Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."

Aga mahi o te Runanga ki Kohimarama. — (He roanga no tera Karere.) — Manei, Hurae 23, 1860

page 1

Aga mahi o te Runanga ki Kohimarama.
(He roanga no tera Karere.)
Manei, Hurae 23, 1860.

Ka oti te tuwhatuwha haere nga pukapuka tuarua a te Kawana ki nga rangatira o te Runanga, na kei runga ko te Makarini, ka mea:—

E nga rangatira o te Runanga nei, ka oti te taha ki nga korero o nga ra kua pahure nei; ki taku whakaaro me tahuri tatou ki te whakaaro i nga kupu o te pukapuka a te Kawana mo te roherohe i nga whenua o ia hapu o ia hapu. E mea ana hoki etahi ki te hoki ki o ratou kainga koia au i mea ai me korero tenei inaianei, kaua e tuku atu kia roa. Ko nga tino korero enei, ko nga korero o te pukapuka tuarua o te Kawana, ko etahi tu korero me waiho kia takoto ano inaianei. Kei te matau koutou, ko te whenua te take i tupu ai te tini o nga kuraruraru i roto i a koutou. He he nui kei roto i nga tikanga Maori mo tenei mea mo te whenua; ki te mea ka haere tetahi tangata ki te roherohe i tana wahi ka page 2 riri etahi ka taupatupatu. He mea ata whakaaro naku. e kite ana au e kukume ana tetahi, e kukume ana tetahi. He tikanga pai he tikanga marama ta te Kawana e mea nei kia whakatakotoria he tikanga; ma konei hoki ka kore ai te rere o tetahi tangata ki runga ki ta tetahi atu pihi.

Kei te ngaro to koutou nuinga: ekore e pai kia ohorere to koutou whakaaetanga ki tenei tikanga, engari kia hoki ki o koutou kainga me ata whakaaro me ata hurihuri ka tahi ka ahu mai te whakaae ranei, te whakahe ranei, ka tika. Kei whakaae noa koutou inaianei, ka hoki atu ki te kainga, ka puta te kupu taunu o te iwi. Tenei tetahi kupu whakahe kua puta i etahi o koutou mo te tikanga hoko whenua. E ki ana he iti no te utu, he tarapene mo te eka, ka hokona ano e te Kawanatanga ka tahi ka nui te utu, ka tae ki te rua pauna. E tika ana ano tenei, otira ka waiho te whenua kia takoto noa ana, kahore ona hua; ka riro i te Kawanatanga ka ruritia, ka tahi ka meinga he whenua. Ko enei moni e riro ana i te Kawanatanga e utua ana ki nga kai hanga i nga pereti, ki nga kai mahi i nga rori, kia pai ai te ara hei kawenga i nga hua o taua whenua ki nga Taone hokohoko ai. E kore ahau e huna i a koutou, ko nga whenua e riro mai ana i te kawanatanga, e kake ana te utu, ina hokona atu ano. Kahore i huna tenei kupu e ahau i a koutou i au e hoko whenua ana. Te mea i kake ai te utu e marama ana. E mohio ana koutou, e nui rawa atu ana te utu mo nga whenua e takoto ana i waenga taone, e iti ana mo nga whenua e takoto noa ana i waenga koraha; ta te mea. ka nohoia ka mahia e te Pakeha, katahi ka kiia he whenua, ka kake hoki te utu.

Waihoki, e mohio ana hoki koutou ma te mau tika o te taonga o te whenua ranei, ma reira anake ka ahuareka ai ki te tangata. Ka tukua a koutou whenua ki a te Kuini, ka hokona atu ano e te Kuini ki ana tangata, ahakoa Pakeha, Maori ranei, heoi ano, ka kite ratou ka takoto marama nga take, katahi ratou ka whai ngoi ki te mahi, kite whakapai i te whenua; na konei i tupu ai nga wahi kahore nei he kurauraru. Otiia ki te takoto kuraruraru te whenua kahore i marama nga take e kore e ahuwhenua te tangata, ka mau tonu tona ahua maori—kahore e nohoia nuitia e te tangata, kahore he ture, kahore he kawanatanga, ka wehi tonu te tangata i te kohuru i te tahae, a ka rawakore noa iho.

Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa,) Otaki: E kore e tino matauria e tatou nga tikanga page 3 a nga Pakeha; otira e mea ana taku whakaaro me whakaae nga tangata ki tenei mea tika. Ko te huarahi tenei hei oranga mo nga tangata Maori. Me te Tiriti ano hoki o Waitangi e tika ana. Hei whakakotahi enei i nga Pakeha i nga Maori. Kei mea tatou na Ngapuhi anake te Tiriti o Waitangi. E marama ana nga tikanga o te Pakeha. Me apiti enei tikanga kia rongo nga tangata o Waikato ki tetahi taha o to te Pakeha tikanga e kumea ana e ahau inaianei. Me hoki tatou ki o tatou kainga, ka korero ki tona hapu ki tona hapu mo tona whenua, kia huia mai te tikanga kia kotahi, Heoi ano te mea e herea nei te Maori ko nga he e puta ana i te whenua. Kahore e whakapono te tuakana ki te teina. Ma tatou e whiriwhiri he tikanga mo tenei mea. Me whakama te ngakau, me kawe ki runga ki nga tikanga o te Pakeha, kia kaha ai ta tatou mahi. Me waiho tatou hei whakahaere i nga tikanga pai. Kei whakaaro nga tuakana Pakeha, e pau ana i a tatou a ratou moni; na tatou tahi te moni, koia i mea ai taku whakaaro ma tatou tetahi taha o te Kawananga ma te Pakeha tetahi. Na konei i mea ai taku whakaaro me tino whakau tenei runanga; ka mate tatou ko o tatou uri hei hapai i enei tikanga. Me nga whakahuanga ano hoki ki nga kura mo nga tamariki Maori e tika ana; koia i tino marama ai toku ngakau. Ka tahi pea kanoho te Maori ki roto ki o te Pakeha tikanga.

He korero tenei mo te wehewehenga o nga whenua. E korerotia ana kotahi te he o nga Karauna Karati he maumau i nga moni. E kore pea e nui te atu. E mea ana au me pehea ranei he tikanga; otira ma te Kawana ano e kimi mai he Maori he Pakeha hei tiaki i aua whenua. Ka koa toku ngakau ki tenei mea. Ahakoa kotahi te kurupae o to te Pakeha tikanga kua ekengia, e pai ana I ahua pouri i te taenga mai o te Rongo-pai; ko tenei kna marama. Mehemea e he ana taku korero utua mai e koutou. Koia au i mea ai e whakarangatira ana nga tuakana Pakeha i a tatou, ara, ko nga Rangatira. Maori kua whakaturia hei kai whakawa, hei kai whakahaere tikanga.

Mo te whenua tenei korero. Ka nui te tautohe inaianei mo nga paenga o nga whenua. Ka riri korua ko to hoa ki to korua paenga. ka kawea mai kia kimihia e te runanga nei; ka kitea ka tika ki a koe, ka pana te mea he. Koia au i mea ai e marama ana ahau ki tenei tikanga. Ko te runanga te nei hei whakamarama i o tatou tikanga.

page 4

Matene Te Whiwhi, (Ngatitoa,) Otaki: Kahore he kupu ma matou. kahore he rerenga ketanga; ahakoa kua mate ki te po nga tangata i whakaaetia ai te Tiriti o Waitangi e tiakina ana nga kupu o te Maori. Ka rua tekau tau ka tahi ka tuwhera te kupu kia kotahi tatou ka meinga ko nga mea katoa kia riro mai ki a tatou. Heoi ano ko te tuwheratanga tuatahi tenei; ko taku tenei e pai ai. E hari ana ahau mo tenei mea mo te runanga. Ko ta tatou mahi me mahi tonu i roto i nga tau. I ia tau ka karanga te Kawana ki a tatou kia haere mai ki te runanga. Kaua tatou e titiro ki nga he o te Kawana; heoi ano ki au ko te whakau anake. Kua puaki nui nga kupu; ekore au e mea maku e whakaoti; waihoma ia rangatira ma ia rangatira tona whakaaro e whakapuaki.

Winiata Pekamu Tohi Te Ururangi, (Ngatiwhakaue,) Maketu: E nga rangatira o tenei runanga, e tika ana te kupu a te Makarini, me hoki ia tangata ia tangata ki tona kainga ki te mahi i tona pihi ano. Ko tahi tonu te kupu mo tatou iuaianei ko te whakakotahi anake. Ko te whenua, kati te kupu ki te whenua, ko te mate nui tena o tenei motu; kia tae ki te kainga ma ia tangata ma ia tangata ano e hanga tona whenua, penei ekore e pa te mate. Maku ano e hanga toku whenua. Kia kotahi te Ariki, kia kotahi ai whakaaro; kotahi te Kuini, kotahi te Kawana. Ka ki mai na koe me hoki ki te kainga mahi ai, e tika ana. Engari ko te tumuaki moku ko te Kawana, ko te Kawana anake. Kia tapoto ahau ki roto ki te runanga Pakeha kia tika taku mahi; ko te whakaaro o te runanga Pakeha e rere ke ana. Kia whakapumautia e koe taku tapokoranga kia kotahi ano korerotanga.

