ana kaore ou hiahia kia ngaro atu i nga Maori o ratou whenua, a tenei au e tumanako atu nei tera e taea e koe te whakaoti i tenei ra nga raruraru katoa e pa ana ki nga whenua Maori; na reira kaore aku korero ke atu ki a koe, i te mea kei te mohio koe ki o matou mate katoa, a mau e whakahoki mai aku korero. Haere page 2mai e te Kawana; haere mai koe, te tangata i tukuna mai ki te whakahaere i nga iwi e rua o tenei koroni. Ka nui toku koa mo to taenga mai i tenei ra kia kite i nga iwi o tenei whenua. i te mea kua whakaturia koe e te Kuini hei kai-tiaki mo nga iwi e rua—mo nga Pakeha me nga Maori. Ko koe te Kawana tuatahi i tae mai kia kite i nga Maori o tenei kainga, a mau ratou e awhina, a mau e haere ki te torotoro i era atu iwi o te Maori i o ratou nei kainga.

Meiha Keepa: Ka whai au i nga tikanga o toku iwi, i nga tikanga kua whaia nei e ratou mai ano i nga wa i whanau ai ratou taea noatia tenei ra. Ko au, ko toku iwi, te iwi i tae tuatahi mai ki enei Motu i mua i te Pakeha. He waka iti rawa nei toku, a na te Atua Kaha Rawa matou i awhina i tiaki i u mai ai toku iwi ki enei Motu. A e noho nei matou ki te powhiri i a koe. Na Ruatutu, he tupuna ia no matou, me tapa ko Noa he ingoa mona, nana i poropiti etahi kupu mo toku iwi tuku iho ki tenei ra, ara, koia tenei, tera koe, te Pakeha, e tae mai ki roto i a matou noho ai. Kaore e hunahuna taku korero; kaore e titaha, engari ka tohitu tonu atu. Ko au tetahi o te iwi i tere noa mai ki konei: kaore ano te iwi Maori i whakawhiwhia ki te mana, engari nga tangata o nga taone ririki kua whiwhi, ara, nga Kaute Kaunihera, nga Rori Poari; ko nga kai-ruri etahi kua whiwhi ki etahi mana; kua whiwhi nga Kaute Kaunihera i etahi mana, tena ko matou ko te iwi Maori kaore ano kia kotahi he mana i tukuna mai ki a matou. Heoi ano te mea i homai ki a matou ko te Kooti Whenua Maori, a whakaurua ai e ia o matou ingoa ki roto ki nga whenua. E rite ana matou ki te hipi e whiua ana ki roto ki te tooki iari—kia uru ki reira ka patupatua; na reira kaore rawa i te riterite nga ture mo nga Pakeha me nga Maori. Kei te whakamarama atu au i enei mea ki a koe, e te Kawana, notemea ko koe te Kawana o Niu Tireni; he tangata koe i ata whakaturia hei Kawana, na reira ka ki atu au ko koe te tino tangata o Niu Tireni; no te tau o te Tiupiri koe i whakaturia ai hei Kawana. Ko te Tiriti o Waitangi tenei e puritia nei e au i taku ringa, a tenei tatou kei te titiro ki taua mea. Kei te mau tonu nga hiahia o nga Maori ki taua tiriti; ko nga mate katoa kua pa mai ki a matou na nga Pakeha i mahi. Kua kiia he hauhau etahi o nga Maori; kaore e tika tena — heoi ta ratou he hapai i te tiriti. He nui to tatou rongo ki te ingoa o Te Whiti. Ki to mahara kei te whawhai ia ki a koe; kaore kau; kei the pouri ia mo te tiriti o Waitangi, mo te korenga kaore ona tikanga i whakatutukitia, a, kei te kimi ia, mehemea kua he taua mea, na wai i he ai. Ko enei he katoa kaore ano i kimihia kia kitea ai. Ko nga Pakeha kei te hanga i nga ture mo nga Maori, na reira kaore au he huna i tetahi mea ki a koe. Kaore kau he mahi he a te iwi nui e noho nei; kore rawa o matou hara, kaore ano he raruraru i tupu ake i a matou. Heoi ano ta matou he kimi i