Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ko Nga Moteatea, Me Nga Hakirara O Nga Maori

No. 2. — ko tama-a-rangi

page xxxi

No. 2.
ko tama-a-rangi.

E HOA MA, whakarongo mai, ko-tahi ano te tupuna o te tangata maori, ko Rangi-nui e tu nei, ko Papa-tu-a-nuku, e takoto nei, ki enei korero.

Ki nga tangata maori, na Rangi raua ko Papa nga take o mua, ina hoki, i pouri tonu te Rangi, me te Whenua i mua. A whakaaro ana nga tama a Rangi raua ko Papa, kua maha nga tangata, kua tini, a kaore ano i marama noa, e pouri tonu ana.

A whakaaro ana aua tamariki i ta ratou whakaaro nui, kia patua o ratou matua, a mea atu ana tetehi o aua tamariki, kaua e patua, e ngari, me wehewehe, ko tetehi ki runga, ko tetehi ki raro, a, ae katoa ana ratou tahi. A, whakatika ana, a Rongomatane, ka wehewehe i a raua, kore ake i mawehe, ka whakatika ko Tangaroa, ka wehewehe a kore ake i mawehe, ka whakatika ko Haumia, pena tonu, ka whakatika ko Tu-matauenga, pena tonu, ka tahi ano ka whakatika, ko Tane-mahuta, ka whawhai, kihai rawa i taea e ona ringaringa, na ka tahi ka panga tona upoko ki raro, ko ona waewae ki runga, na ka tahi ka mawehe a Rangi raua, ko Papa, aue noa ana, hei aha i kohurutia ai, mo te aha tenei hara i patua ai maua, i wehea ai, hei aha ma Tane-mahuta. Aua tonu iho tetehi, aua tonu ake tetehi.

page xxxii

Mawehe kau ano koa, e hara ka tahi ano ka kitea te tini tangata, e huna nei ki roto i te arearenga o nga poho o Rangi raua, ko Papa, mawehe kau ano.

Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-matea, kia tahuri mai ia ki te whawhai ki ona tuakana, mo te wehewehenga i o ratou matua, ta te mea, kaore ia i whakaae kia wehea raua i te wahine, te tane i nga tamariki, ko nga tuakana anake i whakaae kia wehea, a kia ko-tahi e waiho hei matua kia ratou, ko Papa-tu-a-nuku anake.

Te whakatikanga ake o Tawhiri-matea, ana piri ana mai i te ateatenga o tona matua tane o Rangi-nui, ka tae atu ki reira, ka tahi ka whakaarohia nuitia, e raua tahi, ko tona matua tane, ka tahi ka whakatupuria nga uri o Tawhiri-matea, a ka nui haere, ka tonoa tetehi ki te hau-a-uru, tetehi ki te tonga, tetehi ki te marangai, tetehi ki te tua-raki, otira ko o ratou ingoa tonu era ko ana tamariki.

Ka tahi ka tonoa, ko te Apu-hau, ko te Apu-matangi, ko Aonui, ko Ao-roa, ko Ao-pouri, ko Ao-potango, ko Ao-whetuma, ko Aowhekere, ko Ao-kahiwahiwa, ko Ao-kanapanapa, ko Ao-pakakina, ko Ao-pakarea, ko Ao-takawe, ko Tawhiri-matea, te tino putanga, koia ano, anana,—tutu ana te heihei, te hoaturanga ki a Tanemahuta e tu tonu ana, ana whatiia porotia i waenga nui, anana, —whati poro, tana hinganga ki raro, anana, he huhu, he popo, he hanehane.

Ka taia ki a Tangaroa, ka whati haere tera ki te wai, otira, i matua whakawawa ano nga uri o Tangaroa, na Tangaroa tonu hoki, ko Punga, na Punga, tokorua o ana, ko Ikatere, ko Tu-te-wehiwehi, ko tetehi ingoa ona, ko Tu-te-wanawana, e rua ona ingoa.

I ki atu a Ika ki a Tu-te-wanawana, taua ki te wai, mea mai ana a Tu', anana taua ki uta, ka mea mai ano a Ika, haere hoki ra koe ki uta, whakaahua koe ki te ahi rarauhe, ka mea atu hoki a Tu-te-wehiwehi ki a Ika, haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te rourou kai maoa, a haere au i uta. ko Tu-te-wehi-

page xxxiii

wehi, ko Tu-te-wanawana, ka tahi te rua ona ingoa ka huaina. He oi, wehea ake era tokorua, marara ana ki te wai, ki uta, whakatikanga ki a Rongo-matane, raua ko Haumia, e hara, hopukanga ake a Papa, e hara kua ngaro era tokorua i tana hunanga, ana rapu kau ana a Tawhiri matea, kua huna e Papa ana tamariki, ka tahi ka taia e Tawhiri' ki a Tu-matauenga, ho atu rawa ana riri, ho atu rawa, hei ahatanga ma Tu', ana, koia anake te tamaiti o taua hunga i whakawawa nei kia patua o ratou matua, koia anake i toa ki te whawhai, ko ana tuakana, i papa noa i te ngaunga a Tawhiri' ratou ko ana tama.

Whatiwhati rawa a Tane poro pu, ko Tangaroa, i oma ki te wai, ko Rongo', ko Haumia-tiketike, i oma ki te whenua, ko Tumatauenga, i tu tonu i te ateatenga o tona whea o Papa-tu-a-Nuku. Na, ka mariri nei te ngakau o Rangi raua ko Tawhiri', ka tahi ka rapu a Tu' i tetehi whakaaro mana, kia tahuri ia ki te patu i ona tuakana, no te kahakoretanga ki rapunga te utu a Tawhiri' mo ana matua, a koia anake i toa ki te whawhai, taria nei he mate e pa mai ki a Tu', no te tupunga o nga tamariki a Taranga raua ko Makea-tutara, o Maui-taha, o Maui-roto, o Maui-pae, o Maui-waho, o Maui-tikitiki-o-Taranga.

Ko te tangata tera nana i tinihanga a Hine-nui-te-po, na reira i mate ai te tangata, mei kaua te tinihangatia, e Maui-tikitiki, e kore e mate, penei ka ora tonu te tangata, ake, ake, ake.

Na Maui-potiki i tinihanga ki a Hine-nui-te-po, i pa mai ai he mate ki nga tangata o te ao, paku ki runga, paku ki raro.

A whakaaro ana Tu-matauenga i ngoikore ona tuakana, ko ia anake i maia, ka tahi ia ka rapu i tetehi patu mo nga uri o Tane-mahuta, ka mahi ia i te whanake, kei te whakakopeti mai, ka oti, kei te tahere, kei te whakairi, e hara papa noa, kihai i rere, kihai i aha.

Kei te rapu hoki ia i nga uri o Tangaroa, a ka kitea atu ki te whakamarara, ara ki te tere, kei te tapahi i te harakeke, kei te ta kupenga, kei te hao, ana pae ana ki uta. Muri mai ano, kei te rapu i a Rongo' raua ko Haumia, e hara ka kitea ki nga makawe, ka taraia he kaheru, ka ranga he kete, ka koia ki te

d

page xxxiv

whenua, pae ake ki runga a Rongo' raua ko Haumia', maroke ake i te ra.

Na reira i kainga katoatia ai e Tu-matauenga ona tuakana, a pau ake te kai e ia, hei utu mo ta ratou tukunga i a ia ki te whawhai ki a Tawhiri' raua ko Rangi, a mate katoa, koia anake te tangata i toa ki te whawhai.

Na reira i whakanoatia ai ona tuakana, a ka wehewehea i reira ana karakia, he karakia ano mo Tane-mahuta, mo Tangaroa ano tona, mo Rongo-matane ano tona. mo Haumia' ano tona, mo Tu-matauenga ano tona, ko te wahi i rapu ai ia i nga karakia nei, kia whakahokia iho ona tuakana, hei kai mana, a hei karakia ano mo Tawhiri-matea, he tua mo te Rangi, he karakia ano mo Papa-tu-a-Nuku, kia noa katoa ai i a ia ratou i rapua ai e ia, he tikanga karakia mona, otira, na te Atua ano ia i whakaako i mohio ai

No reira ano i ngaro ai tetehi wahi o te whenua, no te putanga mai o te riri a Tawhiri-matea. i whawhai mai ra ki ona tuakana, a ngaro ana te nuinga o Papa-tu-a-Nuku i te wai.

Ko nga ingoa o aua tangata tupuna nei, nana i whakangaro te whenua, koia tenei, ko Ua-nui, ko Ua-roa, ko Ua-whatu, ko Ua-nganga, a raua nei tama, ko Hau-maringi, ko Hau-maroto-roto, ko Tomairangi, a ngaro katoa te nuinga o te whenua i te wai, wahi iti hoki te wahi i maroke, a ka tupu nei nga uri o Tumatauenga, a nui haere, nui haere, ka tae ki te whakatupuranga i a Maui-taha ratou ko ana teina, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ko Maui-tikitiki-o-Taranga.

Maui.

Na, whakaaro ana taua maia i muri iho i to ratou whanautanga, kaore ano i roa kau ake te uranga ake o te Ra, kua po, kua torengi ki te pae, i a ra, i a ra pena tonu, ka tahi ia ka karanga atu ki ona tuakana, tena, tatou ka here i te Ra nei kia ata haere ai, kia roa ai te mahinga a te tangata i tetehi oranga mona, ka mea mai ona hoa, e kore ra e tata atu te tangata, i te nui o tona wera, i te kaha hoki o tona mahana, ka mea atu taua

page xxxv

maia kia ana whanaunga, kua kite ra koutou i te tini o aku mahi, a kua oti katoa i a au te whakarite te ahua o nga manu katoa o te ngahere, a i whakatangata tonu koutou, i whakatangata tonu hoki ahau, a muri iho, ka mahue i a au te ahua tangata, ka whakaa-huatia hoki ahau ki to te manu ahuatanga, a i rite a hau ki ia manu, ki ia manu, manu iti, manu rahi, a hoki noa mai au ki to te tangata ahuatanga. I muri tonu mai tenei o tona whanautanga, muri iho, ko te herenga o te ra, waihoki ko tenei e aku tuakana. ka taea hoki e au tenei, ka taea hoki e au tera atu aiauei, ae ana mai ona whanaunga ki tona tohe kia patua te Ra. Ka tahi ratou ka whiri taura, ka kitea i reira te whiri tuamaka, te tarikarakia, te whiri paraharaha, te rino, ka oti nga taura te whiri. Ka tahi ia ka tango i tana patu, ka tango ia i ana whanaunga, me a ratou mea ki roto ki o ratou ringa. Ka haere ratou i te po, awatea rawa ake, noho ana i te tahora, po iho, ka haere ano, ao noa ka noho ano, nawai i tawhiti, i tawhiti, ka tae ki te taha tonu o tana putanga ake.

