Henare Kaihau, M.H.R.: I te mea kua houhia te rongo i waenganui i te Kawanatanga me Mahuta, a i tera ahua kua tau te pai puta noa i tenei Motu, na reira kua haria mai e au nga rangatira o Waikato kia i a koe. Ko te ingoa o tenei kainga i mua ko Tamaki. Tona ingoa i naianei ko Akarana. Te whakatauki mo tenei kainga ko "te ihu o te waka"—ara, ko te ihu o te waka e ahu ana ki uta. He iwi kotahi tona puta noa. Ka hoe te waka ka tu he tangata hei hautu; ko taua tangata he mea ata whiriwhiri, he tohunga ki taua mahi, kia tika ai kia kaha ai te hoe i te waka; notemea ki to kore taua tangata ka raruraru te hoe. Waihoki, takoto ana te whakaaro kia kotahi he tangata, ko Potatau, hei kingi mo tenei Motu, notemea ko ia te tangata nana i whakaae kia hoatu tenei Motu ki te Kuini. Heoi ano aku kupu mo tena. Koia enei nga take kua tau i te iwi: he mea ata whiriwhiri e nga hapu, e nga iwi, me nga tangata e whakaae ana ko Mahuta he mana mo ratou, hei whakatika i te haere a te iwi. Ki ta matou whakaaro. he mea pai kia whiriwhiria i naianei, a kia hoatu he taima i naianei ki nga rangatira e tu nei, hei whakahoki ma ratou i nga kupu mihi a te Kawana raua ko to Pirimia.

Te Pirimia: E Pai ana ahau ki te whakarongo atu i nga, korero a nga rangitira.

Te Heuheu: Kua mutu nga korero a nga rangatira o Waikato. Kei te mohio koe, e te Pirimia, kotahi tonu, ko au anake, te tangata ke i roto i nga rangatira o Waikato. E koa ana ahau mo taku kitenga kua tutataki te Kawana me te Pirimia i a Mahuta i tenei ra. Ka nui taku pai i taku rongonga atu i nga kupu a te Kawana ki a Mahuta i te ata nei, i te mea katahi ano te Kawana i whakaritea te kupu karanga kia tae mai te Kingi ki tona aroaro; mai ano i nga ra o Potatau tae noa ki nga ra o Tawhiao, kaore e whakamanaia ana nga reo karanga a nga Kawana; a ka nui hoki toku pai ki nga kupu whakahoki a te Pirimia ki a Mahuta i tenei ra. I runga i enei tikanga me te mea nei tera e tinana kotahi te Kawanatanga me Mahuta a enei ra e takoto mai nei, a tera hoki e rereke te ahua o te mau o te ingoa kingi i runga i a Mahuta, a e riterite ai te ahua o nga rangatira Maori o runga i nga Motu e rua, a ma tena e ngawari ai nga ritenga whakahaere ki runga ki te tangata me nga whenua a e puta ai he painga ki nga Motu e rua nei, ki nga Maori me nga Pakeha hoki. Kua rongo tatou i nga kupu a te Kawana, a Mahuta, me te Pirimia, e whakahua ana i te ingoa o te Kuini, e whakapai ana ki a ia, e whakanui ana i a ia, e mihi ana hoki ki a ia mo te nui o ana atawhainga ki ona iwi i raro i a ia. He tohu tenei kua whakaae a Mahuta no te Kuini te mana kei runga ake i tona a ko tona mana me tu i raro i to te Kuini. Ahakoa toku kotahi i konei e rite noa atu ana ahau hei mangai mo oku iwi i roto i tenei huihuinga. Na mo runga i enei korero katoa kei te whakapai ahau, a tera e waiho hei korero maku ki oku iwi, a tera hoki e korerotia e au ana tae au ki Waitangi, ki te hui a Ngapuhi mo te kotahitanga o nga iwi Maori. Ko te take o taku haere mo runga mo te Pire Poari a te Pirimia o te tau 1898, i te mea ko au tetahi tangata i nui te whakahe i taua Pire i roto i te Komiti o te Paremete. Na e whakarongo ake nei au i nga kupu a te Pirimia tera e mahi tahi raua ko Mahuta mo taua Pire, a tera hoki e whakaaetia e ia kia rite ki nga hiahia o te iwi Maori, na reira tera au e ata whakarongo ki nga take e whakatakotoria atu e Mahuta ki te Pirimia me nga kupu whakautu hoki a te Pirimia mo aua take. Ko reira ahau tautoko ai whakahe ai ranei, mehemea ra ka homai he taima moku hei peratanga. Ki taku mohio he tino ra nui rawa tenei hei whakamaharatanga mo te tutakinga o Mahuta raua ko te Kawana.