nga tikanga o te tiriti e korerotia nei. Kaore ano he ture i mahia e te iwi Maori, na reira he aha te take i whakapaea ai ratou? Ka waru nga ture kua tukua ki Ingarangi; ko aua ture he mea hanga ki Niu Tireni nei hei ture mo nga Kooti; heoi ta matou he whakahe i tena mahi, he ki atu ki a koutou whakatikaina tena he. Kei poheke koe, kei mahara koe kei te pokanoa taku korero. I ki te tangata i korero ake nei kei te pai ia ki enei mahi a koutou, otira ki taku whakaaro kaore ia i te pai. Ka whakamarama ake ano ahau, kaore ano matou i pokanoa i whakararuraru noa i te Kawanatanga. Engari, e te Kawana, kaore au i te mohio, ka taea ranei matou te tautoko te whakaora e koe kaore ranei, heoi taku he whakamarama atu i enei mea ki a koe. E hiahia ana ahau kia korero koe ki te Pirimia, kia tono atu ki a ia, kia whakamutua nga Kooti Whenua Maori, kia waiho nga toenga o nga whenua mo matou. He tokomaha o matou kua tuku i o matou whenua ki roto ki te ringa o te Kai-tiaki mo te Katoa; kaore ano nga Maori i pokanoa; kua retia e nga Maori o ratou whenua mo te rima hereni mo te pauna ranei mo te eka, aua atu tena. Kaore au e huna i te kupu ki a koe; he whakamarama taku i enei mea ki a koe; ma tenei e mohio ai koe ki te ahua o nga mahi kua mahia ki Niu Tireni nei, mai ano i te timatanga taea noatia tenei ra.

Houkamau: No Ngatiporou tenei tangata. Haera mai e te Kawana. Na to tatou kuini Atawhai koe i tuku mai hei kai-whakahaere mo nga iwi e rua, mo te Pakeha raua ko te Maori. Haere mai e te Pirimia, a koe te Pirimia o Niu Tireni. Na nga iwi o tenei kainga korua i karanga kia haere mai kia kite i a ratou. Kua tae mai korua, a ki taku whakaaro ka nui te koa o nga Pakeha me nga Maori mo to korua taenga mai. He kupu tenei naku kia korua mo te taha ki au ake. No te Tai Rawhiti ahau, no Waiapu. Kua tukua atu ki a korua nga hiahia o oku iwi, no Noema me Tihema kua taha nei i tukuna atu ai; he pitihana te mea i tukuna atu ai aua hiahia; e tono ana kia haere atu koe, e te Kawana, ki te Tai Rawhiti, kia kite i a Ngatiporau, i roto i tona takiwa. He kupu tenei mo Meiha Ropata. Kua mate ia, na reira tena pea ka mahara te Kawana kaore e tika kia haere ia ki ona iwi. Otira kua tae ta te Kawanatanga uhunga mona, na reira kua watea te huarahi mo te Kawana. Kia ora tonu koe e te Kawana, me koe hoki e to Pirimia.

Airini Tonore: Ki toku whakaaro kaore kau he korero ke atu ma matou i tenei ra, engari e hiahia ana ahau kia haere mai ano te Pirimia kia kite i a matou apopo. E pirangi ana matou i naianei ki te whakarongo atu i te whai-korero a te Kawana ki te iwi nei. (Katahi ka waiatatia e te wahine ra tana waiata.)

Wi Pere: Haere mai e te Pirimia, haria mai te Kawana ki konei. Kua rite te kupu me hoki mai te Pirimia ki konei apopo ki te korero ki te iwi nei. Haere mai e te Kawana, te kanohi o te Kuini, o te wahine e tiaki nei e awhina nei i te iwi Maori. Heoi taku kupu ki a koe, e te Kawana, kia aroha koe, kia tiaki tonu koe i te iwi Maori. Tena pea e maha nga korero e rongo ai koe ki o Minita, otira ka mutu to whakarongo atu i a ratou korero kaua koe e wareware ki te iwi Maori. Kia ora tonu koe, me to hoa wahine, me a korua tamariki. Kia ora te Kuini Tino Atawhai.