Ana, kei te hanga i te taiepa oneone, me nga whare rakau, ka oti, kei te hanga i nga koro o te rore, ko nga tuakana, ki tetehi taha, ko ia, ki tetehi taha o te putanga ake o te Ra, me o ratou papa arikiwi ano.

Kua riro mai koa i mua atu te kauae o tona tupuna o Muri-ranga-whenua, koia raka tana patu.

Ka mea atu taua maia raka ki ona hoa, kaua e whakaohokianoatia, e ngari, kia ngaro rawa te upoko ki roto ki te koromahanga nei, me ona peke, na hei konei ka karanga atu ai au kia kumea atu, kia kumea mai, ka whakatika au ki te patu i a ia, otira kia mau te herehere kia roa rawa, ka tahi ka tukua e tatou kia haere, e ngari e te whanau, kei aroha tatou ki tona auetanga.

Te putanga ake o taua tawhiti nei, ano he ahi e toro ana ki te whenua, haere ake ana, haere ake ana, a ka ngaro te upoko, tango atu ko nga peke ka ngaro, ka tahi ka kumea nga taura, me

page xxxvi

te hupanatanga o taua tawhiti, o taua rore, e hara mau kita taua maia i nga taura a taua hunga.

Ka peke taua tawhiti nei a Maui-tikitiki-o-Taranga, me tana patu, e hara, aue rawa ake ka aue, e patu ana, a roa rawa, ka tahi ka tukua, a haere tautau ana. Ka tahi ka rangona te tuarua ona ingoa, no tana auetanga, ka karanga he aha a hau i patua ai e koe e tenei tangata, ka hei ra tau, patu rawa koe i a Tama-nui-te-Ra, he! ka tahi ka rangona te rua o ona ingoa. Ka tahi ka tukua ia kia haere, anana,—ka tahi ka ata haere taua maia nei, a Tama-nui-te-Ra. Ka tahi ka hoki mai a Maui-taha ratou ko ana teina, ka noho, noho nei, noho nei, a roa rawa, kei te huti ika ona tuakana, kei te noho noa iho ia i te kainga. me te whakarongo ki te amuamu ana wahine, ana tamariki, ki tona mangere ki te huti ika, ka tahi ia ka whakatauki atu, nana koutou e whae ma, koutou ko o tamariki.

Kua taea e ahau nga mea katoa, a hei tena mea hei te mahi o te kai, ka ngaro ai.

Hua atu akuanei tena mea te kai, ko uta nei whitikia ai e te ra.

Ka tahi a Maui ka takaa i tana matau, i te kauae o Muri-ranga-whenua, ka oti, whiri rawa te taura ka oti.

Ka tahi ka mea atu ki ona tuakana, tena tatou ka aukaha, i to tatou waka, ae tatou ka hoe ki te hi, ka mea mai ona tuakana, kei whea he matau mau, ka mea atu ia, e kore au e waiho, hei tata i te wai o to tatou waka, ae ana mai ratou, ka tahi ka hoe ratou, ka tae ki nga tauranga i tau ai nga waka i mua, ka mea atu nga tuakana, tukua atu te punga i konei, ka mea atu ia, kauaka, e ngari, me hoe rawa ki waho noa atu, ka hoe, a rite ana ki te tauranga whakamutunga o waho, ka mea atu ano ratou, tukua to tatou punga i konei, ka mea atu ano ia, he ika pononga to konei, hua atu, me hoe rawa ki te au o te moana, ka tuku ai te punga. A ki te tae atu ki taku wahi e pai ai, hei tukunga mo te punga, ina, e kore e tukua iho te matau ki raro, e whaia ake ana e te ika.

page xxxvii

A, me te turehutanga kanohi nei ano te roanga, ka hoki mai to tatou waka ki uta. Hoe nei, hoe nei, a tawhiti noa atu ka mea nga hoa, hei konei, ka mea atu ia, kia ngaro te tu-a-pae whenua, a ngaro rawa, ka tahi ka tukua te punga, kia tawhiti noa atu, ki te au o te moana, ka huti nga tuakana, anana, kihai i tukua iho ki te wai, i whaia tonutia ake e te ika ki runga ki te waka. E rua ano hekenga o te aho, e hara kua tomo te waka i te mahi a te ika, ka tahi ka mea mai nga hoa ki a ia, e hoa, tatou ka hoki, ka mea atu ia, taihoa ra, kia whiu hoki taku matau ki te wai, ka mea atu nga hoa, no whea hoki te huanga o tau matau? ka mea atu ia, ha he matau ano ra taku! ka mea atu ano nga hoa, tena koa whiua. e hara i roto ano i a ia, e uira ana te paua me te whakairo, puhipuhi rawa ki te waero, anana,—ka turua 'tahi ra ka whiua ki te moana, ana, rere tonu, rere tonu, a ka tae ki te tekoteko, mahue ake, ka mahue nga mahihi, ka ngaro ki te roro, e hara ka mau ki te paepae o te whatitoka, te matau a Maui-tikitiki-o-Taranga.

Ka tahi ka tapikitia e ia tana aho, e hara ka man ake te whare o taua kaumatua nei o Tonganui i tana matau, haere ake, haere ake, a ka mo runga ake taua whare, te tino marangatanga ake, e hara ka mau iho taua matau i te toimaha. Ka puta ake hoki te koropupu o te whenua ki runga, ka hamama nga waha o nga tuakana ki te tangi.

Ka tahi ia ka whakahua i tana karakia. ta te mea ka rongo ia ki nga kupu amuamu a ona tuakana. e tangi ana, e aue ana, e mea ana i ho mai ano tatou ki te au o te moana nei kia tahuri ki te wai ma te ika, ka tahi ia ka hapai ake i tana hiki ake, mo tana ika kia maiangi ake, ka mea:—

He aha tau e Tonganui,
E ngau whakatuturi ake i raro,
Ka puta te hau o Ranga-whenua,
Ka rukuruku,
Ka heihei,
Ka rukuruku,
Ka eaea,
Ooi,
Mokopu-Tangaroa-meha.

page xxxviii

E hara tarewa ana i runga te ika a Maui, he ika whenua, ko Papa-tu-a-Nuku, anana, takoto maroke ana to ratou waka.

Mahuetia iho ona hoa ki to ratou waka, hoki ana ia ki to ratou kainga, i mea iho ia ki ona tuakana, i muri i a au nei, kia manawa nui, kei kainga ake a muri i a au, kaua hoki e kotikotia tatou ika, e ngari waiho kia tae au ki te kawe atu i te hau o tenei tanga ika, a kia tae atu au, ki te tohunga, kia whangaia ki te atua, ka hurihia te huribanga taka pan, ruahine rawa, kakahi rawa, ka noa, ka tahi au ka hoki mai, hei reira, ka kotikoti ai te ika nei, a ka riro pai ta tera, ta tenei na, ta tera ra, a taku hokinga mai, ka whiwhi koe ki tau, me te hoki hari ano, a e takoto pai te wahi i takoto, e riro pai te wahi, a mauria atu e tatou, a taku hokinga mai.

Hemo kau atu ano taua maia raka, e hara kua takahia nga kupu i rongo ra ratou, kei te kai, kei te haehae i taua ika, e hara te tae ki te atua, kia mauru tona ngakau, i te ika a tona tauira. A kia kai nga atua tama-tane, me nga atua tama-wahine, e hara kua motumotu i taua hunga whakaaro kore nei, anana, tana tahuritanga mai ki te riri mai ki taua ika e haehaea atu ra, anana te tino okenga i oke ai te pane, me te hiku, me nga urutira, me nga pakihawa, anana, ta Tangaroa pai hoki, ano kei te wai e tawheta ana.

Ana, koia e takoto kino nei te whenua. Tu ana he maunga, takoto ana he raorao, heke ana he awa-awa, ara he pari hoki, mei kaua te tinihangatia e ona hoa, kua takoto pai taua ika, a kua waiho hei tohu mo te whenua, i muri nei, ara ko te rua tenei o nga kinonga i muri iho o te wehenga o Rangi raua, ko Papa.

Ka mutu tenei mahinga, a Maui ratou ko ana tuakana. ki te wahi i noho ai to ratou matua tane, wahiue; kia whakaaturia atu ki a ia, a kia haere atu ia ki te rapu i taua wahi e noho nei raua, ka mea atu ki a ia, aua hoki, nowhea matou e kite, kei runga ranei, kei raro ranei, kei tawhiti atu ranei i a tatou.

page xxxix

Ka mea atu ia; maku e rapu, ka kitea, ka mea atu nga hoa, he aha koe to matou whakapakanga i kite ai, he aha matou o matamua i kore ai e mohio i tona wahi e ngaro nei, kua kite ra hoki koe, muri iho i tau whakakitenga mai ki a matou, ko to tatou whaea, a i te po i moe tahi ai tatou, ao rawa ake te ata, ko tatou anake e moe ana i te whare, a e pena tonu ana ia po, ia po, a nohea i matauria, ka mea atu ia, a hei konei whakarongo ake ai.

Ta te mea, kua kitea ake e ia i muri iho o tona kitenga e tona whaea, e ona whanaunga, me ona tuakana, i a ratou e haka ana, ka haka nei, ka noho kei nga tuara a Maui-potiki, ka tatau mai to ratou whaea i ana tama, ka mea, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho. Ha! nowhea to koutou To-toko-rima, ka mea atu a Maui-potiki, nau ano au, ka tatau ano te ruahine ra, ana, toko-wha ano koutou, ka tahi hoki au ka kite i a koe, he oi, he roa nga kupu totohe a raua i roto i te kapa o ta ratou haka.

