Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

He ture e tika ai te whakatu i etahi Rori Poata i roto i nga Takiwa Maori

He Ture e tika ai te whakatu i etahi Rori Poata i roto i nga Takiwa Maori

He Ture e tika ai te whakatu i etahi Rori Poata i roto whakaingoatanga. i nga Takiwa Maori.

No Te Mea he mea tika ia hei whakanoho ki te tangata hei whakamarie Matua-korero. hoki i te Koroni mehemea ka whakaaetia ka whakahauhautia nga tangata Maori kia tahuri ki te mahi rori me etahi atu mahi hei painga mo te katoa: A no te mea hoki hei whakaputanga mo enei mea e tika ana kia whakaritea he tikanga e taea ai te whakatu i etahi Rori Poata i roto i nga takiwa Maori puta noa i te Koroni:

Na ka meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tirani i tona huihuinga i roto i te Paremete i runga hoki i te mana o taua Runanga nga ritenga ki raro nei:—

1.Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ka kiia ko "Te Ture Rori Ingoa Poto. Poata mo nga Takiwa Maori 1871" a me whai mana ona tikanga i roto i nga takiwa nga wahi ranei o te Koroni e karangatia ai e te Kawana i runga i nga ritenga kua oti te whakatakoto ki raro iho. (Te tikanga o te kupu nei o te Rori Poata, he hunga i whakaritea hei Komiti whakahaere tikanga mo te mahi rori).
2.I te whakamaoritanga o nga ritenga o tenei Ture koia ano enei Whakamaramatanga. ki raro iho nei nga tikanga o nga kupu ka tuhia nei, ki te mea ia kaore e apititia atu ki aua kupu etahi mea hei whakariro ke i aua tikanga:— page 2
  • "Poata" tona tikanga ko nga Rori Poata ka whakaturia ki runga ki nga ritenga o tenei Ture.
  • "Takiwa" tona tikanga ko nga wahi o te Koroni e karangatia ana hei takiwa i raro i te mana o tenei Ture.
  • "Tangata Maori" tona tikanga ko nga Tangata Maori nei ano me nga hawhe kaihe maori hoki.
3.Ka whakamanaia tenei Ture ki nga takiwa e hiahiatia ana. Kei nga wahi he Tangata Maori te nuinga o nga tangata e noho ana i tetahi takiwa tetahi wahi ranei o te Koroni, ki te mea hoki ko te nuinga o aua tangata e hiahia ana ki tenei Ture kia whakamanaia ki roto ki taua takiwa a ka whakapuaki i taua hiahia o ratou ki tetahi pukapuka tuhi atu ki a te Kawana he mea inoi kia whakaturia taua Ture ki roto ki to ratou wahi, katahi ka tika ki ta te Ture ma te Kawana (a te wa e mohio ia ki te pono o nga korero me nga tikanga i roto i taua pukapuka inoi) e whakarite he Panuitanga kia taia atu ki roto ki te Kahiti o Niu Tirani hei karanga ko te takiwa te wahi ranei o te Koroni kua whakahuatia i roto i taua pukapuka inoi tetahi wahi ranei, ki tana e pai ai, hei takiwa e whai mana ai tenei Ture—a i roto i taua Panuitanga ka whakaritea te ra e tu ai taua Ture, ma te Kawana hoki i te wa e pai ai ia e whakanoa e whakakore i taua Panuitanga.
4.Me riro i nga Poata tetahi wahanga o nga moni o wahia ana i raro i "Te Ture Tuwha Moni ki nga Porowini 1871." Kei te wahanga o tetahi Porowini i raro i nga ritenga o te tekau ma toru o nga tekiona o "Te Ture Tuwha Moni ki nga Porowini 1871" ko nga takiwa katoa e whakaturia ana i raro i tenei Ture hei konei ka whakanohoia aua takiwa ki roto ki te wahanga tuatoru o taua tekiona, a e tika ana kia riro i te Poata o taua takiwa he moni, o nga moni e wahia ana e tuwhaia ana ki nga Rori Poata i raro i taua Ture, he moni e rite ana ki ta nga Rori Poata o etahi atu takiwa o taua wahanga tuatoru: A ma te Kai-tiaki moni o te Koroni e hoatuk i nga Poata e whakaturia ana i raro i tenei Ture nga moni e tika ana kia hoatu ki a ratou.
