He Pire e Whakaingoatia Ana
Ingoa.
He Ture hei whakatapu, i roto i nga Whenua o te Kuini i roto i te Takiwa Porowini o Katapere, etahi Whenua hei utu ki etahi tangata Maori o Kaiapoi e mohiotia nei ko nga Maori o Kaiapoi, a ki te whakarite i te tikanga o te Take ki te whenua me nga Whakariteritenga hoki.
Matua korero.
Notemea i te tau kotahi mano ewaru rau e ono tekau i whakaae etahi Maori e noho ana ki Kaiapoi Katapere, ka whakahuatia i muri iho nei ko "nga Maori o Kaiapoi," i runga i te tohutohu a Te Pura (Walter Lawry Buller) he Apiha no te Kawanatanga Nui o Niu 5 Tireni ki te whakarite i tetahi tikanga wehewehe i tetahi whenua rahui i Katapere, tona ingoa ko te Whenua Rahui i Kaiapoi, i uru mai ai ki roto etahi tangata Maori kihai nei i noho tuturu ki reira.
page 2.gif)
A notemea i tetahi nohoanga o te Kooti Whenua Maori i turia ki Otautahi i te marama o Aperira, 1868, i whakaaro te Tumuaki o nga Kai-whakawa kua hapa tetahi tikanga o nga Maori o Kaiapoi i runga i taua wehewehenga, ara ko te hapa tenei ko te whenua i whakataua ra ki nga tangata kihai i noho tuturu ki Kaiapoi, a he mea tika kia kimihia e te Kawanatanga he whenua ke kia rite ki te whenua i riro ra.
A notemea i te 21 o nga ra o Hurae i te 28 hoki o nga ra o Akuhata, 1876, i whakatapua tarewatia e te Huparitenete o te Porowini o Katapere, i roto i nga whenua o te Kuini i Katapere, nga Piihi whenua, kei te Kupu Apiti tuatahi te whakamaramatanga, hei whakaea i te mate nga Maori o Kaiapoi i runga i te rironga o te whenua kua whakamaramatia i runga ake nei.
A notemea e tika ana kia rahuitia i runga i te ture, ki wharitea te tikanga o te take me nga whakariteritenga mo taua whenua i whakatakua tarewatia ra:
Na, me whakatuturu e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete i runga i tona mana nga mea i muri iho nei:—
Ingoa Poto.
| 1. | Ko te ingoa poto o tenei Ture ko "Te Ture mo nga Whenua Rahui Maori i Kaiapoi, 1877." |
Whakamaramatanga.
| 2. |
I te whakamaoritanga o nga kupu o tenei Ture ko nga whakamaramatanga enei o nga kupu o raro iho nei mehemea ia kahore i apititia ki aua kupu etahi atu e mohiotia ai he tikanga ke to aua kupu ara:—
"Nga Maori o Kaiapoi" tona tikanga ko nga tangata Maori i noho ki Kaiapoi i roto i te Takiwa-Porowini o Katapere i te wa o te wehewehenga kua whakahuatia i runga ake nei, me nga uri o aua tangata.
"Te Kooti" tona tikanga ko te Kooti Whenua Maori i whakaturia i runga i te mana o "Te Ture Whenua Maori, 1873."
"Te Ture" tona tikanga ko "Te Ture Whenua Maori, 1873," me nga whakatikatikanga o taua Ture.
|
Te Whenua i rahuitia mo nga tangata o Kaiapoi.
| 3. | Ko nga piihi whenua katoa kei te Kupu Apiti Tuatahi i raro iho nei ka wehea i nga whenua o te Kuini i te Takiwa-Porowini o Katapere hei mahinga hei oranga mo nga Maori o Kaiapoi. |
Ka whai mana te Kawana ki te whakahau i te Kooti ki te kimi i nga tikanga o nga Maori e whai take ana.
| 4. |
Ka whai mana te Kawana i runga i te Ki Runanga ki te whakahau i te Kooti ki te kimi i enei tikanga i muri iho nei, ara:—
| (1.) | Te ingoa o ia Maori o Kaiapoi e whai tikanga ana ki tetahi wahi o aua whenua: |
| (2.) | Ko te wahi ko nga wahi ranei e whai take ai ia tangata Maori: |
| (3.) | Mehemea, he he to tetahi o aua Maori o Kaiapoi i runga i te tikanga o te ture, a mehemea e pehea te ahua, a mehemea he tamariki me whakaatu nga tau. |
|
Hei reira whakatau ai te Kooti.
| 5. | Ma te Kooti e whakatau, me whakamarama i roto i te whakataunga tona whakaaro mo runga i nga mea kua whakahuatia i runga ake nei. |
Mehemea ka puta he kupu pera ma te Kawana, mehemea ranei ka whakaae te nuinga o nga Maori ka ahei te Kooti ki te whakaatu i nga tikanga tiaki ka ahei te Kawana ki te whakatu kai-tiaki ki te whakaputa i te Karauna karaati. Me pauui te whakataunga.