Ka puta mai te kupu a taua wahine, haere atu koe i roto i tenei whare, e hara koe i te potiki naku, na te tangata ke koe, Ka tahi ka mea atu te Maui raka, ae, me haere ke atu au, e ngari he tamaiti au na te tangata ke, e ki ana ra pea au nei, nau ano au, ina hoki i whanau ano au i te taha o te akau, a i whiua atu au e koe, ki te hukahuka o te tai, a he mea takai a hau e koe ki roto ki tou tikitiki, a he mea apoapo a hau e te rimu, takai atu, takai mai. A, na te apu-hau, na te apu-ma-tangi au i whakahoki mai, ki uta nei, a takaia ana au e nga ta whaowhao o te akau roa, a tau mai ana te tini o te ngaro, ki te karamuimui i a au, me nga manu hoki, ka puta mai hoki toku tupuna, a Tama-nui-ki-te-Rangi, ka kitea ki te ngaro, me nga manu, e karamui' ana i runga i nga tawhaowhao, ka rere mai taua tupuna nei, ka heua ake, ara! he tangata, ka tahi au ka tangohia ake.

Ka kawea atu au e ia ki roto ki te whare, he mea whakairi ki runga noi ai, kia ngaua ake e te auahi e te mahana, a ora noa ake au i te mahi atawhai, a taua tupuna nei, a rongo ana au i

page xl

te rongo haka o tenei whare, haere mai nei, otira i roto ano au i tou puku, ka rongo au i nga ingoa o aua matamua, e tauria ana e koe, ki o ratou ingoa, a tae noa ki tenei po, ka rongo tonu au ki a koe e whakahua ana i o ratou ingoa, koia a hau ka mea atu nei ki o koutou ingoa, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ana ko a hau, ko Maui potiki a hau e noho atu nei.

Ka tahi tona whaea ka karanga atu ki a Maui-potiki, ko koe ano taku whakamutunga, me te ruahinetanga o taku tinana, a ka mea atu nei a hau ki a koe, ko Maui-tikitiki-o-Taranga, taua maia.

A, i muri iho i taua tautohetanga, ka mea mai a Taranga ki tana muringa, haere mai koe kia moemoetahi i roto i to whawharua, a kia hongi atu au, kia hongi mai koe, ka peke atu ia, kei te moetahi. Ara hoki ko matamua, kei te korerorero ki a ratou ano. Ha! ko tatou ko te mea i ata tirohia iho e ia te ata whanautanga, me te ata takotoranga ki runga ki te takapau-hora-nui, he aha ra te moetahi ai ki a ia, i te itinga, i awhitia e ia, pakeke rawa ake, te moetahi, te aha.

Tena ko tenei whakatahe, ko wai tatou ka ata kite atu, na te rimu tana i awhina, na wai ranei, na te tangata ano ranei tana tamaiti, ka anga ia ka moetahi, na wai koa hoki te whakatahe i ki, a ka whiua atu ki te wai, e hoki mai hoki hei tangata ora ki te ao marama, tena ko tenei koroke, kua mea nei ia, hei tangata ki a tatou.

Ka mea atu nga toko-rua ki era atu toko-rua atu, he aha koa ua ana te waiho ai hei hoa aroha mo tatou, i nga ra o te pai, hei pai, i nga ra o te kino, hei kino, ana e ngari e te whanau, he awhina tangata anake te rangatiratanga o tenei mea o te tangata, he mahi kai, he tangohanga, he aha, he aha, kia tipu ai te pai. Kei pena tatou me nga tama a Raugi-nui raua, ko Papa-tu-a-Nuku, tahuri ake ano, kei te whakaaro patu i o tatou tupuna, ae katoa ana ratou toko-wha, he wahi iti te kupu a Tawhiri-matea i aroha ki o ratou matua, ko te muinga, i whakaae tahi ratou ki te patu, a muri iho, ka kite ia, kua tawhiti

page xli

ki te tane, i te wahine, anana, ka tango mahara ia, ka whawhai mai ki ona whanaunga. Na reira hoki a Tu-matauenga, ka tahuri atu ki te whawhai ki ona tuakana, me ona matua, a e mau nei ano tona whawhai ki ona whanaunga.

Waihoki ko tatou, kaua e whakatupu wehewehe i roto i a tatou, kei tahuri ake aua whakaaro kino e patu ana i a tatou, a pena iho me nga tama, a Rangi-nui raua, ko Papa', ka mea atu etehi, ae, e o maua matamua, ka tika, a me mutu i konei.

Po iho ano, ao ake ano te ra, kua whakatika a Taranga, kua ngaro whakarere i te whare i ana tamariki, oho rawa ake nga tama, tirotiro kau ana, ka mohio nga matamua, ka pouri tonu taua tamaiti muringa, e hua ana e ngaro nei, kei te mahi kai pea, kaore, kei te tahuti noa atu. Po iho ano, ka puta mai ano to ratou whaea, kei te haka ano nga tama, mutu kau ano, kua mea mai ano ki tana muringa, haere mai ano taua ki konei moe ai, a moe ana, a ao rawa ake, kua ngaro ano, ka tahi ia ka tupato ki te mahi maminga tonu a taua wahine, i a po, i a po, a tae noa ki tetehi atu po, ka moe tahi ano raua ko tona whaea, me te tokomaha ano hoki e moe ana, me tona whaea, tangohanga e te tama, e hara kua riro te tu, me te maro-whaiapu, e hara kua ngaro, tangohanga atu, kei te purupuru i te matapihii te whatitoko, kei puta mai hoki te haeata o te awatea ki roto i te whare, kei hohoro te whakatika o taua wahine i te pouritanga o te po, no reira i tupato ai tona ngakau. Nawai i po, i po, a ka marama, ka kitea te turi o te tangata, ka rere te ra, ka morunga noa atu, ka tahi te wahine ra ka mahara. Ha ! he po ke hoki tenei, ina hoki te roa, ka mutu, kei te moe ano, oho ake, kei te rapu ano tona whakaaro, te kitea koki te maramatanga mai o waho, i te mea kua oti rawa te purupuru te whare.

Ka tahi ia ka maranga ake, anana—kua noho tahanga ia, ka rapurapu noa ia i tetehi maro, me tetehi tu mona, nowhea hoki i kitea, ka tahi ia ka rere atu ki te kukume mai i nga puru o te pihanga, o te whatitoka, kukume rawa mai, anana—kua tikokekoke noa ake te ra o waho. Ka tahi ka rawhia reretia te karu-

e

page xlii

karu puru o tana whare hei paki putanga mona, e hara kua puta kei waho e aue haere ana, mo te kohurutanga e ana tamariki.

ka pahure atu ki waho to ratou whaea, ka maranga ake taua nauhea ra, ka titiro atu i te haeatatanga o te whatitoka, titiro rawa atu, ka tango ki te pu wiwi nei, ka rere iho taua wahine nei ki roto ki te koruarua, akina iho hoki taua pu wiwi nei, ana me te poko.

Ka tahi ka puta atu taua maia nei a Maui-potiki, ake ! e puare katoa ana a roto, puta noa ki raro.

Ka tahi ia ka hoki mai ki te whare, ka mea ki ona tuakana e moe ana, e hoa ma, e oho, kati te moe, maranga ka waiho tonu tatou hei tinihangatanga ma to tatou whaea. Ka tahi ano ka maranga ake ona hoa, anana—kua paratu noa atu te ra, ka ui atu ano taua nauhea nei ki ona tuakana, kei whea te wahi i to tatou matua tane, matua wahine ? ka mea mai ratou, aua hoki, kaore ano matou i kite noa, ahakoa, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, kaore noa iho i te kite, a hei a koe ranei ka kitea ai tana wahi e rapua na e koe, hei aha mau tena, e kore koe e noho marire tatou. Hei matua tane aha, hei matua wahine aha. Nana koia tatou i whangai ki te kai, a kaumatua noa nei. Hua atu, ko te Rangi to tatou matua, nana hoki i ho mai i ana uri, i a Hauwhenua, i a Hau-maringiringi, i a Hau-marotoroto, i a Touarangi, i a Tomairangi, nana i ho mai i ena tangata hei atawhai i a matou nei kai, na Papa-tu-a-Nuku i whakatupu ake ana purapura, hei oranga mo ana uri i tenei ao-tu-roa.

A ka mea atu ano a Maui-potiki, e tika ana ano ena kupu, e ngari ki a au, me he mea ko a hau hoki koutou, ko ta te hukahuka o te tai, ko tana i whakatupu, i whangai mai, te pena na te whakaaro, e ngari ki a au, ma koutou e tino rapu te wahi i kai ai koutou i tona u, a no te mahuetanga o te wai u, ka tahi ena kai ka kainga e koutou.

Tena ko tenei e te whanau, kaore au i kai i te wai u, i te kai hoki, a e aroha ana au ki a ia, he oi ano te mea e areha nei au, page xliii ko taku nohoanga i roto i tona kupu. Koia au ka mea nei, kia kite au i te wahi e noho nei raua. A ka mihara ona tuakana ki to ratou teina, ta te mea, kua kitea ake tona kaha ki te hopu i a Tama-nui-te-Ra, a no reira i ata haere ai te ra. Tetehi wahi, no tana hianga i te Whenua ki runga, i te whakangaromanga e Rangi raua ko Tawhiri-matea, a kua hia e ia te whenua ki te kauae o tona tupuna o Muri-ranga-whenua, a te whakamaoritanga o taua matau nei, kei Heretaunga, ko te matau a Maui'.

Ka mutu te miharo a ona hoa ki a ia, ka tonoa atu ia ki a haere atu ki a rapu i a ratou. Ka tahi ia ka haere atu, kua oti noa ake ra hoki i a ia tana mahi matamua te whakarite e ia, i muri iho i tana whakakitenga ki ona whanaunga, i te whare haka, i te mea kaore ano te Ra i herea e ia, me te whenua i hia, kua oti ake ia te whaka-a-hua ki te a-hua o nga manu, o ia manu, o ia manu o te ao, a kaore tetehi a-hua ona i paingia e ona tuakana, i tana whakakitenga kia ratou, he muringa, ko tona whakaahuatanga ki te a-hua o te kukupa, i te a-hua o te kukupa, ka tahi ona tuakana ka mea atu, e tama e; ka tahi koe ka tino pai, pai rawa, pai rawa atu koe i o te tuatahi ritenga kua mahue atu ra.