5.Kai whai mana te Kawana ki te whakatakoto tikanga hei whakatu Poata, hei karangaranga, hei tangotango tangata mo aua Poata, me etahi atu ritenga. A te wa tonu ano kua karangatia tetahi takiwa i runga i nga ritenga kua whakahuatia ki runga ake nei hei takiwa ki raro i te mana o tenei Ture katahi ka tika ki ta te Ture ma te Kawana i roto i tona Runanga, i nga taima e pera ai, e whakatakoto tikanga, e whakarere ke, e whakakore ranei i aua tikanga, hei whakahaere mo te katoa mo etahi ranei o nga ritenga ki raro iho nei:—
(1.)Hei whakatu Rori Poata i roto i tetahi noa atu o aua takiwa kua whakahuatia nei.
(2.)Hei whakaingoa i taua Poata.
(3.)Hei whakarite i te nuinga o nga mema mo roto i taua Poata kia tokohia ranei. (Mo te tangata te kupu nei te mema).
(4.)Hei tikanga mo te tangotangohanga mema mo te Poata kia tokohia ranei; mo te whakaturanga o aua mema kia tokohia ranei; mo te whakaturanga o aua mema kia tokohia ranei; mo te tangata nga tangata ranei mana taua whakaturanga e whakarite; mo te tikanga e ahei ai nga tangata ki te tangotango i aua mema, (ara mo te pootitanga); te rehitatanga te mahinga me te whakatikanga kia tika o nga pukapuka rarangi ingoa o nga tangata e ahei ana ki te pooti i aua mema; hei whakarite i te roa o te takiwa e tu ai aua mema; te takiwa me te whakahaeretanga o te pootitanga tuatahi me nga pootitanga, nga whakaturanga ranei, o muri mai; te tangata mana ano e whakahaere, e whakahaerea ranei e etahi i tona aroaro, nga pootitanga; mo te whakahaere tika i aua pootitanga; mo nga meatanga me nga mahinga noatanga atu e atea ai e takoto kau ai nga turanga mema kua pootitia kua whakaturia noatia atu ranei, ahakoa he tangata e kore ana e ahei hei mema, he mutunga ranei no te takiwa i whakaturia ai, he peheatanga page 3atu ranei; mo te pootitanga mema, mo te whakaturanga noatanga atu ranei, hei whakakapi i aua turanga kua takoto kau; mo te whakarite tikanga hei whaina i nga tangata kore e ahei ina tu hei mema; mo te kimihanga i te tika o nga pootitanga e tautohetia ana; hei whakarite hoki i te takiwa me te wahi mo te hui tuatahi o te Poata: Otira kia mohiotia kia tokotoru i roto i te tokowha o nga mema o taua Poata me tangata Maori, me tango mai i roto i te takiwa i whakaturia ai taua Poata ahakoa he mea pooti aua mema e nga tangata e ahei ana ki te pooti mema mo taua Poata, he mea whakatu noa atu ranei i raro i te mana o tenei Ture, o nga tikanga ranei kua whakahuatia ki runga ake nei.
(5.)Te peheatanga me te ahua o nga mahi e whakamahia ana e te Poata me te tangata nga tangata ranei mana e tango i aua mahi.
(6.)Hei whakarite hei whakatika i te karangatanga mo nga hui o te Poata me nga takiwa e hui ai me te wahi e hui ai; nga tikanga o te whakahaeretanga o te hui me te tangata hei tumuaki whakahaere; hei whakatumau kia tokohia ranei nga mema e puta ki nga hui e tika ai e ahei ai ratou te whakahaere i nga tikanga me nga mahi a te Poata; te whakaturanga te whakautunga me nga mahi hei mahi ma nga apiha; a hei whakatika noa atu i te whakahaeretanga o nga mahi me nga whakaritenga o te Poata.
(7.)Mo te tiakanga me te whakahaeretanga o nga moni o te Poata me te tikanga e taea ai te tangohanga moni i te hunga tiaki; hei whakarite hoki i te tikanga here mo te apiha mo te tangata atu ranei i a ia nga moni e tiaki ana, ara nga moni hei utunga mana ki te he tana tiakanga; hei whakarite i te tikanga mo te tuhituhinga o te kautatanga o nga moni o te Poata me te tirohanga hoki ki te tika o aua kauta e tetahi tangata e whakaritea e te Kawana hei pera.
(8.)Hei whakatakoto tikanga e kaha ai te Poata ki te whakarite ki te tango hoki i te moni i runga i nga whenua ka whakahuatia ki raro tonu iho nei, i nga tangata ranei nana aua whenua, nga tangata ranei e noho ana i runga i aua whenua, i ia taima i ia taima e whakaritea ana e te Poata—ko aua moni ekore e tika kia pahika ake i runga i te eka kotahi i te tau, i tetahi moni ranei i roto i te pauna kotahi o nga moni hei ritenga mo aua whenua i roto i te tau, e whakaritea ai e karangatia ai i roto i nga tikanga e whakatakotoria ana hei kohikohinga moni whakahaere i nga tikanga o tenei Ture (ara ia)—
(a.)I runga i nga whenua katoa i roto i taua takiwa kaore ano kia whakakorea te take me te ingoatanga Maori.