| 6. |
Mehemea ka whakahau te Kawana i roto i tona Runanga mehemea ranei ka whakaae a-tuhituhi te nuinga o nga Maori o Kaiapoi ara te toru-whatanga i runga i te tikanga o te ritenga o te whenua, ka page 3.gif) whakataua e te Kooti te whakamaramatanga o nga tiakitanga o nga mana o nga tikanga e whakatuturutia ai aua whenua, a ka whakarite i te tikanga hei whakatunga i nga kai-tiaki hou i runga i ta te Kooti i whakaaro ai he tika; a mehemea ekore e whakarerea ketia taua whakataunga i runga i te whakawakanga tuarua ka kiia i runga i te ture i te tika hoki he whakaotinga whai mana i nga tikanga o aua whenua a ka tino whai mana ki runga ki nga Maori o Kaiapoi, ki nga tangata ranei e ki ana e whai take ana i raro i roto ranei i te mana o era i runga ranei i te tiakitanga mo ratou me tetahi ranei o ratou, a ka kiia i runga i "Te Ture Tuku Whenua, 1870," he pukapuka whakahua tikanga tiaki; a ma te Kawana e whakatu tetahi tangata etahi tangata ranei hei kai-tiaki hei whakamana i taua whakaotinga, a ka tukua he karaati etahi karaati ranei ki taua kai-tiaki ki aua kai-tiaki ranei mo aua whenua a ka puritia e ratou aua karaati i runga i nga tikanga tiaki e whakahuatia ana i roto i taua whakataunga.
Me panui ia whakataunga ki te New Zealand Gazette.
|
Te huarahi e whakahaere ai te Kooti i te whakawa.
| 7. | Ma te Kooti e whakahaere te whakawa, i runga i te tikanga e taea ai e te Ture me te tikanga a te Kooti i runga i nga tono whakawa take whenua. |
Ka whai mana te Kooti i runga i te whakahau a te Kawana i roto i tona Runanga i runga ranei i te tono a te nuinga o nga Maori mehemea ka whakaae te Kawana ki te wehewehe i te whenua ki ia tangata tona piihi kia kaua he tikanga tiaki.
| 8. | Mehemea, i muri i te whakawakanga i runga i te rarangi wha o tenei Ture, me te whakaputanga o te whakataunga i runga i te rarangi rima, ka puta te whakahau a te Kawana i roto i tona Runanga, mehemea ranei ka tono a-tuhituhi nga Maori o Kaiapoi e whai take ana, te tokomaha ranei i runga i te toru-whatanga o te ritenga o te whenua, ki te Kooti kia kaua e whakaritea he tikanga tiaki i runga i te kupu o te rarangi ono engari kia wehewehea taua whenua kia whiwhi ai ia Maori o Kaiapoi ki tona piihi, ka whai mana te Kooti, i runga i te whakaae a te Kawana i roto i tona Runanga, ki te wehewehe pera. Ka whakaputaina he pukapuka whakatau, kia rua aua pukapuka, penei me te ahua o te Kupu Apiti Tuarua, mo ia Maori o Kaiapoi e kitea ana e te Kooti e whai tikanga ana, he ki e tika ana te tangata e whakahuatia ana tona ingoa ki roto ki te whenua e whakaaturia ana ki roto, a kia whakaputaina he Karauna karaati ki taua Maori o Kaiapoi mo taua whenua. Ko aua tauiratanga me hiiri rawa ki te hiiri o te Kooti. Kia pahure ra ano te wa i waiho mo te whakawakanga tuarua, a kahore he tono kia whakawakia tuaruatia kua whakawakia tuaruatia ranei e te Kooti kua whakataua, me tuku tetahi o aua tauira ki te Hekeretari o nga Whenua o te Kuini, ko tetahi ki te Rehita Whenua o te Takiwa e takoto ai aua whenua, ka Whakahaerea i runga i te tikanga o nga whenua e whakahuatia ana i roto i te rarangi kotahi tekau o "Te Ture Tuku Whenua, 1870 i whakatikaia ai i te 1874." Ko te whenua i roto i taua pukapuka whakatau ka tau te mana o "Te Ture Tuku Whenua, 1870," timata i te ra o te whakataunga. |
Ma te Kooti e kimi mehemea e tika ana kia araia te hoko o te whenua ki te whakarite ranei i etahi tikanga
| 9. | Me kimi te Kooti i ia whakawakanga a me tono, ki te pai ia, nga korero kia whakapuakina ki tona aroaro, kia kitea ai mehemea e tika ana kia whakataua tetahi kupu here ki te whenua ki tetahi wahi ranei. Ko aua here me tuhituhi ki roto ki te whakataunga i mua atu o te whakaputanga o te whakataunga, me whakaatu hoki i roto i nga Karauna karaati e whakaputaina i ana i runga i aua whakataunga. |
Mehemea he noho he i te tikanga o te Ture te tangata me whakaatu i roto i te karaati.