Ko te wahi koa i pai ai ia, no te maro-whaiapu, me te tu o tona whaea i wetekia ra e ia, a ko taua maro ano te mea e matonu i tona uma na, a he maro-waero hoki. A ko tona tu ano te wahi e pangotonu na i tona kaki, i mua tenei mahi ana, A i tona rapunga nei ano ki a kite i ona matua, ka haere hoki ia ki te whakarite i a ia ki te a-hua o te kukupa, a rite ana—ki to mua a-hua, ka kite hoki ona hoa, ka mea atu, e tama e ! ka pai koe, kei tona nohoanga hoki i runga i te manga o te rakau, anana,—te ngaoko, te aha, ko te tumu kau ano ki a ia, koia hoki nga whakatauki nei. (He kukupa pae tahi.)

A ao kau ano te ra, ka tahi ia ka mea iho ki ona tuakana, hei konei noho ake ai, whakarongo ake ai ki toku ngaromanga nei, he nui no te aroha koia ka rapua nei. A whakarongo ake, i tika pea aku mahi i mua, ina hoki he tangata maia rawa te Ra, page xliv a kua mau ia te here e a-hau : waihoki ko te moana, he kaha rawa ona tuatea, me ona ngaru, a kua tangohia ake e a-hau i roto i tetehi ika whenua.

Waihoki ko te a-hua o te manu, e kore e taea e te tangata kahakore, tena ko a-hau ko to koutou mutunga, kua taea katoatia, a ka tahi nei pea a-hau ka rehea, kei tenei haerenga ki tera wahi, ka mea atu ona tuakana, he haere whawhai koia tau, hua atu, he rapu tau kia kitea te mea e aroha nei tatou, a ka kitea, noho ana, ka ngarongaro te aroha, hoki ana mai, hoki atu, hoki mai.

Ka mea atu ia, koia kau ano te take i haere ai au, a hei toku taenga atu pea ki reira, ka kite atu pea au i o reira pai, a ka pai, i o reira kino, ka kino atu. Ka mea mai ratou, ae, e tika ana ua au, haere ano i runga i ou mohiotanga, ka tahi te tangata ra ka haere ano ki te ngahere, ana tona putanga mai, ana me te tino kukupa, Hinga noa ake ano ona tuakana, hore he ngoi, hore he aha. Te tino whakatikanga, ka tae kei te rua i rere iho ra tona whaea, tangohia ake te pu wiwi, e hara kua ngaro kei roto, akina iho hoki kua ngaro ano. Te tino rerenga, e rua ano titahatanga, e hara kua tatu kei raro e rere ana, titahatia atu, titahatia mai, e hara kua ronaki te rere.

Ka tahi ka kitea atu te rangapu tangata nei e taka ana mai i raro i nga rakau, ko te ingoa, o aua rakau, he manapau, ka tahi ka rere atu, noho ana i runga i te tihi o taua rakau, e nohoia ake ra e taua rangapu, e hara kua kite tonu iho i tona matua wahine, e takoto tahi ana raua ko tana tane, ka mahara ia, e ! ko aku matua tonu enei, e noho ake nei, a ka tino rongo ia i o raua ingoa e whakahuatia ake ana e nga hoa noho tahi, ka tahi ia ka neke tata iho ki raro iho, ka tango ia ki tetehi hua o taua rakau, ka panga iho, e hara pa tonu ki te rae o tona matua tane, ka mea etehi, he manu pea, ka mea taua tangata ra, e hara he mea makere noa iho. Ka tango ano taua kukupa ra i te hua-rakau, ana pa tonu ki tetehi, ki tetehi, mamae rawa, ka tahi ka tino aue raua, ka whakatika katoa ki te titiro, a ra, e noho iho ana, otira, i rangona ki te tumu i tino kitea ai. Ka tango katoa te

page xlv

iti, te rahi ki te kohatu, hei kuru i a ia, a roa noa atu ratou, e epaepa ana i a ia, kihai hoki i pa, ka tahi tona papa ka whaka[gap — reason: unclear]-tau epa ake, e hara kua pa, otira, nana ano i mea kia pa ia, i te kohatu a tona papa, mei waiho tonu, nohea e pa, atawhaia ki tona peke maui, e hara taka ana ki raro takoto ai. Te whakatikanga atu o nga tangata ki te tango mai, anana, kua whakatangata taua manu.

Ana ka wehi taua iwi ki ona kanohi, ano i taia ki te takou te whero. Ka mea ratou, koia ano i roa ai te nohoanga iho, me he manu, kua rere noa atu, kaore he tangata ano, ka mea etehi, he atua koa, ina te ahua kaore ano i kitea tenei ahua, i muri iho i te wehenga o Rangi raua, ko Papa-tu-a-Nuku. Ka tahi ka mea atu a Taranga, ko-tahi rawa te mea i kitea e au, i a po, i a po, i au e haere nei kia kite i aku tamariki, ka kite hoki au i te penei, otira, tera atu i tenei, ina hoki, whakarongo mai, i taku haerenga i te taha o te akau i whanau au i tetehi tamaiti aku, a takaia ana ki roto ki toku tikitiki, a whiua ana e a hau ki roto ki te hukahuka o te tai. A i muri iho, ka kitea e tona tipuna, e Tama-nui-ki-te-Rangi, a pena tonu me nga kupu a Maui-potiki i korero na kia ratou, i a ratou i roto i te whare ona tuakana, me to ratou whaea, ka mutu te korero a Taranga ki a ratou ko tana tane.

Ka tahi ka mea atu ki a Maui e noho ra, nohea koia koe ? No te uru ? no te raki ? kao ! no te marangai ? kao ! ati no te hau tonga ? kao, ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri ? Ka tahi ka hamumu atu te waha, ae, e ! Ko taku potiki te tangata nei. Ka mea mai ano te te kuia ra, ko Maui-taha koe ? Kao, ati ko Maui—tikitiki koe a Taranga ? ae, e ! ko taku potiki tenei tangata. Na te apu-hau, na te apu—matangi, na Tupari—mae-waewa, nana i ahu mai, ka kia, he tangata, haere mai e tama e ! kakea ake te taupu o te whare o to tupuna o Hine-nui-te-po.

Ka tahi te tangata ra ka kawea ki te wai, e tona papa, ka tohia, ka mutu, ka whangaia te hau o ana patunga i te Ra, me tana hianga i te whenua, ka mutu. Pawera tonu tana papa a

page xlvi

Makea-tutara, ki te napenga o tana karakia tohi, karakia whangai hau, o ana patunga, mau tonu tona pahuna, po iho ano, ka tomo ki te whare.

Ka wea atu tona matua, e tama, kua rongo a hau ki to whaea, he tangata toa koe ki te aha, ki te aha, i taea katoatia e koe nga mea ririki, nga mea nunui o tou kainga, a kei tou taenga mai pea ki tou matua ake, ka tahi pea koe ka rahua, ka mea atu ia, ki ehea mea ra ?

Ka mea atu tona matua, ki to tupuna, ki a Hine-nui-te-po, e kowhakiwhaki noa mai ra i te taha o te rangi, kamea atu ia, a waiho ra, me rapu ake e taua, te matenga, te oranga, ka mea atu te matua, he aitua to taua, i hiki ano taku karakia, a mea ana au, hei matenga mou. Ka tahi ia ka mea atu, he pewhea tona a-hua-tanga ? ka mea ia, te mea e korapu mai ra, ko ona mata. Ko ona niho, kei te koi mata,—ko te tinana, he tangata ano, e ngari nga karu, he pounamu, ko nga makawe, i rite ki te rimu rehia, ko te waha, i rite ki te manga.—Ka mea atu te tamaiti, i pera ranei tona kaha me to Tama-nui-te-Ra, e pau katoa nei te te tangata, me te whenua, me te wai i tona werawera, e hara i ora ai tenei ao na te hohorotanga o tana haere, mei penei me ia e haere iho nei, nowhea e rere te morehu, nowhea e aha.

Tena, purutia ia e a-hau, ata haere ana, patu-patua iho nei ia, iti ana tona kaha, a roa ana te haerenga, iti ana tona mahanatanga iho, na te panga o aku patu, titore ke, titore ke, koia ka maha haere ai ona hihi, puta noa ki i a wahi, ki i a wahi. Waihoki ko te moana, i nui atu i te whenua, a na te kaha o te whakamutunga, nana i tango ake, ana—ka whai whenua. Ka mea atu tona matua ki a ia, e tika ra koe e taku muringa, me te kahanga o toku koro-heketanga, nau mai, haere ake kia kite koe i to tupuna e uira mai ra i te taha o te Rangi, ao kau ake i te ata, kei te tiki ahi nga pononga, o muri, i nga ra katoa, nawai i rongo, i rongo nga tumau, a taringa noa iho ki te ngare a te hunga o rahaki, he ungaungatonu kia haere ki te tiki ahi, ka tahi ia ka mea atu.

page xlvii

Ka haere au ki te tiki ahi ne, kei whea koia te huarahi ? Ka mea atu te hunga whenua, haere tonu atu i te ara nui naka, a tae tonu ki to tupuna e noho mai na, a ki te ui mai ia ki a koe, mau e whakahua atu i to ingoa, a ka mohio mai ia ki a koe, e ngari, kia tupato koe, kei tini au maminga ki a ia, ta te mea, kua rongo hoki matou, he tangata nui atu, i nga tangata au mahi, akuanei koe, te tini ai au maminga ki a ia, ka mea atu taua maia nei.

Kaore, ko te ahi anake taku e e tiki atu ai, a ka hoki mai ai au akuanei, te haerenga, a ka tae atu ia, ka kite ia i ona kuha e tirara tonu ana, me nga mea i whakaatuaturia ra e tona matua, i a raua e noho ana i to raua whare, ka miharo ia, a roa rawa atu ka tahi ia ka mea atu, e kui e! maranga ki runga, kei whea to ahi, he tiki ahi mai taku. Ka tahi ka maranga ake taua tupuna ra, aue, ko wai ra tenei tangata ? ka mea ia, ko a—hau, nowhea koe ? no konei ano, e hara koe i konei, ina hoki tou a-hua i nga tangata o tenei whenua, e mea ana au, no te ' Raki koe, ka mea ia kao, no te marangai koe, ka mea ia kao, no te tonga koe, ka mea ia kao, no te uru koe, ka mea ia kao, ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri, ka mea ia, ae. E, —ko taku moko-puna, he aha tau ? he tiki ahi mai i a koe, a haere mai, haere mai, tenei to ahi.