(b.)I runga hoki i nga whenua katoa kua puta mai i raro i te "Ture Kooti Whenua Maori 1865" he pukapuka whakaatu mo aua whenua, i raro i tetahi atu Ture ranei hei whakatika i taua Ture, i whakaturia ranei hei whakahaere noa atu i aua tikanga pera.
(9.)Hei whakatakoto tikanga e riro mai ai aua moni, e whakakaha ai te kohikohi me te homaitanga o aua moni i roto i aua tu takiwa.
(10.)Hei whakatakoto tikanga e taea ai te whakawa e te tangata e tohe ana kia kore e kohikohia kia kore e utua aua moni page 4kua whakahuatia ake nei, mo nga ritenga ke atu hoki e whakatakototia e te Kawana e tika ai te pera.
(11.)Hei whakarite tikanga e tika ai te kohikohi moni i runga i nga rori nga arawhata me nga whakawhitianga me etahi atu hanga pera i roto i taua takiwa; hei hanga keeti hoki i nga huarahi, hei whakarite tikanga hoki e kore ai e taea e te tangata te whakakore i te utu ki nga keeti, hei whiu hoki i te tangata e pera ana e tango tikanga ke ana mana e kore ai ia e utu.
6.Ko aua tikanga me panui.Ko aua tikanga katoa me panui i roto i te Kahiti o Niu Tirani a ka whai mana aua tikanga i tetahi ra e kore e pahemo atu i te toru te kau o nga ra i muri i te panuitanga tuatahi, a ka oti te panui i aua tikanga katahi ka rite te whai mana ki to te Ture nei ano tona mana.
7.E tika ana kia whakatakototio te ritenga mo nga whaina i roto i aua tikanga.I roto i runga hoki i aua tikanga e kiia nei ki runga ake kia whakatakotoria e tika ana ma te Kawana e whakarite he whaina mo te takahanga a te tangata i aua tikanga, a hei roto hoki i aua tikanga me takoto he whakaritenga e ahei ai nga Kai Whakawa tokorua, tetahi Kai Whakawa kotahi ranei, me te Ateha Maori nga Ateha Maori ranei hei hoa mona, e ahei ai aua kai Whakawa te ki (me ka whakawakia i to ratou aroaro) ko tetahi taha anake o taua whaina e homai e te tangata e whakawakia aua, ki te pai ratou aua Kai Whakawa ki te pera: Otira kia mohiotia e kore rawa e tika nga moni whaina e whakaritea i roto i aua tikanga kia hira ake i te Rua te kau pauna.
8.Nga mana mea nga mahi o te Poata.Ko aua Poata katoa, ia Poata ia Poata, me whai mana ki te hanga ki te whakaara ki te whakatu ki te tiaki tonu i nga rori nga arawhata nga waapu (tauranga kaipuke) nga whakawhitianga (nga Pere Poti) me etahi atu mahi pera i roto i tona takiwa, otira me whakahaere e ratou aua tu mahi i runga i nga whakaritenga o roto o nga tikanga e whakatakotoria mo taua takiwa.
9.Ko te Poata he hunga whakakotahi.Ka meingatia ia Poata me ia Poata hei hunga whakakotahi nga tangata o te Poata kotahi, ka whakaingoatia hoki ratou i roto i aua tikanga e whakatakotoria ana, a kei runga tonu i taua ingoa ko tukua iho te mana o te Poata ki nga mema o muri, ka whiwhi ai hoki te Poato ki te hiiri, ka ahei ai hoki i runga i te ara o nga tikanga me nga whakaritenga o tenei Ture kia meatia ratou, kia meatia ranei e ratou, nga meatanga me nga mahinga katoa e tika ana i ta te Ture kia mahia atu ki nga hunga e kiia nei he hunga whakakotahi, kia mahia ranei e aua tu hunga ake ano.
10.Ekore e whakahengia te mahi a te Poata mo te ngaronga o etahi o ratou.Ekore e whakahengia nga mahi me ka mahia e taua tu Poata, ekore hoki e he i to te Ture tikanga, mo te ngaronga kautanga o etahi o nga mema i te wa i mahia ai taua mahi, me he mea ko tena anake te tikanga.