page 3

Tahau: I haere mai au i Taupo; no te iwi o Ngatituwharetoa ahau. Haere mai e te Kawana; Haere mai e te Pirimia. Kia mau tonu te atawhai a te Atua i a korua. Haere mai, haere mai, nau mai, e te Kawana; haere mai ki konei, haere ake ki Taupo kia kite i au. He kupu taku mo te Tiriti o Waitangi, haria atu ki te Paremete, kia whiriwhiria, ka mutu, ka tuku mai i te kupu a te Kuini mo taua mea. Ko "Te Rou" toku waka. (Hei whakamutunga mo ana korero, katahi ka waiatatia e te tangata ra tana waiata.)

Te Kawana, Rore Ranapare: Ka ki. Ki a Airini Tonore, ki a Henare Tomoana, ki a Meiha Keepa, me nga rangatira, tena koutou, tenei te whakautu atu i a koutou kupu mihi mai, nui atu taku koa mo tenei kitenga oku i a koutou. Kei te whakamoemiti atu ahau ki a koutou mo te pai rawa o a koutou kupu whakatau mai moku mo te kanohi o te Kuini kua tae mai kia kite i a koutou i tenei ra. Kei te mohio ahau i kaha rawa te piri pono a nga iwi o Heretaunga me Whanganui i roto i nga wa o te pakanga kua kore atu nei i runga i a tatou i tenei ra, kua kore rawa atu pea mo ake tonu atu, ko te hiahia tena o toku ngakau, me te nui rawa ano hoki o taku koa mo taku kitenga a tinana he kanohi he kanohi i enei rangatira i mau tonu ki nga tikanga piri pono i hapainga e ratou i to ratou haerenga ki raro i te mana o te Kuini, e noho whakaae ana e ka aranga he take tika, ki te tuku i a ratou ki te mate hei tiaki i te mana o te haki o nga Iwi o Ingarangi, me te tautoko i te mana o te ture me te atanoho i roto i tenei whenua. Ko nga ingoa o aua rangatira e kore e warewaretia, engari ka mau tonu te rongo, te whakaaro whakanui a tae noa ki nga uri whakatupuranga o muri noa atu o tenei whakatupuranga o te iwi Maori e ora nei. Kua oti o ratou ingoa te whakairo ki runga ki te rarangi o nga ingoa nunui e whakanuia nei i roto i te ngakau o nga iwi o Ingarangi; kei runga kei taua rarangi e mau ana nga ingoa o nga tangata toa nana i puta ai te ingoa o to tatou whenua i tae ai ki tenei ahua e rangona nuitia nei i tenei ra, i riro ai ko to tatou haki te tohu o te rangatiratanga me te matauranga o te tangata, naua hoki i poua iho ai tena haki ki nga wahi katoa o te ao. To koutou piri pono ki te Karauna, to koutou kaha ki te mahi i te mea e rite ana hei mahi ma koutou, tae noa ki nga mahi pai a o koutou tangata toa i tu nei hei Hoia ma te Kuini i roto i te wa o te pakanga, ka waiho hei wahi nui mo nga korero timatanga o tenei koroni kua kaha rawa nei te tupu haere i naianei, a akuanei ake nei puta ai hei tino whenua, tini te tangata. I te mea kaore ano i roa noa toku taenga mai ki tenei koroni no reira kaore ano ahau i kite nui i nga iwi Maori, engari kua takoto taku whakaaro, me taku tino hiahia nui, kia haereere tonu ahau i roto i ia takiwa o te Motu o Aotearoa, koia i kaha rawa ai te mea o toku ngakau e kore pea e roa rawe ake ka taea e au te ki kua kite tinana ahau i ia iwi i ia rangatira puta noa i Niu Tireni. Kei te mohio pea hoki koutou ko te ahua o te tu o tenei mea o te Kawana tae noa ki nga mahi mana kua oti te whakarite, te whakatakoto, e te Ture Nui e iri iho nei i runga i a tatou. I roto i tena Ture Nui kua whai nohoanga te iwi Maori i naianei i roto i nga ropu whakahaere tikanga o tenei whenua, no reira