Ka tae te kuia ra, kowhakina mai ana te ahi i te toi—iti o nga matikara, i tona kitenga atu ano, e kowhakina ana tona maikuku hei ahi, ana tino miharo rawa atu ia; ka tahi ia ka haere tata atu, ki tua atu, tineia iho te ahi—mate rawa, ka hoki atu ano, e kua weto te ahi nei, ho mai hoki, ana kua tae ano, kei te kowhaki i ana maikuku, ka haere atu, tua atu, kua tineia ano, mate iho, ka hoki atu ano, e kui, ho mai hoki he ahi maku, kua pirau hoki tenei. A pena tonu, pena tonu, a poto noa etehi matikara, tango atu ki o tetehi ringa, a tae noa ki te whakamutunga ona matikara. Ka tahi ka mohio taua ruahine nei, ana—he tinihanga ta tenei tangata.

Tino whiua atu ana ki te whenua, ana tino kanga, ana, to hoa, ehara ka oma a Maui, haere rawa ake, ehara kei muri tonu i tona tuara e whai atu ana, nawai, nawai, a ka tata kei te tuara, page xlviii ka tahi ka peke a Maui ki roto i te wai, haere rawa atu ki te wai, kua wera tonu hoki, kua ngiha ke hoki te ngahere, te whenua, te moana, ka whano rawa ka mate te maia ra.

Ka tahi ia ka karanga ki ona tupuna, ki a Tawhiri-matea raua, ko Whatitiri-matakataka, kia ho mai he wai ki a ia, ka mea ia. Ho mai tetehi wai ki a au, kia teneia tenei ahi, e whai haere nei i au.

Na, ka tahi ka puta te apu-hau, te apu-matangi, a Tawhirimatea, a Ua-nui, a Ua-roa, ehara kua weto taua ahi, ana tae rawa atu hoki a Hine-nui-te-po ki te whare, kua mate noa iho i te ua, a kua rite tahi ano tona auetanga, ki to Maui auetanga, i te wera o te ahi, a ka mutu tenei mahi ana. Ka tahi ia ka hoki atu ki te kainga, ka mea mai te whae raua, ko te papa, kua rongo koe ki te ako atu, a haere ana koe ki te tinihanga i to tipuna, ana ka kite koe i te huhi, a ka mea atu ano taua maia nei, he aha tena ki a au, tena koia e mutu taku tohe, hua atu, ko taku tohe ano tenei, ake, ake, ake. Ka mea atu te matua ki a ia, ae, e pai ana nau te whakaaro ki te ora, ki te mate, penei ka rongo mai koe ki taku ako atu, ka ora koe, mutu kau ano ana korero, kei te rapu hoa te maia ra mona, i etehi tangata.

Na, ka tae mai nga miromiro, nga pitoitoi, nga tataeko, nga koriroriro, i a manu, i a manu, me nga tirairaka, ka rupeke mai, ka tahi ratou ka haere ano, i te ahi-ahi, ka tae ano ki te whare o Hine-nui-te-po, rokohanga atu e moe ana.

Ka mea atu a Maui ki ana hoa, e hoa ma, ki te mea ka haere a hau ki roto i te puku o te ruahine ra, kauaka a hau e kataina e koutou, e ngari kia ngaro rawa a hau ki roto i te puku, a puta rawa i te waha, hei reira, ka kata ai a hau e koutou, ka mea atu nga hoa, e tama, ka mate koe, ka mea atu ia ki a ratou, ki te kata koutou i a au, i te mea ka tahi ano ka tomo atu ki roto, ka mate rawa au, mate rawa a[gap — reason: unclear]tu, e ngari ki te ngaro rawa au ki roto, puta noa i te waha, ka ora ahau, ka mate a Hine-nui-te-po.

Ka mea atu nga hoa, haere ra kei a koe ano te whakaaro mou, ka tahi te tama ka whakatika, whakawiria iho te tau o te patu ki te ringa, ka tomo atu ki te whare, ka marere nga kakahu, ano te

page xlix

kiri, me te anuhe-tawatawa nga mahi a te kauri, nga uhi matarau a Uetonga, ka tahi ka tomo.

Ko tona upoko ki mua, ka ngaro te pane, e memene noa ana nga paparinga o te tini manu ra, ka ngaro nga peke, tango atu ko te uma, ka tahi ano ka tino kata nga tiwakawaka ra. Ano te ohoreretanga o taua ruahine, ana tuwhera ana nga kanohi. kopi ana nga ngutu, rokohanga iho, ka whano ka o te uma ki roto, motu-rere mai ana te hope ki waho.

He oi ka mate tenei Maui, otira mate rawa ake ia, kua tupu ona uri, kua whanau ana tama, kei Hawaiki ano etehi ona uri, kei Aotea nei etehi, ko te tini ona uri, i noho atu ano i Hawaiki, ko etehi i haere mai ano ki Aotea nei, ko te take tenei o te mate, ki to te maori tikanga korero, no te katanga a Tiwaiwaka i a Maui-tikitiki-a-Taranga i kutia ai e Hine-nui-te-po, a mate ana, koia ta matou pepeha nei, (He mahi atu ta te tangata, ma Hine-nui-te-po e kukuti mai.)

Ka mutu nga mahi a nga tama a Makeatutara raua, ko Taranga, me te mahi hoki a nga tama a Rangi' raua, ko Papa', ko tenei korero, no te whakatupuranga o nga tupuna, o te tangata maori. A na reira matou nga tangata maori i mau tonu ai ki enei korero o mua, hei korero ake ma nga uri ki muri ake nei, i nga karakia maori, i nga whakatakoto tupuna, i nga aha, i nga aha noa iho a te maori.

ko nga tupuna.

Ko Te Po,
Ko Te Po,
Ko Te Po-tua-tahi,
Ko Te Po-tua-rua,
Ko Te Po-tua-toru,
Ko Te Po-tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua-whitu,
Tua-waru,
Tua-iwa,
Tua-ngahuru,
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tini,

[gap — reason: unclear]f

page l

Ko Te Kore,
Ko Te Kore,
Ko Te Kore-tua-tahi,
Tua-rua,
Tua-toru,
Tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua-whiti,
Tua-waru,
Tua-iwa,
Tua-ngahuru,
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tini.

Ko Te Rapanga-tua tahi.
Tua-rua,
Tua-toru,
Tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua-whitu,
Tua-wharu,
Tua-iwa,
Tua-ngahuru,
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tini.

Ko Rangi-nui,
Ko Rangi-roa,
Ko Rangi-poto,
Ko Rangi-pouri,
Ko Rangi-potango,
Ko Rangi-whetuma,
Ko Rangi-whekere,
Ko Rangi-pakakina,
Ko Rangi-pakarea,
Ko Rangi-kahiwahiwa,
Ko Rangi-kanapanapa.

Ko Papa-tu-a-Nuku,
Ko Papa,
Ko Papa-tua-tahi,
Ko Papa-tua-rua,
Ko Papa-tua-toru,

page li

Ko Papa-tua-wha,
Tua-rima,
Tua-ono,
Tua-whitu,
Tua-waru,
Tua-iwa,
Tua-ngahuru,
Tua-rau,
Tua-mano,
Tua-tini.
Ko Ao-nui,
Ko Ao-roa,
Ko Ao-poto,
Ko Ao-pouri,
Ko Ao-takawe,
Ko Ao-potango,
Ko Ao-whetuma,
Ko Ao-whekere,
Ko Ao-pakakina,
Ko Ao-pakarea,
Ko Ao-kahiwahiwa,
Ko Ao-kanapanapa.

A ko te putanga ki te whai-ao, ki te ao marama:—

Ko Maiea,
Ko Maiea-nga po,
Ko Maiea-nga-Rangi,
Ko Maiea-nga-kimihanga,
Ko Maiea-nga-hahaunga,
Ko Maiea-nga-rapanga,
Ko Maiea-nga-kore,
Ko Maiea-nga-Papa,
Ko Maiea-nga-ao-marama,
Ko Maiea.

Na, Ko Ru,
Ko Ru-Nuku,
Ko Ru-Rangi,
Ko Ru-Papa,
Ko Ru-take,
Ko Ru-kerekere,
Ko Ru-ngatoru.

Ko Koukou,
Ko Mataero,
Ko Koirunga,
Ko Koi-a-Ru-waio,
Ko Ru-ngatoro,

page lii

Ko Manatu,
Ko Wai-o-Nuku,
Ko Waio-Rangi,
Ko Wai-Papa,
Ko Wai-take,
Ko Manatu-ei.

Ko Ngai,
Ko Ngai nui,
Ko Ngai-roa,
Ko Ngai-taraianoatia,
Ko Ngai-kahaianoatia,
Ko Ngai-Papa,
Ko Ngai-peha,
Ko Ngai-pehaianoatia,
Ko Manu-waerorua.

Ko Whanake,
Ko Whanake-i-te-pouritanga,
Ko Whanake-i te-itinga,
Ko Whanake-i-te-nuinga,
Ko Whanake-i-te-kore,
Ko Whanake-i-te-roa,
Ko Whanake-i-te-poto.

Ana ko Tu-matauenga ratou ko ana teina, tuakana:—

Ko Tu,
Ko Whanake,
Ko Whiro,
Ko Whiro-te-tupua,
No Whiro-te tawhito,
Ko Tiki,
Ko Tiki-i-ahua,
Ko Tiki-i-apoa,
Ko Tiki-whakaringaringa,
Ko Tiki-whakawaewae,
Ko Tiki-tawhito-ariki.

Ko nga tangata tokotoru:—

Ko Uru,
Ko Ngangana,
Ko Wai-o-Nuku,
Ko Wai-o-Rangi,
Ko Wai-o-i-te-atahua,
Ko Toi.

page liii

Ka wehea i konei ana tama, kei Hawaiki etehi, kei Aotea nei etehi ona uri:—

Ko Toi-te-huatahi,
Ko Rauru,
Ko Whatonga,
Ko Rutanga,

Ko nga tangata kai katoa:—

Ko Amaru,
Ko Taha-titi,
Ko Rua-tapu,
Ko Rua-Nuku,
Ko Aparamu,
Ko Rua-rangi,
Ko Rakeiora,
Ko Tama-ki-tua,
Ko Tama-ki-waho,
Ko Tama-ki-te-whaiao,
Ko Tama-ki-te-aomarama.
Ko Ha-nui,
Ko Ha-roa,
Ko Raro-tonga,
Ko Tu-te-Papa,
Ko Tu-whakamoana ariki,
Ko Hape ki-tuarangi,
Ko Tua-matua.

