Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

[hua]

page break

I Tu te hui ki Putiki
I tae katoa mai nga iwi;
I tae mai hoki Kareti,
Ki te whaki korero.

Korero! rero! rero!
Korero! rero! rero!
Kia kaha te korero
Kia rongo te motu nei!

Rongo pai he oranga,
Ti-aho he marama.
Tenei "ka pu te ruha"
Ka hao te rangatahi.

Toha! toha! tohaina!
Toha! toha! tohaina!
Kia horapa kia whawhe,
Kia huri i te motu nei!

E Te iwi Maori! E nga rangatira, e nga kai-hautu o o tatou waka! E nga hapu me nga iwi o Aotearoa, o Te Waipounamu! Tena koutou.

Tenei matou a koutou tamariki, a koutou mokopuna — he tamariki whiriwhiri no ia wahi, no ia wahi, o nga motu e rua — ka whai kupu atu nei ki a koutou katoa, ki o matou matua, tupuna, tuahine, tuakana, teina — ki te page 2iwi katoa. Ka tu hoki tenei he wehenga takiwa. Ka taha atu ki muri te tekau-ma-iwa o nga tau whakarau, tona mutunga nei ko te tau 1900. Kua timata nei i te tau o to tatou Ariki 1901, te rua-tekau o nga tau-whakarau. Ka whaiti te titiro ake ki te paenga roa kua pahure nei ki muri kei reira e tanu ana te tini o te tupapaku; te mana, te rangatiratanga, te wehi o te tangata; nga tangata matua, nga pu korero, nga kai-hautu o era nga ra; nga mahara, nga wawata maha, nga tumanako, nga koronga a roto ki ia mea; ki ia mea; anei mea katoa kei te urupa e tanu ana.

E te iwi! tanumia o tatou tupapaku, mihia, tangihia. Haere! hoatu! Tena te whai atu na enei tangata, enei mana, [unclear: enei] mahara. Kaati e taria ake nei ko nga ra i whakaritea mo matou. Kei te hua mai nga uri, kei te tupu ake, hei poroporoaki ki a matou, hei mihi ki a a matou nei mahi mei pai, hei kohukohu mei kino. Ma wai e hura te tapa o te kakahu uhi o nga tau e tu mai nei i mua, e matauria ai he aha nga mea kua whakatokia e te Atua ki te puku o te wa, o te takiwa, a, a muri ake nei whanau ai?

Taukuri taua e te iwi Maori! Ina taua e tu nei i te takiwa, e titiro ana ki muri, ki mua. Tiro ake ki muri, korehurehu ana, i te rehu kamo nana i huna; he punawai te roimata ki te pupu mai mo nga mate maha kua pa ki te iwi. Tiro atu ki mua, korehurehu ana, te kitea atu kei hea he haerenga. Koia matou nga tamariki kura i kimi noa ai i tetahi marama-tanga hei wawae ake mo te pouritanga nui e huna mai nei i te huarahi ki te ora. E tika ana matou kia kimi, e tika ana hoki ma matou e kimi i te hanga kua whiwhi matou ki tetahi maramatanga i nga matauranga maha o te pakeha. Ko matou kei waenganui e tu ana. kaore i kaha ki runga ki o matou tinana, kaore i matotoru ki roto ki o matou mahara nga tikanga maori hei arai mai kei puta atu ki waho i aua tikanga kimi ai. Kaore ano kia tawhiti page 3to matou hounga atu ki roto ki nga tikanga pakeha e maharahara ai te iwi ka rukea kinotia e matou nga tikanga a o tatou tupuna. Engari ko to matou hiahia kia tu i waenganui whiriwhiri ai, me kore e taea te kowhiri i nga tikanga Maori nga mea hei awhitanga ma te iwi, a me kore hoki e taea te tango mai i nga tikanga pakeha e pai ana hei manaaki ma te iwi, ka pupu ai i a ratou hei taonga ma tenei whakatupuranga.