Tihirahi: Ahakoa kua haere te Kawana, kei te noho tonu te Pirimia. He kupu enei naku ki te Kawana. Tena koe, e te Kawana! Ma te Atua koe me to whanau e tiaki. Kaati tena. He kupu tenei naku mo Waikato. Kua waiho ma Mahuta e korero nga kupu a Waikato. Ko ia te kanohi o ona tupuna, a mana te kupu. Ko te whare tenei i whakaturia hei takotoranga mo nga kupu a te Kuini. Kua rongo tatou i nga kupu a Mahuta ki te Kawana me te Pirimia, na matou katoa ena kupu puta noa te Motu. Heoi ano aku kupu: ka nui taku whakapai ki nga korero katoa kua rongo nei au. Kia ora tatou katoa.

Te Aka Wharakura: Tena koe. Kaoro e maha aku kupu. Te mea tuatahi ka nui toku koa mo nga kupu kua korerotia e te Kawana raua ko Mahuta i tenei ra. He tikanga nui rawa tenei e korerotia nei nei e tatou. Ka nui te hari o toku ngakau i te mea kua mau te rongo kua takoto te pai i waenganui i nga iwi e rua. Kaua rawa totahi tangata e pokanoa e whakararuraru i te mahi kua mahia nei. Me tautoko tatou katoa i nga kupu kua korerotia nei ki konei i tenei ra, a taea noatia tona otinga paitanga. Kia ora koe, e te Pirimia.

Mita Karaka: Ahakoa kua haere te Kawana, ka tu ake ahau ki te whakapai atu ki ana kupu i korero ai. Kua rongo tatou i te Kawana hou nei e korero ana i ona whakaaro pai mo Mahuta me tona iwi. Ka ahu aku korero i naianei ki te Pirimia, ki te upoko o te Kawanatanga o tenei koroni. Haere mai ki Tamaki. Haere mai ki Hauraki; haere mai ki Taupo; haere mai ki Waikato. Ko ia ena nga whenua o nga tino iwi o tenei Motu. Kaore nga iwi o Hauraki i konei i tenei ra, otira kei konei to ratou mangai, na reira e tika ana kia whakahuatia to ratou ingoa. Tenei a Te Heuheu, to Taupo tangata. Te take i whakahua ai ahau i a Tamaki, no te mea ko Tamaki Makaurau te ingoa o tona tangata. I whakahua ahau i Hauraki, tona ingoa ko Hauraki-kohaorau. To Taupo ingoa, ko "Taupo-haurau," a to Waikato ingoa, ko "Waikato-taniwharau." Ona uri ko "Waikato-horo-pou-namu," ko "Waikato maumau whenua, maumau tangata." Ko ia ena nga iwi e wha e mihi atu nei ki a koe. Ko Mahuta te morehu o ena iwi. Ahakoa e tu nei tona kotahi, otira ko ia te tino uri o ena iwi. Kua tutaki te Pirimia me Mahuta i tenei ra. He ra nui rawa tenei. Ka ata whakarongo ahau i nga korero i tenei ra. Na, e te Pirimia, kia pai hoki tau hurihuri i nga kupu a Mahuta. Tena koe te tumuaki o te kawanatanga o te koroni, i raro i te mana o to taua Kuini kotahi Ma te Atua Kaha rawa koe e awhina e manaaki.