Ka wehea hoki i konei ki Hawaiki etehi, i haere mai nei etehi i runga i nga waka, i hoe mai nei ki Aotea nei, ko Tuamatua, ko Uenuku, ka wehea hoki etehi i konei, ko Uenuku, ko Houmai-tawhiti.

Ana, i a Houmai-tawhiti, he whawhaitanga, no reira ka nui te whawhai ki Hawaiki, otira, kua timata mai ano i mua atu i a Whakatauihu, i a Tawhaki, i a Tuhuruhuru, i te tikinga o Kae, i utaina oratia mai ai, hei utu mo Tutunui, a tae noa mai ki te pokai-tara a Manaia. A muri mai, ko nga pirau o te tapoa o Uenuku i kainga e te kuri a Houmai-tawhiti, ratou ko ana tamariki, a ka kite a Toi' raua ko Uenuku, ka patua taua kuri nei a Potaka-tawhiti, ka kimi noa nei nga tama a Hou', a te kitea, i tenei-pa, i tenei pa, a tae atu ana ki te pa o Toi-te-huatahi, e moimoi haere atu ana i ta raua kuri.

page liv

Ka tahi ka tau ake taua kuri i roto i te puku o Toi', au! ka moimoi a Tama' raua, ko Whakaturia, ka au mai ano te kuri ra, au! kokopi rawa iho a Toi' i tana mangai, e tau tonu ake ana i roto. No kona hoki te whakataukitanga iho a Toi', ‘Ai taukiri e, (i huna iho hoki koe ki roto ki te hopara nui a Toi',) e tau ake ana ano koe e taurekareka.

Ehara, ka tae atu a Tama' raua, ko tona teina, ka mea atu, he aha koe te patu ai, a ka whakahoki mai ano, kia ora atu ai toku ngakau, kia pai noa iho ai tatou, tena ko tenei e taku whanaunga, kia mohio ake i muri nei, hoki tonu atu raua, timata tonu iho te hanga i nga waewae rakau mo Tama-te-kapua, a ka oti, ka tahi raua ka haere i te po, a ka tae. Ka kite i te poporo whakamarumaru o Uenuku, ka kainga e raua, a roa kau ake, ka hoki ano ki to raua whare.

A pena tonu, i a po, i a po, ka kitea ki te kore poporo, ka tahi ka maharatia, kei whea nga hua o te poporo nei e, tirohia ana, ka kitea ki nga tapuae o nga wae rakau o Tama'. Po iho ano, ka whanga mai, me te haere atu, me te whanga mai, taro kau iho, ehara ka puta atu. Warea ki te kai, whakatikanga mai o nga kai whanga, ehara ka mau taua hunga.

I mau iho ano a Whakaturia ki te take o te poporo, na ka whaia ko Tama-te-kapua, mau rawa atu, i te akau o te moana, no te maunga, ka pa atu te karanga a nga kai hopu, tapahia ki te toki kia hinga ki te wai, ae ana ano nga kai hopu katoa. Ka tahi a Tama' ka karanga iho, ki te tuaina a-hau ki te wai, ka ora au, e ngari ki uta, ka mate au.

Ka rongo te kai aru ae ana, ka tahi ka tuaina ki uta, te hinganga ano i hinga ai, ehara te whakatikanga o te tama, anana—me te manu motu i te mahanga, ehara ka pahure. He oi, ka tahi ka whakaemia kia kite i te patunga o Whakaturia, ka rupeke, ka mea etehi, patua, ka mea etehi, kauaka, e ngari me whakairi ki runga ki te whare, ma te pawa e ngau ake, ka mate, ae ana te katoa. Ka tahi ka whakairia ki runga i te whare, ka tahuna te ahi. ka takitakina te haka, ka mutu, page lv kei te waiata, nohea i pai, kino iho, pena tonu i a po, i a po, a tae noa te rongo ki tona tuakana, ki tona papa.

Ka rongo mai ia, kei runga kei te whare e iri ana tou taina, e ngaua ana e te pawaahi, ka tahi ia ka mahara, kia haere atu ia kia whakatau i a ia, pehea, kei te ora ano ia i te pawaahi. Haere atu ana ia i te po, a ka tae atu, piki tonu atu ki runga ki te tuanni o te whare, ka pakarua iho te wahi i rite ake ai tona iringa ake, ka tahi ia ka patai iho, kua mate koe? ka mea ake ia, kaore kei te ora ano au. Ka mea iho te tuakana, e pai ana ranei ta tena iwi tana haka e haka ake na? ka mea ake ia, kao, e kino ana, e whawhai tonu ana te hunga nei ki a ratou, mo te kino o te haka.

Ka mea iho ia, e kore ranei e pai ake ki a koe e ka mea iho, 'e! ina te kino o te haka a tenei iwi na, a ki te mea ake ratou, a mau te haka tena e pai, a mau e ki iho, ae, a ki te tangohia iho koe, a ki te karanga mai, tena koa, a mau e mea atu, e paru ana a hau i te pawa, e ngari ho mai he hinu kia herua au, he raukura hoki hei tiatia moku, a ki te rite mai era, kei reira pea te mea mai ai, kati e haka. Ka mea atu ano, e kino ana ano a-hau, e ngari, ho mai te paki whero o Uenuku na hei paki ake moku, me te maipi hoki hei rakau ake maku, a ka tahi ano au ka tino pai rawa atu, a ki te ho mai ena mea, hei reira koe ka haka ai.

A ko a-hau ko to tuakana, hei te roro o te whare noho mai ai, a hei to putanga mai ki waho, maku e karatiti mai te whare, mo te putanga ake o nga kai hopu o roto o te whare, e titi ana te pihanga, me te whatitoka, a e haere pai noa atu taua, ka mutu tana korero iho ki a ia.

Ka mea iho a Whakaturia ki a Uenuku, ratou ko taua hunga i roto i to ratou whare, e koutou e haka ake nei, whakarongo ake koutou katoa, ara hoki ko taua hunga, a! kati te turituri, whakarongo ki te kupu a te tangata e iri iho nei, e ki ana tatou, kua mate i te ngaunga a te pawa o te ahi, kaore, tenei ano te ora iho nei, ae katoa ana ratou.

Ka mea ake ratou o te whare, e koe e iri iho nei, korero iho ra, ka mea iho taua maia ra, ina koa ko tau tu haka te kino e

page lvi

rongo iho nei au. Ka mea ake taua iwi nei, oti ranei, he iwi pai korua na ki te haka? ka mea iho ia, nui atu te pai, a e mohio ana koe ki te haka? ka mea iho ia, ae, nui atu te pai. Ka mea a Uenuku, tukua iho, a tukua iho ana. Ka mea atu taua hunga, e haka, a pera atu ana me nga kupu a Tama-te-kapua i ako iho ra, a rite tonu etehi i a ia, ka tahi ka mea atu taua maia nei, kia pai te tahu o te ahi kei pawa, a pai ana. Te whakatikanga ake o taua tawhiti raka, i raro ano e haere ake ana, ana na,—me he mea ko Kopu ka rere i te pae. He karu to te maipi, he karu to te tangata, tukunga atu ki tetehi taha, a puta noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetehi taha, puta noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetehi taha, puta noa ki te tuaronga, ka tu mai i reira.

Ka tahi ka hamumu mai te waha, e mate ana au i te werawera, toia ake te tatau kia tuwhera, kia puta mai ai te hauhau ki a au. A toia ana, ka tuwhera te tatau. Ka mea atu hoki taua hunga, kati pea, ka hauhau koe i te anu o waho, e tu hoki e haka. Ka whakatika hoki te tama ki runga, e whakatika ana ia ki runga, ka tae atu hoki a Tama-te-kapua ki te roro noho ai, me nga rakau ki te ringa mau ai, hei titi i nga tatau.

Ka tahi ka tahuri ki tetehi taha a Whakaturia, te pehanga atu o nga karu ki tetehi taha, ana te hokinga mai ki tetehi taha, ana, he karu to te tangata, he karu to te taiaha, he karu to te paki whero, turua kautia ki te taha ki te whatitoka, turua kautia ki roto, te pekenga mai i roto, ana, tu rawa mai, i waho i te roro. Te pekenga ake o Tama-te-kapua, ehara kua kati te whatitoka, te hokinga mai ano o Whakaturia, kua kati te pihanga. Ana, whakarongo rawa atu ki roto e kanga mai ana, ana na,—me te rua kakariki, a haere ana a Tama[gap — reason: unclear]' raua ko tona taina. A he tangata ke nana i tiki mai i unu nga titi, a ka puta ki waho nga mano e noho mai i roto ra.

Ao kau ano te ata, ka tahi ka tino pouri a Toi' raua, ko Uenuku, mo te whakaoranga o te utu o te poporo whakamarumaru ra, mei patua, e kore e ora atu, apopo atu, ka tahuri mai ki te ngaki mate mo tona whakairinga ki runga ki te whare.

page lvii

Kihai koa i taro, ehara ka puta atu ki te taua a Uenuku raua ko Toi-te-huatahi, mate ana tetehi, mate ana tetehi. Muri iho, ka tahi ka tomokia te pa o Hou-mai-tawhiti, ratou ko ana tama, e te taua a nga tangata o Uenuku ma, ka horo tetehi ngerengere, ka pa te karanga a nga tangata o Hou-mai-tawhiti.

E Hou' e! ka ngaro kei roto te taua. Ka pa mai te karanga a Hou', tukua mai, tukua mai, kia eke ki te paepae poto a Hou', e toru peratanga mai, e toru ano hoki a Hou' karangatanga atu, ka tahi ano ka whakatika a Hou' ratou ko ana tama, ehara ka hinga te parekura, tukua atu ana te taua kia horo ki waho. Ka mahue iho etehi ki roto i te pa, haehaea iho, taona iho, kainga ake.

Ana, ka tahi ano ka tino he a Hou' ratou ko te whanau, me ona tangata, no te kainga ta te mea hoki, ko te tuakana ano tena, ko nga uri o Tamatea-kai-ariki. No reira ka mau nei hei tawiri, na wai i toa, i toa, a ngaro noa iho ki te kore a Hou' ratou ko tona iwi, a ka mate a Hou' raua, ko Whakaturia, ora ake, ko Tama' ratou ko ana tama, ko ana tuakana, teina hoki. Ka tahi ka mahara ia, kia houhia te rongo, kia kawhakina tetehi rerenga, hei morehu, ana ka mau te rongo.