Kaore matou i te aro nui ki nga mate o mua kia waiho tonu hei korero, hei whakapouri i te mahara. Ko era mea, ko nga he i he ai te motu i nga ra ka taha nei, e takoto nei inaianei he mate, me waiho hei mea whakatupato i te iwi mo a muri ake nei. E kore e taea e tatou te hoki whakamuri; e kore ano e tika kia tu noa, kei [unclear: rite] ki te wai e tu nei ka pirau. Engari me whai i te ahua o te takiwa i te hanga kua huri koaro nga tikanga, kua tawhiti rawa mai tatou i nga tikanga a nga tupuna. Ko te mea kia ata marama ko te ahua o tenei wa i a tatou nei.

Me whakarite ake ki te marae kainga ki te pa Maori. He tangata kua whiwhi i te whare ataahua, he whare papa pea, e pai ana nga wahi katoa. He tangata kei te noho ano i te whare maori rawa, engari na tona kaha ka tiakina paitia e ia kaore e paru e aha. He tangata kei roto tonu i te paru e noho ana. Ko te tutakitanga tenei o nga tikanga e rua, o te tikanga Maori, o te tikanga pakeha. E ki ana tetahi i noho tonu nga tupuna maori i roto i te puehu, i te paru, i roto i nga whare puni kaore nei e tomo atu te hau ora, otira i ora noa ake ratou, i tupu pakari tonu. Ko tetahi e ki ana he mate kei te paru, kei te hau kino, me whakakore nga whare puni, me whakakore nga whare maori. Ko matou kei te whiriwhiri i waenganui o enei. He pai tonu te whare maori mehemea ka pai a roto, ka noho te paru i tawhiti, ka whai huarahi mo te hau ora ki roto, mo te hau kino ki waho. Ehara te whare page 4pakeha i te taonga mehemea ka tokinotia kia rite ki te whare heihei. Ko te raupo, ko te toetoe, ko te kiri rakau, e rite ana ki te papa waru a te pakeha, ki te haeana me ana tini hanga, mehemea e kotahi ana te tikanga o roto i te whare, o waho i te marae, kia ma nga mea katoa.

Ehara tenei he whakamarama kau ake i te ahua o ta matou titiro ki nga whakahaere o tenei takiwa, kei pohehe te iwi ki te putake nui i whakaturia ai he ropu, ara, he kotahitanga mo nga tamariki kura o te motu. Kua roa e whaia ana tenei mea te kotahitanga: kua eke nga tangata matau katoa o te motu ki tera huarahi a kaore ano i taea. He maha nga take kei te arai, ko te mea nui tonu ko te mana tangata, ko te mana iwi. I whanau nga tikanga nunui o te motu o roto o te wa pakeha nei i whanau mai i roto i te whakaaro o te iwi nui — ko te kaupapa i tu ai ko te pakanga ki te mana pakeha. Ka ara ko te kingi Maori i Waikato, ko Te Whiti raua ko Tohu i te TaiHauauru, ko Te Kooti Rikirangi i te TaiRawhiti. No muri ka wareware ta te iwi mahara ka tupu enei tikanga e toru i runga i te mana tangata. E ora nei inaianei e ora ana i runga i te mana tangata. Ki te he te mana tangata ka he ano hoki. Kei te tupu mai i te taha pakeha nga patu mo enei, a kaore he tangata e kaha ki te whakateka i te kaha o a te pakeha rakau patu. Te aranga nei o te Kotahitanga o te Tiriti o Waitangi i marama tonu tona kaupapa i tu ai, ko nga tikanga o taua Tiriti, ahakoa kua tawhitotia. No muri nei ka kawhakina haeretia e nga iwi nunui, e nga matauranga, a tata tonu ka pa te aitua. Na te aha, na te whakapakari ano o o tatou mana maori, na te whai o te tangata ki nga turanga nunui, na te taraweti o nga rangatira kei eke te kupu a tetahi tangata ki runga ki a ratou. Ahakoa ena ahua kotahi te mea nana i pupuri nga mahara o nga iwi i roa ai e whai ana i te kotahitanga, i tutuki mai ai ki enei ra, ko te mamae ki te whenua.