Henare Kaihau: I te mea kua pau atu nga mihi a nga rangatira nei ki a koe, a i te mea e mohio ana ahau ka nui au mahi, na reira he poto tou taima watea, na reira ka whakapotoa e au aku korero. Kua korero atu au i mua ake nei kua oti te whiriwhiri a nga iwi o te Tai Hauauru i a ratou take, hei hari mai ki tou aroaro. E tu atu nei au hei mangai mo ratou. Ko tetahi mea nui ko taku Pire i kokiri ai ki te Whare i tera atu huihuinga o te Paremete. I pau katoa ki roto ki taua Pire nga mea e hiahiatia ana e te iwi Maori kia tukua atu ki a ratou, e u ai te hono o nga iwi e rua. Kaore he mea i roto i taua Pire e takahi ana i nga ture a te Kuini. Ko te mea nui i roto i taua Pire he tuku atu i te mana ki nga iwi Maori, kia riro ai ma ratou ano e whakahaere o ratou ake whenua. Ki te mahara a nga Maori he mea tika kia riro atu i a ratou tetahi taha o nga moni taake, reiti, aha ranei, e puta ana i nga whenua o te koroni. Kei roto i te Pire nga kupu whakamarama. E mohio ana ahau tenei ano etahi mea e arai ana i te whakaaro o te Kawanatanga i kore ai e taea tenei mea te whakahaere i naianei tonu. Otira ka taea e te Kawanatanga te whakarite he taima e kite ai ratou i a Mahuta me ona hoa rangatira mo te Pire, kia whiriwhiri tahi ratou i taua mea, a tera pea e kitea he haurahi e tau ai he tikanga mo taua pire. Ko to matou hiahia kia whiriwhiria taua Pire, kia oti he kupu mo taua mea, e whakaaetia atu ai etahi o nga mea e tonoa nei e te iwi Maori. I runga i nga aronga e tau ai te tika me te pai ki nga taha e rua. Kaati ake tenei. Tenei tetahi atu take nui e hiahia ana ahau ki te whakatakoto atu ki te aroaro o te Pirimia. I puta i te Pirimia etahi kupu—i ki ia e hiahia ana te Kawanatanga ki te whakahoki i etahi whenua hei oranga mo nga Maori kore whenua. I takoto i te Pirimia he Pire ki te aroaro o te Whare hei whakamana i taua kupu ana. Otira kaore i paahitia e te Whare; he ahakoa e whakaatu ana tera i ngakaunui te Kawanatanga kia paahi taua Pire. Kua puakina e te Kawanatanga tana kupu mo nga Kaunihera Maori me nga Komiti Maori e hiahia nei nga iwi Maori o Waikato kia whakaturia hei whakahaere i nga whenua me era atu mea hei painga mo nga Maori me nga Pakeha o taua takiwa. Ko tetahi, e hiahia ana te Kawanatanga ki te karanga i a Mahuta ki te Whare o Runga ara, ki te Kaunihera. Otira mana e whakamarama ona whakaaro mo taua mea ki te iwi e noho nei. He putake nui rawa tenei, katahi ano ka korerotia nuitia i waenganui i nga iwi e rua. Ki taku whakaaro, na te mahi e haereere nei te Pirimia kia kite i nga iwi Maori puta noa te Motu nei i mohio ai ia he mea tika kia karangatia a Mahuta ki te Kaunihera. He putake tika rawa tenei hei korero ma tatou i tenei ra notemea kua whakaae nga taha e rua he ra hou enei, he tikanga hou tenei, a e tika ana kia tae mai nga rangatira nei rangatira nei ki konei i tenei ra ki te whakarongo. Heoi te mahi ma tatou i tenei ra he pupuri i tenei tikanga hou kia taea ra ano tona tutukitanga. He tikanga hou tenei na te Kawana, na te Pirimia, na Mahuta, ma ratou e whakaoti. Ko Mahuta te tangata nana i pupuri enei mea katoa, na reira ahau ka whakamoemiti ahu ki a ia i tenei ra mo tenei whakaaro nui e mahia nei e ia hei painga mo te iwi Maori. Ko tenei mahi, a tona ra, ka riro ma te Whare e whakamana. Hei kupu whakamutunga maku, me whakawhetai tatou ki te Atua mo Tana aratakitanga i a tatou ki runga ki tenei mahi i tenei ra.