e ekengia ana ano e nga tikanga e pa ana hei ture ki runga ki o ratou hoa o te iwi Pakeha. I nga ra o mua e tau ana ki te Kawana anake te mana o nga tikanga katoa e pa ana ki te iwi Maori, engari i naianei kua kore atu tena ahua. Otiia i te mea ko ia te kanohi o te Kuini i tenei whenua, no reira e mau tonu ana mana e tiaki te tika me te ora o te iwi Maori ano ko nga ra tonu tenei o mua, me te tupato me te tiaki kei takahia nga tika i whakapumautia e te Karauna ki nga iwi Maori i roto i te Tiriti o Waitangi, a ahakoa ka kaha tonu aku Minita ki te mahi i te mea tika i te mea pai ki runga ki nga iwi e rua, Pakeha, Maori, e mea ana ahau me kaha tono ano hoki ahau ki te mahi i nga mea e taea ana e au hei whakaora i nga mate e tika ana kia kawea mai ki toku aroaro. Ka koa a te Kuini e ka rongo ia kei te noho tahi, kei te noho huihui nga iwi e rua i runga i te aroha me te rangimarie, i runga i ta koutou kupu i ki ake ra "ano he tuakana he taina." Ma reira anake hoki e taea tikatia ai te ora pumau o nga iwi e rua e noho huihui nei, e noho whakauruuru nei i roto i Niu Tireni, a nui rawa atu te pai ki au i taku rongonga kua kaha haere nga Maori o tenei takiwa, ara o Heretaunga me era atu wahi, ki te mahi i nga mahi whai tikanga e whakahaeretia nei i tenei koroni. He pai te rongonga kua tahuri etahi o o koutou rangatira ki te whakatupu hipi, me te mohio ano ki te ata whakahaere marama i nga tikanga o taua mahi, me te nuinga ano o te tangata i nga wahi e nohoia ana e te tangata kei te noho ora i ta ratou mahi i era atu mahi whenua e mahia ana e te Maori. Ko ia mea katoa e aro ana hei whakaputa i te tika o te tangata, i te mea na kona hoki i manawanui ai, i ngakau nui ai, te tangata ki te mahi, a ma te whiwhinga i te mahi ka neke haere ake ai te kaha o te whakaaro totika, me te ora o te tinana o te tangata tae noa ki te iwi. Nui atu taku pai kia rongo ahau ko te hiahia nui o nga Maori katoa o Heretaunga he mea kia whiwhi ia tangata kotahi i tona kainga motuhake ki a ia anake, kia whakapaingia e ia i runga i tona kaha ki nga mea e taea ana e ia o nga mea e pai ai te noho o te tangata, kia taea ai te kupu whakarite e ki nei, ka noho ia i raro i tana waina me tana rakau piki. He tohu pai rawa tena ki taku titiro. Tera atu ano etahi atu painga ano ka puta ki runga ki te iwi, tona tikanga tuturu tena ka puta ake he painga i roto i te tupu haere me te ora o te tangata. Na runga na te kaha rawa o te puta haere o te iwi Maori i roto i enei tau e rima tekau kua taha ake nei, e kore rawa e taea e tatou te ki e hia te rahi o nga painga tena e tau iho ki runga ki a ratou i nga ra e takoto ake nei. I mua atu o tena rima tekau tau, he he rawa atu o ratou kakahu, he noho huihui i roto i nga whare, a e, noho hapa ana ratou i nga tini painga maha o enei ra; tena i roto i tenei ra kua tu ko ratou tonu tetahi hunga whai tikanga nui i roto i te iwi; he hunga whairawa, e whia ranei te nui o te moni e rite ana mo nga miriona eka whenua e toe ana ki a ratou kaore ano i hokona; kei te utu ratou i ta ratou nei wahi o nga moni o te koroni, kei te whiwhi ratou i nga page 4painga katoa o nga Kawanatanga e whakahaerea nei i raro i te mana o te Paremete; e whai nohoanga ana i roto i nga Whare Paremete, me nga