Tukihaumene, (Ngatiwhakaue,) Maketu: E kore au e tipokapoka; ko te Kuini anake, ko te Kawana anake. Kua puta taku kupu, pehia ana taku kupu. Hei aha ma tatou te kino o te whenua? Kia pai te whakaaro kei rere mai te kupu ke.

Paora Tuhaere, (Ngatiwhatua,) Orakei: Tenei taku ki a koutou, he kupu mo te Tiriti ki Waitangi. mo te kawenata e korerotia nei. I timataia te whakakotahitanga ki tena, me te rironga ano hoki o te mana o tenei motu ki raro ki te maru o te Kuini, me nga tikanga ano hoki mo te whenua i timata mai page 5 i reira. Kahore au i rongo i whakaritea ki reira te torupene me te hikipene mo te eka. Inaianei, e te Makarini, he iwi hoko whenua ahau; ka rua tekau aku tau e hoko whenua ana. Na kia mahara mai koe kahore ano he tau e tautohetohe ana; kahore ano ia he pihi i tuaruatia ana hokonga; kahore tenei mahi i a matou. Na ki ta matou tikanga ka oti te piihi te whakarite mo te hoko; ka ata komititia, ka whakaaetia katoatia e nga tangata e pa ana ki taua whenua, ka tahi ka hokona ki a koutou. Engari ka poka ke mai te tangata ke ki runga ki to matou whenua., ka tahi ka tautohea ara ka ata whakaritea marietia. Tenei hoki te kupu. E mea ana te Kawana kia wehea nga whenua. E tika ana ki te wehea ki nga tangata nona te whenua. E kore au e pai kia wahi toku whenua mo nga tangata whenua kore. Engari ki te kahore ona whenua, me hoko mai e ia ki au he pihi whenua mona. E tika ana te kupu a te Kawana me komiti nga kainga raruraru koia nei hoki taku kupu i tera korerotanga oku, meta ki te nupepa ana oti te ruri, kia kitea ai te tika te he ranei o taua pihi. Ki te kitea e he.ana, ma etahi iwi ke atu e komiti taua whenua; ki te kitea noku te whenua, he pono noku ano; ka kitea na te tutua, me tuku ano ki a ia.

Mete Kingi, (Ngapoutama,) Whanganui: Ka rua wiki o tenei huihui, e haere ake ana ki te toru. Kahore ano pea korua i mohio ki nga ra o tenei runanga, e pupuri nei i a matou ki konei. Kei pouri koe, e te Kawana, ki taku kuaretanga i runga i o whakaaro. No oku tupuna iho te kuware, tae noa mai ki au. No o tupuna te mohio, tae iho ki a koe. Nau i mohio te whanui o te rangi, nau i mohio te hohonu o te moana. Ko o mohiotanga tena. Kaua koe e mea kia hohoro toku mohio, kahore au e mohio wawe. Kahore au i kura i toku itinga. Kei te mea korua, e Ma, kahore tenei runanga i mohio ki a korua korero. Ko to korua whakaaro tuarua, hei Whanganui.

Tamihana Ruatapu, (Ngatikahungunu,) Turanga: Kei te rapu tonu tenei. Kei te kainga te nuinga hei whakatika mo nga korero, hei aha ranei; ina hoki a te Peka, me ana tamariki e kite ana he iwi nui matou.

page 6

I te tuatahi ka tae mai te Minita ki to matou kainga, ka ata whakarangona marietia nga tikanga o te whakapono ka kawhautia te ripeneta, ka tahi ka mohiotia he tika, he he. Ko te tangata i porangi ki te iriiri kihai i roa kua taka ki te he: me i waiho kia ata tutuki, engari tena, maro tonu te tu. Koia ano tenei e maharahara nei ahau ki tenei tikanga, me hoatu ki te nuinga kia ata whakarangona e ratou. Ko tatou he mea kohikohi mai e te Kawana. Ka tahi taku huihuinga ki te Kawana, kia te Makarini. Tenei au tenoho korero kore ana.