| 10. | Mehemea e he ana tetahi Maori o Kaiapoi i te aroaro o te ture me whakaatu i roto i te Karaati, Whakataunga ranei e whakaputaina ana i runga i te mana o tenei Ture, a, mehemea he tamariki me whakaatu nga tau. |
page 4.gif)
Ko nga tikanga o "Te Ture Whenua Maori, 1873," mo nga riiwhi kia tau.
| 11. | Ko nga tikanga o te Ture mo te whakatu riiwhi, me te whakahaere a te Kooti ka tau i nga mea e taea ai, ki nga whenua e whakahuatia ana i roto i aua whakataunga me nga Karaati e whaka-putaina ana i runga i aua whakataunga. |
Ko nga tikanga o "Te Ture Whenua Maori, 1873," mo nga whakawa tuarua kia tau.
| 12. | Ko nga tikanga o te Ture e tau ana ki nga whakawa tuarua me tau i nga mea e taea ai ki nga whakataunga a te Kooti i runga i te mana o tenei Ture. |
Ka tau "Te Ture Tiaki i nga Whenua tuturu a te Maori, 1867," mehemea e noho he ana tetahi tangata.
| 13. |
Ka tau te mana o "Te Ture whakahaere i nga Whenua Tuturu a te Maori, 1867" ki nga whenua e mahia ana i runga i te mana o tenei Ture i te mea he he i runga i te ture a ka kiia ko te kupu "whenua tuturu" i roto i taua Ture ko te whenua i roto i taua pukapuka Whakataunga, Karaati ranei.
Ka whai mana tetahi kai-tiaki e whakaturia ana i runga i te mana o taua Ture, i runga i te whakaae a te Kawana, ki te hoko i runga i te karangaranga, i te hoko ki te tangata ranei te whenua katoa tetahi wahi ranei o te whenua ranei i roto i tetahi Whakataunga Karaati pera ranei. Ko nga hua o taua hoko me pupuri i runga i aua tikanga tiaki i nga mana katoa e tau ana ki te whenua kua hokona. Mehemea ka whakaae te Kawana e pai ana kia whakapaua nga moni tetahi wahi ranei hei oranga hei whakaakoranga hei painga ranei mo te tangata e tiakina ana.
|
Te whakaputanga i nga Karauna karaati.
| 14. | Me whakaputa he Karauna Karaati ki te tangata i whakataua ai te whenua mo ia whenua i kiia ai kia whakaputaina ai he Karauna Karaati a kahore he tono mo tetahi whakawa tuarua, kua whakawakia tuaruatia ranei kua whakataua. |
Nga tikanga o "Te Ture Whenua Maori, 1873," mo nga karaati kia tau.
| 15. | Ko nga tikanga o te Ture, o te 11 hoki o nga rarangi o "Te Ture Tuku Whenua, 1870," i whakatikatikaia ai i te 1874 ka tau mehemea ka taea ki nga Karauna Karaati e whakaputaina ana i runga i te mana o tenei Ture. |
Ka timata te whiwhinga tuturu ki te whenua i te ra o te whakataunga.
| 16. | Ko te whai mananga o nga tangata ki te whenua i runga i te 30 ture, ka timata i te ra i tuhia ai te Pukapuka whakatau, a ko taua ra me tuhituhi ki roto ki te Karauna karaati. |
Ka whai mana te Kawana ki te unu i nga here.
| 17. | Ka whai mana te Kawana i runga i tana tuhituhi ki te unu i te here e whakahuatia ana ki roto i tetahi Karauna karaati i katoa, i tetahi wahi ranei o te whenua. |
Kahore he takowha e utua ina hokona tetahi whenua penei.
| 18. | Kaua e utua he takewha i runga i te hokonga peheatanga ranei o nga whenua i roto i aua whakataunga Karauna Karaati ranei i runga i te "Ture Takowha Whenua Maori, 1873." |
Ko te whakatuturutanga o tenei Ture ka kiia he tino whakaeanga i nga Maori.
| 19. | Ko te whakamananga o tenei Ture ka kiia e nga Maori o Kaiapoi e ia tangata o ratou he tino whakaeanga whakaotinga hoki o a ratou tono katoa ahau pehea ranei pehea ranei i runga i te ture i te tika ranei ki a Te Kuini ki te koroni ranei e puta ake ana i roto i te ngaronga o tetahi tikanga o ratou o ia tangata ranei o ratou i runga i taua tu wehewehenga o te Whenua Rahui o Kaiapoi kua whakahuatia i runga ake nei. |
.gif)