Kooti Whenua Maori, me nga Hinota o nga Haahi whakapono, a kua uru nui ratou ki nga mahi nunui a te katoa i tenei koroni. Kua tu era atu Kawana o mua atu i au ki te whai-korero ki te aroaro o nga hui Maori i roto i nga ra e ora ana te whakatupuranga kaumatua. Kaati ko te nuinga o nga Maori i tenei hui he taitamariki tane, wahine, i tupu tahi ake i roto i a matou, me te whiwhi i nga painga, i etahi wahi ranei o nga painga. e puta ana i roto i te matauranga Pakeha. Engari ko nga rangatira taitamariki o tenei ra e kore e kaha ki te ki kua taea e ratou nga matauranga o te whakatupuranga kaumatua kua ngaro atu nei i a tatou i roto i enei ra. Otiia kei te whiwhi tenei whakatupuranga i nga painga kore rawa nei i taea te whakaaro e o ratou matua i i to ratou nei wa, no reira me tino whakaaro tenei whakatupuranga ki nga mea nunui kua whakawhiwhia nei ki a ratou. Ko te ora o te iwi Maori a nga ra e takoto ake nei kei a ratou ano. Ko te putanga o te kupu tono kia tae mai te Pirimia ki konei, e whakaatu ana i to koutou hiahia kia mahi tahi koutou me ia, i to koutou rongo ki nga whakahau a te Kawanatanga, a tenei e tumanako nei toku ngakau me e kore e hua ake he painga i runga i tenei me era atu hui penei i era atu wahi o te Motu e taea ai te ora mo te iwi me te whakapumau rawa i nga tikanga o te aroha me te whakaaro ngatahi e takoto nei i waenganui o tatou. "Huihuia tatou ka tu," e ki ana te whakatauki Pakeha, a kia mohio mai koutou e pa ana ano tena kii ki runga ano ki te iwi Maori, a tenei ano hoki tetahi o a matou nei whakatauki, "Ko te matauranga te kaha." E kore hoki e tika kia whakakeke koutou, engari me hikoi haere tonu, kei mahue koutou ki muri. Kia kaha, kia kaha rawa koutou ki te hoe i to koutou waka kia puta ki mua i tenei mahi whakataetae nui a tatou tahi, kaua rawa hei waiho kia mahue ki muri. Kua hangaia nuitia e te Kawanatanga nga tikanga e taea ai a koutou tamariki te ako ki nga matauranga Pakeha, me te whakatakoto i nga ritenga katoa e pai ai ratou ki te haere ki nga kura. Kei kona te tika mo a koutou tamariki, ka akona ki nga matauranga ka mohio, ka kaha ki te kawe i a rotou, ka tuwhera tonu ki a ratou nga huarahi katoa o te tika me te ora, a ma ratou ratou e kawe, ia mea kotahi o ratou kia puta atu ki mua atu o ona hoa, ahakoa Pakeha, Maori ranei. Tera hoki tetahi o a koutou tamariki i kurangia i tenei koroni. kua whiwhi i te tohu o tona matauranga, kua riro mai i a ia tana degree i te Kareti o Niu Tireni (New Zealand University) a kua tu hei roia mo te Hupirimi Kooti; kei te mahi tonu ano hoki taua tangata i taua mahi roia i naianei, a ka nui ano te tika o tana mahi ki taku rongo; a he mea pai ano hoki tenei rongo e rongona nei kua tokomaha haere nga Maori e akoako ana i roto i aua kareti. E tino mohio ana ahau nui atu te hiahia o aku Minita ki te tautoko i nga tikanga e taea ana e ratou e puta ai koutou, engari me mohio ano koutou me ako kia kaha ai koutou ki te oioi i a koutou. E koa ana ahau mo taku rongonga he nui o koutou kua kite i tena ahua a kua tahuri ki te kawe i a ratou kia puta ki runga. E nga rangatira Maori, kua rongo koutou i nga kupu powhiri i whakapuakina ki nga tamariki o te iwi Maori i hoki tata mai i Ingarangi i to ratou taenga atu ki Ranana i