Te Kereama (Mr. W. A. Graham): E te Hetana, e tu atu nei ahau, ko au tetahi o nga Pakeha i whanau tuatahi ki Akarana. Na taku matua, nana ahau, i whakatupu enei whakaaro ki roto ki au, e ngana tonu nei au ki tenei mahi. Ka nui toku koa i taku kitenga ia Father MacDonald e noho nei i konei i tenei ra, notemea e mohio ana ia ki taku matua me ana mahi i mahi ai mo te iwi Maori. He whakaaro noku ki taku matua i kaha ai ahau ki te mahi tonu i nga mahi e hoki mai ai te ahua o mua, o nga ra i nga kaumatua, e piri ai ano nga iwi e rua o Niu Tireni, notemea na te pohehe noa iho i wehe ai. He iwi pai te Maori; me wareware atu nga pohehetanga; me kore atu nga wehenga ketanga nga tuunga ketanga. Ko wai te hoa tautoko i toku matua i te te wa e tamariki ana ahau? Ko wai te hoa nana i awhina te iwi Pakeha i aua ra? Ko Potatau, ko nga iwi o Waikato me Hauraki. He ra nui rawa tenei, katahi ano te ra nui i kite ai au, mai ano o toku tamarikitanga. Kaore he tangata i te ao nei e nui ake tona koa i toku papa, e noho mai nei i Ingarangi, ina rongo ia kua tae mai a Mahuta i tenei ra kia kite te Kawana me ona Minita. Ka koa rawa atu ia ina rongo ia kua mahue atu ki muri, kua wareware atu, nga mahi o mua nana i whakamamae te ngakau. Ka korero ake ano ahau, ahakoa nga pohehetanga o nga ra o mua, kua tuturu te whakaaro i naianei page break

[gap — reason: illegible]
The Meeting between His Excellency the Governor, the Premier, and Mahuta with other Chiefs of the Waikato Tribe, at Government House Auckland, 18th March, 1899.
Mahuta Addressing the Governor (Hon. Mr. Carroll interpreting).
Te tutakitanga o te Kawana raua ko te Pirimia, ki a Mahuta ratou ko nga Rangatira o te iwi o waikato, ki te whare o te kawana Akarana, 18 o Maehe, 1899.
Ko Mahuta e Whai-korero Ana Ki Te Kawana (ko Honore Timi Kara te Kai-whakamaori).

page break page 59me tautoko te Kawanatanga i naianei, Kei te hiahia nga Maori kia mahi tahi ratou ko te Kawanatanga kia whakahaere tahi i nga taumahatanga e pa ana ki nga iwi e rua, heoi ta ratou e tono ana kia whakatuwheratia atu he huarahi ki a ratou e taea ai e ratou te pera, E ki nei a Mahuta, kaore a te Maori hiahia ki te takahi i nga ture o Ingarangi. He iwi rangatira te Maori. He reo ke tona, he karakia ke tona; kaore ratou i te whiwhi ki nga matauranga Pakeha, na reira ratou ka tono kia hoatu he tikanga ki a ratou e taea ai e ratou te tiaki o te taha ki a ratou kei takahia. Ka ki ake ano au, he ra nui rawa tenei ki au. E tino mohio ana ahau ka puta he painga i tenei huihuinga o tatou. Kaore aku tono moku ake, heoi taku e tono ana me whakaaro nui nga hiahia o te iwi Maori.

Te Pirimia: E hoa ma, e Mahuta, e Kaihau, e nga rangatira o Waikato, o Taupo, me era atu wahi o tenei Motu nui, kua hui mai nei ki konei i tenei ra, ka nui te koa o toku ngakau mo taku kitenga i a koutou; tenei au, mo te taha ki te kawanatanga, tae noa ki te iwi Pakeha o Niu Tireni, ka whai toku aroaro Kua korero koutou i nga whakaaro me nga hiahia o nga iwi me nga hapu i raro i a koutou; a e mohio ana ahau ka tautoko ratou i a koutou kupu, na reira ka tino tahuri ahau ki te whiriwhiri i nga take kua homai nei e koutou ki toku aroaro. I korero mai a Te Heuheu, te tangata tuatahi i tu ake ki te whai korero, koia anake ia otira kei te mohio au ko ia te mangai me te upoko o tona iwi, ara ko Ngati-tuwharetoa tonu ia e korero mai ana i nga kupu i nga whakaaro me nga hiahia o tona iwi, koia hoki to ratou rangatira. Kei te tino mohio ahau he mea ata whiriwhiri marire na ia rangatira o koutou nga kupu i mua o to koutou taenga mai ki konei i tenei ra hei korerotanga mai ma koutou ki au ki te Minita mo te taha Maori me te upoko o te Kawanatanga. Kua takoto noa atu te hiahia o nga rangatira me te iwi Maori nui tonu kia whakamaheatia atu nga kapua pouri e tau nei i waenganui i a koutou me te iwi Pakeha i enei ra, a kua tata te pena i runga i to koutou kitenga i te Kawana, i te reo o to tatou Kuini e arohatia nuitia nei e tatou.