Ko te Korero, mo nga Waka.

Ka tahi ka tuaina a te Arawa, he rakau totara, no Rarotonga, ara, no tua atu, ka hinga ki raro, ka haua, a ka oti, ko nga kai hahau enei, ko Rata, ko Wahie-roa, ko Ngahue, ko Parata, ko wai tohunga, ko wai tohunga nana i tarai a te Arawa i oti ai. Ka rongo a Hotu-roa ka oti a te Arawa, ka tae mai ki a Tama-te-kapua kia tukua atu ana tohunga, hei tarai i tona waka, a oti ake i a tohunga, i a tohunga a Tainui ma te tarai, oti rawa.

He oi ano nga tohunga nana i hanga nga waka, i whiti mai ai ki Aotea nei. Nga ingoa o nga waka nei na, ko te Arawa, ko Tainui, ko Matatua, ko Taki-tumu, ko Kura-hou-po, ko Tokomaru, ko Matawharua. He oi ano nga waka i eke mai ai o matou tupuna ki tenei motu, i mahue atu ai a Hawaiki. Ko

g

page lviii

nga toki i taraia ai enei waka, he toki pounamu, ko nga ingoa, ko Hauhau-te-Rangi, ko Tutauru, na Tutauru i tapahi te upoko o Uenuku. Ko enei toki pounamu no te ika a Ngahue, i haere mai ano i Hawaiki na, i pana mai e Hine-tu-a-hoanga, raua, ko tana ika ko Mata, no reira i haere mai ai a Ngahue ki tenei motu, i kitea ai, i hoe mai ai aua waka nei ki konei, no te mea, kua kitea ake e ia i mua.

A whawhai rawa ake nei, na reira ano i tika ai te hekenga mai.

Ko Poutini, me Whaiapu.

Tera iana whakarongo mai ki te take o te whawhai a Pou, tini raua, ko Whaiapu, i heke mai ai raua. Noho nei raua noho nei, a, ka mate a Hine-tu-a-hoanga i te puku riri ki a Ngahue, raua ko tana ika ko Poutini, ka tahi ka peia atu ia ki a haere atu, a whakatika ake a Ngahue, ka heke atu he whenua ke, ka kite tonu hoki a Hine-tu a-hoanga, ka maunu taua hunga, ka whai haere ano i a raua, a noho rawa mai, i Tuhua a Ngahue raua ko tana ika, tau mai ai ki reira, ehara, tau ngatatahi mai ana, ka anga ano ka pei atu i a ia, he oi, ka haere ano ka rapu kainga hei terenga mo tana ika, ka kite atu ia i waho i te moana i tenei motu i Aotea-roa, ka mea ia, kia whakauria ki uta.

Ka mahara ake ano ia, kei tata ano tona hoa riri, ka ririri ano raua, e ngari pea, me haere rawa ano maua ki a mamao rawa atu. A, haere ana, noho rawa atu, i Arahura, ka tuturu te noho i reira, ka tahi ka kowhakina mai e ia tetehi wahi o taua ika, ka mauria atu e ia ka hoki atu ki Hawaiki, a orohia iho hei toki, e rua aua toki, ko Tu-tauru, ko Hauhau-te-rangi, i te hei—tiki etehi, i te kurupounamu etehi, ko te ingoa o taua kuru, ko Kaukau-matua. A, e takoto nei ano kei a Te Heuheu, ko Tutauru, i ngaro tata ake nei ano inaianei, i nga uri o Tama-ihu-toroa i a Purahokura raua, ko Reretai. Hoki atu nei a Ngahue, ka tae atu ki Hawaiki, whawhai rawa ake nei, kua rongo ki tana korero ki te pai o tenei kainga o Aotea, a na reira i tika ai ta ratou heke mai.

page lix

Ko te Hekenga Mai

Na, ka oti ra nga waka ra te waihanga, ka toia ki waho manu ai, ka utaina nga utanga o ia waka, o ia waka, a ka rupeke ki runga, me nga tangata katoa. Ka mahara a Tama-te-kapua, kaore he tangata matau mo runga i tona waka, e ngari pea, maku e tinihanga ki a Ngatoro-i-rangi, te rangatira o runga i a Tainui. A, rewakau ano tona waka ki waho, ka mea atu ki a Ngatoro,' e Ngatoro,' haere mai ki runga ki toku waka, ki te whai ake i te kawa o te waka nei, a peke ana mai taua tohunga nei ki runga, ka mea atu hoki a Tama', karangatia atu hoki tau wahine a Kearoa, kia eke mai ki te whakamama i te kohukohu ruahine o te waka nei, kia noa rawa ai, mo nga waka mahi a nga tohunga, a karangatia ana tana wahine, ka eke hoki raua tahi, eke kau mai ano ki runga, ka mea atu a Tama' ki nga kai mahi o runga o tona waka, hutia te punga, takiritia hoki nga ra, kawhakina a Ngatoro' raua, ko tana wahine, hei mohio mo te waka nei, ehara, maranga to te ihu, to waenga, me to te kei, ana na, titipi kau a[gap — reason: unclear]na taua waka.

Ka puta ake a Ngatoro' ki runga, ka mea, whakahingaia etehi o nga ra kia ata haere ai, kei mahue i au taku waka. Ka mea atu a Tama', kaore waiho me whai mai e to waka akuanei, na wai i tata, a, ka tawhiti noa atu, ka tawhiti noa mai, a rokohanga e te ponga, rere noa atu ana, rere noa atu ana, he waka i tona rerenga.

Ka rua tahi nga mea i tahaetia mai e Tama-te-kapua, ko te wahine a Ruaeo, ko Ngatoro' raua, ko tana wahine, i riro mai i a te Arawa, Ta Rua' wahine i riro ai, i mamingatia ia, i mea tena e Rua' haere ki te kainga ki te tiki atu i taku toki i a Tutauru, i kuhua e au ki raro i te pihanga o taku whare, a pohehe noa a Rua' ki te hoki ki te whare, kawhakina mai te waka, hoki rawa mai, ehara, kua whakanamunamu kau mai nga ra o te waka.

A tangi kau mai ki ana taonga, ki tana wahine ki a Whaka-oti-rangi kua riro mai hei wahine ma Tama-te-kapu, ka rua tahi nga take a Tama' i tona hekenga mai, no reira te pepeha nei. Nga uri o Tama' whanakoroa, ki te aha, ki te aha.

page lx

No reira, ka makere a Rua' i te ahiahi ki te wai, ki te taka i a ia mo tana wahine. Ka wehea nga whetu o te ahiahi, mo te ata, o te ata, mo te ahiahi, a ka rite, ka rere mai nei a te Arawa, a waho i te moana, ka whakaaro a Ngatoro', e! Ka roa tenei wahi e reia nei e tenei waka, tena kia piki atu au ki runga i te tuanui o te whare nei e! kia kite koa au i te tu-a-pae o utu, i te tatanga, i te hoitanga, a piki atu ana.

Otira, i matua tupato tona ngakau ki tana wahine, kei pororuatia e Tama-te-kapua, kua kitea hoki tana mahi tinihanga. A tango ana ia i te taura, ka herea ki te upoko o tana wahine, ki tona ringa tetehi pito mau ai, ka piki atu ia, me te kumekume ano te ringa. Hemo kau atu ano ia ki runga, ka mau atu a Tama', &c., &c., tango tonu ki te taura e mau ra i nga uru o te upoko, ka wetekia, ka herea ki te kiato o te waka mau ai. Hua noa a Ngatoro', kei tana tohu ano e mau ana, na, ka rongo nei a Tama' i te haruru o nga tapuae o Ngatoro' e haere iho ana, te pono te whitiki atu ki nga uru mau ai, turapa tonu atu ki tona moenga i tua tata atu ano hoki, ehara, kite pu a Ngatoro' i te taura e here ana i te kiato.

Ka mahara ia, ha! kua taea pea e Tama', ka tahi a Ngatoro' ka ui atu, e whae, kua tae mai he tangata ki a koe ne? ara hoki ko te wahine, mau tonu ra e titiro ki te taura e mau ke na i te kiato, ka tahi ia ka mea iho, ko wai koia? ka mea ake, ko wai hoki, ko Tama-te-kapua ano ra, ka tahi te tangata ra ka mea iho, ae, taku rangatira, ka ora au, ka whaki ake koe ki a au, e ki ana au ki a Tama' i kawhaki mai ai hoki i a taua, e pai tana atawhai, tena ko tenei, a, ka hei tana, tenei ano taku utu ki a ia, a ianei.

Ka tahi ka puta ki runga o te tuanui o te whare tu ai, kei te karangaranga te tangata ra i te rangi, kei te pera hoki me Rua', i wehewehe ra i nga whetu o te ahiahi, o te ata. A kei te whakatu hoki i te hau kia haere mai i te ihu o te waka, kia hoki whakamuri, a pohehe noa iho nga tangata o runga, ngaro ana te mohiotanga. A tika tonu atu ki te korokoro o te Parata, ki te tangata maori tetehi o nga ingoa o taua wahi, ko te taepaepatanga o te rangi, ara, ko te korokoro o te Parata, a tika tonu atu ki reira, a ngaro tonu atu ki taua waro a te Arawa.

page lxi

Heke nei, heke nei te waka ra, a—ka ngaro te ihu, ka taea te taingawai o te ihu, tango atu ki te taingawai o waenga, ka haere tupou te waka ra, ka tahi ka rangona e Ihenga i te ihu, ka pa mai te karanga; e Ngatoro e— ka taka te urunga o Kea'; whakarongo tonu atu a Ngatoro i te kei, ka pa mai ano te karanga, ka rua, kei runga hoki ko Tama', e Ngatoro e—ki waho, ka taka te urunga o Kea'! whakarongo tonu te tangata ra. Te mea ano ka haruru nga utanga o runga, ka ngahoro ki te wai, ko nga tangata, kei te pupuru nga ringa ki te waka, makere atu etehi tangata ki te wai.