te tau o te Tiupiri. Kaoro ano koia ratou i korero noa ki a koutou i te nui whakaharahara o te whakapuakitanga i te kupu mihi aroha ki te Kuini kua neke atu nei inaianei i te ono tekau tau ona e hapai ana i te hepeta o Ingarangi? A he aha hoki i pera ai nga kupu whakatau aroha mo to tatou Kuini? He hiahia no ona iwi ki te whakaatu i te nui o to ratou aroha, o to ratou whakaaro hopohopo, o to ratou piri pono, me to ratou whakamihi ki te whaea atawhai nana i tiaki i toa ai te raiona (te tohu o Ingarangi) ki te atete atu i nga hoa riri katoa e peke mai ana ki a ia. ki te whakaora i te hunga ngoikore me te hunga e tukinotia ana, me te awhina i te hunga mate. kua korero ano pea hoki ratou ki a koutou i te nui rawa o te kupu powhiri i whakapuakina ki to tatou Kuini tahi (to koutou me toku ano hoki) e nga tangata whai rawa me nga tangata rawa kore, kotahi tonu te whakaaro i hu ake ai i roto i te ngakau piri pono o ona iwi maha. Kua mohio hoki ratou me i hapainga ake e taua Wahine Ariki tona ringa ki runga, kua rere tonu ena miriona tangata ki te whakarite i tana whakahau, ahakoa ma te tuku rawa i o ratou tinana ki te mate ka taea ai te whakatutuki o tona hiahia. Tena pea te koanga ngakau i hu ake i roto i nga mahara o a koutou taitamariki i tae ki reira i taua ra i to ratou mohiotanga kua uru atu ratou hei hoia mo tena iwi ingoa nui, i tae atu nei ki reira etahi tangata o ana ope maha i nga tini wahi o te Empire i ona ahua kakahu i ona ahua kakahu, i Kanata, i Atareiria, i Niu Tireni, i Tahimania, i Inia, i Awherika, i whea atu, i whea atu i tae katoa ki kona. Ki taku mohio kaore rawa e kore te koa o a koutou tamariki i taua ra, i to ratou mohiotanga kua uru atu ratou hei tino wahi mo taua Empire, a kua whai mana ratou ki te kii no ratou tahi te haki i toa i te pakanga me te hau o te moana i roto i nga mano tau kua taha ake nei. I te mea ko ahau te mangai o te Kuini e kaha ana ahau ki te ki atu ki a koutou kaha atu tana whakaaro nui i te ora me te painga o tona iwi Maori. Me koutou ano hoki ki taku mohio tuturu, ka mau tonu ki te hapai i te mana o to tatou Kuini, me te ingoa nui, rangatira, e whakanuia nei e nga iwi o te ao katoa, o tena iwi kua uru atu na koutou i naianei hei wahi mo tona tinana.

Te Pirimia: E nga rangatira me te iwi Maori, e nga Pakeha, e te iwi katoa kua huihui mai nei ki konei i tenei ra, tena koutou. I nga tau o mua, na o koutou tupuna, kua wehe atu nei i a tatou i karanga te iwi Pakeha kia haere mai ki Haaki Pei. Nui atu te aroha me te atamai o nga iwi Maori o konei ki nga Pakeha tuatahi i tae mai ki tenei koroni. Ka nui toku koa mo te tokomaha o nga morehu o te iwi Maori e ora nei, otira mehemea i tokomaha rawa atu ratou i to ratou ahua e noho nei, katahi ka nui rawa atu toku koa. Ho toenga kau koutou e ora nei no tetahi iwi tino rangatira. Na o koutou koroua i powhiri nga Pakeha tuatahi me te Kawana tuatahi, waihoki i tenei ra kua riro ma koutou e page 5powhiri to tatou Kawana e tu nei, ma koutou e aroha e manaaki. Ka mau tonu nga mahi me nga kupu i korerotia i tenei ra i roto i nga whakaaro a e kore e wareware wawe i te iwi e noho nei. I runga i taku ahua e tu nei au hei Pirimia hei Minita Maori hoki, tenei au ka tino whawhetai atu ki a koutou mo te