page 5

Na runga i a matou tirotiro ki enei ahua i puta mai ai tenei mahara, ara:—

"Kaua e waiho ko te mana tangata hei mea nui ake i te tikanga, engari hikitia ko te tikanga ki runga." Tera e pohehetia enei kupu, e maharatia e peehi ana matou i nga rangatira Maori. Kaore. Engari e whakatakoto ana matou i aua kupu hei titiro ma nga rangatira, hei taonga ma ratou. Kia kaua e waiho i waenganui i te ware raua ko te rangatira ko te whakapapa kau hei whakanui i a ia. Notemea kei te tupu mai i runga i nga mahi a te pakeha he mea hei whakararuraru i nga whakapapa, hei whakatutua i nga rangatira, hei peehi i nga mane. Ki te pakeha hoki i te mea e tu hangai ana te rangatira i runga i nga tikanga e manakohia ana e te katoa e tirohia ana ia: ki te takahi ia i aua tikanga he mea poto noa te turaki mai i a ia ki raro, ahakoa he kingi he uri kingi ranei. Hei titiro ra ma nga rangatira maori o te motu ka whai kia haere tahi ratou ko te iwi: kia whakarongo ratou ki nga reo ririki i raro i a ratou. I te mea e hamumu takitahi ana te tangata e kiia ana tona he reo iti; ki te huihui te tokomaha ki te hamumu i te kupu kotahi ka rite ki te ngunguru a te tai ka kore e rangona te waha kotahi o te rangatira. Kei roto i te reo o te iwi te tikanga e waihanga ana: ko taua reo kei te whaki i nga hiahia, a mehemea ka purua e te mana tangata ka paku ano a tona wa ano ko te hu o Tarawera e wahia ai i raro tae noa ki te tihi o te maunga. Kei te tihi hoki pea te taumata o tenei hanga o te rangatira. Na reira i tika ai kia ako nga rangatira ki nga aronga maha o te takiwa hou hei kai arahi i nga hiahia o te iwi ki te wahi e tutuki atu ai. He maha nga kura mo tena matauranga, ko nga kura o te pakeha, ko nga paamu, ko nga whare wananga o te iwi Maori, ko nga pona o nga kaumatua e ako ai te tamariki i nga korero tawhito e tika nei ma te rangatira e pupuri, a ma tona matauranga o te taha pakeha e whakamaori kia hono mai ai ki nga ahua o te ra hou nei.

page 6

Mehemea ka marama ki te iwi nga kupu i runga ake nei ka marama hoki enei e whai ake nei. He mahara na matou ko te tino kotahitanga mo te iwi Maori kaore ano i taea, kaore ano i kitea. He mahi ano te mahi mo te whenua e takea ai a e tupu ai he kotahitanga: engari ki te oti mai he ture pai mo o tatou whenua kua tutuki tena kotahitanga. Ki te kore ranei e ngawari mai te ture he hoha ano to te tangata. Engari ki te uru mai ki te ngakau te tumanako kia whakatupuria te iwi Maori hei iwi nui hei iwi tuturu mo tenei motu, e ora ana i runga i te whenua, i te matauranga, i te wehi ki te Atua, kaore he mutunga mai o tena huarahi ahakoa pau mai he whakatupuranga, tera e tohe tonu te ngakau ka toto mo te iwi e torere tonu nei ki te po. Ko te tumanako tena kua uru ki o matou ngakau, na kona i takea ai te ropu o nga tamariki o te Kareti o Te Aute. Ko te wawata tenei kia whakatoputia nga tamariki, nga uri rangatira o te motu ki te whare kotahi whakaako ai: kia kotahi te kupu e rongo ai ratou: kia matatau tetahi ki tetahi ahakoa no te upoko o te ika, no nga paparinga, no te puku, no te hiku ranei: kia kotahi te wairua hei whakakorikori i katoa, ko te mamae ki nga mate o te iwi, mate tinana, mate whenua, mate wairua: kia tupu ai ki waenganui i a ratou ko te tikanga tika hei mea nui, hei hapainga ki ia wahi, ki ia wahi o nga motu e rua a te wa e wehewehe ai, e hokihoki ai ratou ki o ratou iwi. He huarahi roa tenei ki te kotahitanga, engari heoi ano te huarahi ki ta matou nei mahara ake. Ehara i te huarahi ngawari, poka tata, nga huarahi ki te ora.