11.Ka mana tonu nga mahi ahakoa he te tangotangohanga te karangatanga ranei, te korenga ranei e tika te turanga o nga mema i etahi tikanga atu.Nga mahinga katoa a taua tu Poata, a tetahi tangata ranei e noho ana hei mema o te Poata, ahakoa kitea i muri iho i he te pootitanga te whakaturanga ranei o nga mema, o tetahi tangata ranei e noho ana hei mema, ki te kitea ranei ki hai ratou etahi ranei e ratou i ahei kia tu hei mema, ahakoa tena me mana tonu ta ratou i mahi ai me te mea ra ano i tika te pootitanga te whakaturanga ranei o aua tangata, me te mea hoki i ahei ratou kia tu hei mema mo taua Poata.
12.Nga Ture o nga Porowini mo nga Rori ka kore i roto i nga Takiwa Maori.Hei te whakaturanga o tenei Ture me te mea kua korerotia ki runga ake nei, kia takoto hoki nga tikanga whakahaere kua korerotia ki runga ake, hei reira nga Ture katoa o te Porowini e mana ana i taua taima (e taea ana ranei te whakamana i roto i taua takiwa) nga Ture i whakaturia hei mahinga hei tiakanga tonutanga i nga rori, hei whakarite tikanga ranei e ahei ai te kohikohi moni hei hanganga hei tiakanga tonutanga mo nga rori me etahi atu mahi e haere tahi ana me te mahi rori, hei reira aua Ture ka whakakorea rawatia kia kore e whai mana whai tikanga ranei i roto i taua takiwa, a e kore ano hoki e taea page 5te whakamana ano i roto i taua takiwa, ka pa ra ano kia whakakorea te panuitanga i whakaturia ai te takiwa hei takiwa i raro i tenei Ture: Otira kia mohiotia, ahakoa whakakorea tetahi Panuitanga whakatu takiwa, ko nga moni kohikohi katoa e tika ana kia tangohia i raro i te mana o aua tikanga whakahaere i te taima i whakakorea ai taua Panuitanga, me nga whaina me nga moni ke atu kua kiia i raro i te mana o aua tikanga kia utua, me nga mahinga katoa (nga whakawakanga nga ahatanga atu) kua oti noa kua timatatia ranei i mua ke atu o taua whakakorenga, ko ena katoa e tika ana e ahei ana kia mahia kia tangohia kia whakamanaia kia whakaotia rawatia me te mea i waiho tonu aua tikanga whakahaere kia mana ana.
13.Nga moni katoa e kokikohia ana e riro mai ana i raro i nga Nga moni e kohikohia [unclear: aua] me hoatu ki te Poata, a ma ratou e whakahaere i runga i nga tikanga o tenei Ture. mana e nohe ana i roto i tenei Ture, i raro ranei i nga tikanga whakahaere e whakaritea i raro i tenei Ture, e tika ana kia waiho a me waiho ano e te Poata hei whakautu i nga mahi e tika ana kia whakamahia i runga i te whakahaeretanga o tenei Ture, me te mahinga me te whakahaeretanga o nga mahi me nga meatanga katoa e whai mana ai e tonoa ai ranei taua Poata i roto i nga tikanga whakahaere e whakaturia i raro i tenei Ture kia meatia e ratou.
14.Ko nga whaina me nga moni pera katoa e homai ana e riro Nga whaima me hoatu ki te Poata. mai ana ranei i te whakawa i raro i nga tikanga whakahaere i whakatakotoria i raro i nga mana e noho ana i roto i tenei Ture, ko aua moni ma te Kai Tuhi, tetahi atu apiha ranei e tika ai, o te Kooti i whakawakia ai aua moni mana e homai ki te Poata e noho ana e whakahaere tikanga ana i roto i te takiwa i puta ai te he (i eke noa ai ranei te he ki runga) i riro mai ai aua whaina aua moni ke atu ranei, a ko aua whaina me aua moni ke atu katoa me hoatu e taua Poata mo runga i nga mahinga me nga meatanga kua oti te korero i roto i te wahanga ki runga tonu ake nei (te 13.)
15.Nga whaina me etahi atu moni pera katoa e meatia ana (i Whakahaeretanga e riro mai ai nga [unclear: whaina.] roto i nga tikanga e whakaturia ana i raro i tenei Ture) he tika kia tangohia kia whakawakia ranei, e ahei ana kia whakawakia tonutia i te aroaro o tetahi Kai Whakawa tuturu, i te aroaro ranei o etahi atu Kai Whakawa o te Koroni kia tokorua kia hira atu ranei.
16.E kore e tika kia nui ake nga moni e kohikohia ana i raro i Ritenga mo nga moni kohikohi tenei Ture i to nga Ture Rori o te Porowini e mana ana i roto i te Porowini (o taua takiwa.)