pai o ta koutou powhiri i ahau i tenei ra. I te mea he pononga kai-mahi ahau na te Kuini, na to koutou Whaea, a i te mea hoki ko ahau te tino kai-tohutohu i te Kawana, tenei au te tumanako nei kia mahi tonu ahau i nga mahi pai mo nga iwi e rua. I taku taenga ki Ingarangi i tera tau, i kite ahau i te Kuini, a i korerorero maua, a no taku hoatutanga i te pukapuka mihi a te Paremete ki a ia. puta ana tana kupu kia haria mai e au tona aroha ki ona iwi i Niu Tireni. Ko nga take i tuhia ki roto ki te pitihana a nga iwi Maori i tuku atu ai ki te Kuini me waiho ma ona Minita i Niu Tireni, ratou ko tona mangai, ara, ko te Kawana, e whakahaere. Kua rongo au i tenei ra, tenei ano etahi mate me etahi raruraru kei te pa ki a koutou: otira ehara i te mea ko koutou anake te iwi e pangia ana e ena tu mea, notemea kaore ano au i kite noa i tetahi hunga Pakeha i kore tena mea te mate me te raruraru i roto i a ratou. He tika ano, e kore ano hoki e kore rawa tena mea te mate. Tena pea, na nga Pakeha te iwi Maori i whakaako ki tenei mea ki te raruraru. Otira he ra hakari tenei, he ra i ata wehea hei powhiritanga mo te Kawana. Apopo me huihui ano tatou, katahi ka tino tahuri ki nga mahi i huihuia ai tatou, a e kite ana koutou e mahea atu ana te kohu i runga i nga maunga ina whiti ake te ra i te ata, waihoki e tumanako ana ahau, hei to tatou huihuinga ki te korero apopo, tena e mahea atu nga kapua e whakapouri nei i a koutou. Na, i naianei, e hiahia ana ahau ki te whakawhetai atu ki nga tangata katoa nana tenei kai i whiu ma matou; ki nga tangata hoki nana i whakatu te haka hei matakitaki ma te Kawana. Me whakawhetai atu ano hoki ahau ki nga kotiro Maori mo te pai o ta ratou haka, me te pai hoki o ta ratou poi; nui atu te pai o taua mahi a ratou ki te iwi e noho nei. Ka whakawhetai atu ano hoki ahau ki te peene mo te pai o ta ratou whakatangitangi. Ki taku mohio nui atu te pai o te iwi Pakeha i to ratou kitenga e whai ana te iwi Maori i te mahi peene. Na me korero ake au kei te tere rawa atu te whai a nga Maori i nga tikanga Pakeha. I nga ra o mua kaore e tukuna ana e koutou te wahine kia hipa ki mua, otira i tenei ra, kua kite tatou e riro ana ma tetahi wahine rangatira o to koutou iwi, ma Airini Tonore (Mrs. Donnelly), e whai-korero tuatahi. I pai au i taku kitenga i nga rangatira tane e whakarongo ana ki ana tohutohu. Ka whakawhetai atu ahau ki nga rangatira mo a ratou whai-korero ki te Kawana i tenei ra, haunga ia te tere o te haere o te Kawana, e kore ano hoki tera e taea te pehea. Na reira ka whakapotoria e au aku korero. Ka whakawhetai atu ano ahau ki a koutou katoa mo te pai o a koutou kupu powhiri, a tenei au e tumanako atu nei kia tino uru ki o koutou ngakau nga korero a te Kawana e whakapuaki ai.

Te Makarini (Mr. R. D. D. McLean, M.H.R.): Ka tu atu ahau mo te taha ki te iwi Pakeha kua huihui mai nei ki konei, ki te whakawhetai atu ki a Airini Tonore (Mrs. Donnelly) raua ko Henare Tomoana mo ta raua karangatanga i a tatou ki konei i tenei ra i taea ai enei mahi kua whakahaerea nei e tatou Ko tenei tetahi huihuinga pai rawa atu i kite ai tatou kia tu ki Haaki Pei. Na mo te taha ki nga manuhiri Pakeha e noho nei, tenei au ka whakawhetai atu ki a Airini Tonore raua ko Henare Tomoana.