Irimana, (Ngatiporou.) Turanga: He pera auo taku. Ko taku korero ki a koutou he korero tara. Ko etahi o nga kaumatua mo te riri anake, tokorua nga mea kihai i pai, ko Tapui ko Kaiaia. Ta raua i pai ai ko te oranga mo te tangata. Ka haere atu te tangata ki te aroaro o Tapui ka mea atu, Korero ra i te korero o te toa. Ka mau ia ki te tukari ka mea, "Whakarongo e nga tamariki. He tini nga rakau e karohia ana; kotahi ano rakau e kore e taea te karo-werohia ki te whenua kotahi mano kete i te tau kotahi; ka werohia ano, erua mano kete i te tau kotahi. Ko taku kupu tenei, mahia te kai hei oranga mo o koutou tinana: kia pai te noho, kei kore koutou." Ka tae mai nga Mihanere me te Rongo-pai ka mea kia whakarerea te kino kia ora nga wairua, kia pai te noho i te whenua. I a ratou ano e kauwhau ana, ka mau matou, kotahi mano ki te iriiringa; ka mau ano, erua mano ki te hapa; te tukunga mai e rua mane ki te whakapakanga; ka poto matou i a ratou patu. Ka kitea he ara mo matou. Ka tukua o matou tamariki.ki te kura; ka tukua mai ko te Minitatanga. E rite ana a Kaiaia ki nga Minita: ko Tapui ki a Kawana. Ma te tangata mohio katahi ka pau nga kupu o Kawana. Ekore au e mea ka tomo au ki te Kuini: kia kite ara au ka tahi au ka tomo.

Hapurona Tohikura, (Ngatiapa,) Rangitikei: Kahore au i mohio ki era Kawana: ka whakaurua ko Kawana Kerei ko koe e Te Makarini, ka tahi toku ngakau ka mohio, ka mau ki taku ngakau nga ture o te Pakeha; ka rongo ahau ki te tuku whenua, ki te ruri page 7 whenua, ki te mahi pereti. Inaianei ko tenei ka whakarite tonu matou i nga mahi o te Kawana. Na te ture i whakamutu te kino, koia tenei e noho tahi nei matou i Kohimarama, e whakarongo nei ki enei tikanga mo nga whenua. E pai ana me hoki ia tangata ki tona iwi korero ai. Ko korua nga kaiwhakapuaki tikanga, kia kura haere korua, kia tohe korua ki te Kawana ki te kura tonu i a matou. Ko te hui e haere ake nei hei Whanganui, hei nga ra i tua atu i te Kirihimete.

Hori Whetuki, Maraetai:—He aha ra i peneitia ai he tikanga mo o tatou whenua? Titiro mai, e matau ana ahau ki te wahia te whenua ka whiwhi te rangatira, ko ahau ko te tutua, ka kore noa iho. Ka mea te tangata whai mana, Noku katoa te whenua, tapapa ana ki runga ki te whenua. Ka kotahi, ka rua, ka toru Kawana, he aha te whakaakona ai tenei tikanga i aua ra? Ko tenei kia rua pea tekau tau ka rite, ka kore ranei. E mea ana etahi o koutou he oneone te take o te kino ki nga wahi katoa, ki au tera ano era take: kei mea koutou he oneone anake te take. Ki te takoto tenei tikanga ka mea koutou ki nga mea iti, Haere atu; ka whakaaro koutou ki nga maunga teitei, kahore e whakaaro mai ki a matou, kahore e mahara ki te manaaki i te pani, i te pouaru. Kua timata tenei kura, e kura.

Te Keene, (Ngatiwhatua,) Orakei: E hoa ma, kia rongo mai koutou. Heoi ano te mohiotia nei e te runanga nei ko te tomo atu ki a te Kuini, ki a te Kawana. E mea ma, ko a tatou korero e awhio ana i waho, kahore i eke pu ki runga ki nga kupu a te Kawana, ka rua nei pukapuka. E mea ana ahau kihai enei pukapuka i oti i a tatou. Ko te pukapuka tenei a te Kawana i haere mai ai ia ki konei korero ai e mau nei i taku ringa. Muri iho ka mea tatou kia houhia te rongo a te Kawana raua ko Wiremu Te Rangitake. Na tatou tenei i tono kia houhia. Na, e puranga nei nga mapi me nga pukapuka tuku o Taranaki. No konei au i mea ai e awhio ana a tatou korero i waho, kahore i eke ki runga ki nga korero a Kawana; ina hoki ka page 8 puta mai tenei pukapuka. Ko taku wahi tenei e rapu nei ko nga pukapuka e toru kahore i oti. Mei kore te taenga mai o te Katipa, kua oti i te Paraire. I mea ahau kia mahia i to Taranaki, mahue noa iho; tera ke ia ta koutou nei tikanga te rere ke [unclear: ra.]

Ko te mutunga tenei o te korero. Ka karangatia mo apopo ka korero ano.