He korero whanui enei, i te whanui ano o te take e whakamaramatia nei. He kupu ano te kupu, a he hanga reka ki te makere mai i te ngutu o te tangata matau. Engari ia ko te tino kupu ko te mea e taea te whakatinana ki tetahi mahi. Ahakoa kaore i whakatinanatia katoatia te kupu, ko tetahi wahi kia kaha ai te ngakau ki te whai i te roanga atu. Na reira i tika ai te page 7tohutohu kua homai ki a matou kia iti te reo, kia hakahaka, kia ata hikoi te mahara ki nga mea e taea ana i ia wa, i ia wa. He kupu i rangona ki etahi kaumatua o te iwi pakeha, e mihi aha ki te matauranga o te iwi Maori, ki te hohoro o te maori ki te kapo i nga mea nunui a te pakeha, ki te kaha o nga tamariki Maori ki te whakataetae ki a te pakeha tamariki i roto i nga kura. Ka whakatauki aua kaumatua, "E tika ana he iwi matau te Maori: engari no te hinengaro kau. Ko te hinengaro kei mua noa atu e rerea na; ko nga ringaringa hei hanga i nga kimihanga a te hinengaro kia tu tinana mai ai i te aroaro, kua mahue noa mai ki muri." E tika ana hoki enei kupu. E homai ana hei ako mo tatou kia haere rua ai te whai i te matauranga kia pakari tahi ai te hinengaro me nga ringa. Ko ta matou tenei e whai nei kia mau enei matauranga e rua o te pakeha. Hei muri ake nei ata whakararangi ai i nga mea kua taea e matou.

No te 29 o nga ra o Hanuere i te tau 1897 ka tu te hui tuatahi o te Kotahitanga o nga tamariki o Te Aute ki Te Aute, Heretaunga. Na taua hui ka whakatakotoria nga take katoa hei mahinga, ka whiriwhiria nga huarahi e taea ai te whakatutuki aua take. E rua nga tino take, tenei ano kei roto i te kirihipi o te Kotahitanga, ara:—

1.Kia whakakotahitia nga tamariki katoa i akona ki te Kareti o Te Aute. Ara tona tikanga kia meinga ko aua tamariki hei mihini hei ringaringa whakahaere i nga mahi.
2.Kia kimihia, kia tautokona nga huarahi katoa e puta ai te ora ki te iwi Maori, te ora mo te tinana, mo te hinengaro, mo te wairua.

E toru nga hui i muri iho ka tae mai ki te hui ki Putiki-Wharanui, Whanganui, i takea ai nga korero o tenei panui. Ko te hui tuarua i tu ki Te Raukahikatea, Turanga, i a Tihema, 1897. Ko te hui tuatoru i tu ki Taumata-o-Mihi, Waiapu, i runga i te powhiri a Eruera Kawhia me era atu rangatira o Ngati Porou, page 8i te marama ano o Tihema, 1898. Muri iho ka kumea e Tamahau Mahupuku ki Papawai, Wairarapa, ka hui ki reira i te 13 o nga ra o Tihema 1899. No te makariri o te tau 1900 ka karangatia e Wiki Taitoko raua ko Waata Hipango kia whakawhitia atu te taonga nei ki Whanganui, a no te 7 o nga ra o Tihema, 1900 ka tu ki reira. Me whakawhaiti nga tikanga i whakahaerea i roto i enei hui e rima ki raro i enei kupu e rua, ara, (1) he whakawhanui, he whakapakari i te mihini hei whakatutuki i nga tikanga, (2) he whakamarama, he ata whakararangi i nga tikanga hei mahinga.

Tera e roa tenei wahi o ta tatou korero, kia tino marama ai ki te iwi te ahua o ta matou mahi, me o matou mahara.