Ka oho ake te aroha o Ngatoro ki te waha o te tangata, o te wahine, o te tamariki e aue ana, e tangi ana! kaputa ake taua maia ki runga, whakaangaanga ai i te rangi, whakamarie ai, ka mutu era, ka whakahua i te unu mo tana waka, ara, i te hiki ake, koia tenei:—

Takina te kawa,
He kawa tua-tahi,
Takina te kawa,
He kawa tua-rua,
He kawa tua-toru,
He kawa tua wha,
He kawa tua-rima,
He kawa tua-ono,
He kawa tua whitu,
He kawa tua-waru,
He kawa tua-iwa,
He kawa tua-ngahuru.

Takina te kawa,
He kawa ma-Tangaroa,
Ka pipi,
Ka wawai,
Ka hoaia,
Ka whanake i raro i ona taranga,
Tutuki to rangi,
Eke,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Hui, e!
Taiki, e!

page lxii

Unuhia te pou,
Ko te pou mua,
Ko te pou roto,
Ko te pou te wharaua,
He Aturangi-mamao,
Hekeheke iho i runga i o ara,
Takikiwhara,
Te ara o Ngatoro',
He ara whano ki te po,
Te po-nui,
Te po-roa,
Te po-matire rau,
Te po-whaiariki,
A ko taku waka ko te Arawa,
Ngahue i te Parata,
Eke,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Hui, e!
Taiki, e!

Tena to tutau e Rongo ka whawai,
Te kawa tuai-Nuku,
Tua-i-Rangi,
Tua-i-Papa,
Tua-i-Tane,
Rua Nuku,
A tuai,
A tuai.

Ehara, tere ana te waka ra i runga, manu ana, otira, manu rawa ake ki runga, kua poto atu nga utanga ki te wai, ouou nei i toe iho ki te waka, ka hoe mai nei, a, ka u ki Whanga-Paraoa. ara ki Aotea nei. Ka tata mai ki uta. kite rawa mai ki te pohutukawa o te tahatika e ura atu ana, ehara tau ana te tututupo ki te wai.

Ka tahi tetehi o nga rangatira o te waka ra ka karanga ake, e—! Kua nui ake te kura o tenei kainga i te kura o Hawaiki, ka panga hoki a hau i aku kura ki te wai. Ehara, panga atu ana aua kura ki te wai, ko te ingoa o te tangata ko Tauninihi, nana i

page lxiii

panga atu, a Taiwhakaea. U rawa mai ra ki uta, ehara, kua pa atu nga ringa kia aua pohutukawa, ana ngahoro noa iho, ka tahi ratou ka mahara, he puawai rakau enei mea. Ka raruraru nga rangatira o runga i a te Arawa, mo te maumaunga o a ratou kura, i panga atu ra ki te wai. Muri tata iho, ka kitea aua kura e Mahina, a e takoto mai nei ano, kei a te Whanau-Apanui, u kau atu ano ki Whanga-Paraoa. Ka panga atu he kumara kia tupu i reira, a e tupu tonu mai nei ano i te pari o taua whenua; ka tahi ka tukua mai etehi tangata o runga i a te Arawa ki uta haere mai ai, ko te waka ki waho hoe ai, ko taua hunga i haere i uta, kotahi-rau, e whitu-tekau topu, ko te rangatira ko Taikehu, ki te kotikoti haere mai i uta, i Tauranga.

Kei reira ano te Ranga a Taikehu, a tau rawa mai a te Arawa i Motiti, no Hawaiki tenei ingoa. Ka taunahatia mai e Tia a Rangiuru, ko te Takapu-o-tapu-ika-nui-a-Tia, ka whakatika a Hei, ko te Takapu-o-wai-tahanui-a-Hei a Otawa, ka whakatika a Tama-te-kapua, ka taunahatia a Maketu. Ko te kuraetanga o taku ihu te kumore o Maketu, ka tapa he ingoa, ko Motiti-nui-a-Kahu, u rawa atu, kua tae noa mai a Rua' ki Maketu noho ai, te tangata i tangohia mai ra te wahine e Tama-te-kapua, i te utanga mai o te Arawa i Hawaiki, a he mea tango tahae mai tana wahine e Tama'.

A muri iho, ka rapua e Rua' etehi hoa mona, a hoe mai ana i runga i tana waka i a Pukatea-wai-nui. Otira e kore au e ata korero atu i nga mahi a enei tupuna, i te taenga mai ki tenei motu, kua korerotiaketia atu i te pukapuka tua-tahi, i tuhituhia na e Te Kawana, kei reira e takoto ana te tini o nga tikanga a te tangata maori, i tae mai ai ki tenei motu. He oi taku e tuhituhi atu ki roto ki tenei pukapuka, ko nga mahi a nga tama a Makea-tutara, raua, ko Taranga, a ko nga tupuna anake hoki taku e whakaatu, ki nga tangata o Hawaiki.

Ko nga tupuna enei i haere mai i Hawaiki i runga i a te Arawa. Ko Tama-te-kapua, ratou ko ana tama, na Hou-mai-tawhiti tera tamaiti a Tama', nga hoa o Tama' i hoe mai ai, ko Tia, ko Maka, ko Hei, ko Ihenga, ko Tauninihi, ko Rongokako, ko wai hoki, ko wai hoki, he maha ke, ko te tokomaha noa iho, page lxiv o nga tangata i haere mai i runga, i tenei waka, haunga ano a Ngatoro-i-rangi, no runga ke ia i a Tainui, a he mea tinihanga ia i riro mai ai ki runga i tenei waka, a whakatupu uri tonu iho enei tupuna ki runga o Roto-rua, a tupu ana i reira, muri iho, ka toro haere ki nga whenua, puta noa ki runga, puta noa ki raro. Ko te take o nga tupuna i tupu ai ki nga iwi katoa, no runga i a te Arawa, ina hoki ra, ko Ngapuhi, no te Arawa, ko Ngapuhi o te kei, o te ihu, ko Ngati-Whatua, no reira ano, ko Ngati-Maru, ko Ngati-Paoa, no te Arawa ano, ko Waikato, no te Arawa ano, ko Taranaki, no te Arawa, ko Ngati-Raukawa, no te Arawa, ko Ngati-Kahungunu, no te Arawa, 'Ngati-Porou, no te Arawa, Ngati-Tuwharetoa, no te Arawa, ko Ngai-Tahu ki te moana-pounamu, no te Arawa ano.

No reira a hau i mea ai, ko te take o nga tupuna i tupu atu ai, ko Roto-rua, ka toro nga kiwei ki nga whenua katoa, ina hoki nga ingoa o nga tupuna i haere ki hea, ki hea, ko Ngapuhi, he puhi no te Arawa, no te hekenga ki te waro, ki te korokoro o te Parata, a hei whakahe mai hoki pea tenei, ma nga iwi nei. Ko Ngati-Kahungunu, ko Ngati-Porou, nga uri o Rongokako, nana, ko Tamatea. Ko Kahungunu, ko Waikato, ko Ngati-Maru, ko Ngati-Raukawa, ko Ngati-Whatua, ko nga uri o Tama-te-kapua.

Na Tama-te-kapua hoki, ko Kahu-mata-momoe, tana, ko Atua, ta Atua, ko Tawake, na Tawake, ko Uenuku, tana ko Rangitihi, ta Rangitihi, ko Kawatapuarangi, tana, ko Pikiao, ta Pikiao, ka rere ko Rangitihi ano, ta Rangitihi, ko Kawatapuarangi, ta Kawa', ko Pikiao, tana, ko Tamakari, ta Tamakari, ko Pikiao, tana, ko Te Takinga, ta Te Takinga, ko Te Ahu, tana, ko Te Taero, ta Te Taero, ko Hinga-kiraro, ta Hinga-kiraro, ko Emera.

Ko Te Takinga, tana, ko Te Ahu, ta Te Ahu, ko Te Pou, tana, ko Rongowhiua, ta Rongowhiua, ko Taranui, tana, ko Te Ikawhakapono, tana tama, ko Te Mumuhu.

Ko Pikiao, tana, ko Hinekura, ta Hinekura, ko Te Matangi, tana, ko Rongomaruawhatu, ta Rengo', ko Te Mokai, tana, ko

page lxv

Manu-ariki, ta Manu', ko Rongo-ki-taha-rangi, ta Rongo', ko Hau-a-uru, tana, ko Te Onematua.

Ko Pikiao ano, tana, ko Hinekura, ta Hinekura, ko Pikiaowera, tana, ko te Ariha, ta Te Ariha, ko Toroa-apu-kai, tana, ko Puwhakaoho, ta Puwhakaoho, ko Tamaiharoa, tana, ko Mere Pinepine Maihi, ta Mere, ko Hataraka Wiremu.

Ko Pikiao ano, tana, ko Te Rangi-unuora, ta Te Rangi-unuora, ko Te Kuru-o-te-rangi, tana, ko Kumu, ta kumu, ko Totohu, tana, ko Puhitaiki, ta Puhitaiki, ko Kotore, tana, ko Wiremu Matene.

Ko Pikiao ano, tana ko Te Rangi-unuora, ta Te Rangi', ko Korohuna, tana, ko Te Arawa, ta Te Arawa, ko Te Rangi-unu-ora, tana, ko Te Paua, ta Te Paua, ko Te Tauhu, tana, ko Eruera, ta Eruera, ko Harete.

Ko Rangitihi, tana, ko Rangi-whakaekeua, ta Rangi', ko Rangi-te-ao-rere, ta Rangi-te-ao-rere, ko Kai-ure, tana, ko Tihake, ta Tihake, ko Korokaibau, tana, ko Hika-kai-wai, ta Hika', ko Rautao, tana, ko Te Whatanui, ta Te Whatanui, ko Wiremu Matenga.

Ko Kai-ure, tana, ko Ngaturanga, ta Ngaturanga, ko Mahanga, tana, ko Te Makerekere, ta Te Makerekere, ko Te Waka-kai-hau, ta Te Waka-kai-hau, ko Aperahama.

Ko Kai-ure, tana, ko Ngaturanga, ta Ngaturanga, ko Te Arakau, tana, ko Whakamarurangi, ta Whaka'. ko Te Awekotuku, tana, ko Takurua.

Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tu', ko Uenuku-kopako, tana, ko Whakaue-kai-papa, ta Whakaue', ko Tawakeheimoa, tana, ko Rangiwewehi, ta Rangi', ko Ngata, ta Ngata, ko Te Ao-o-te-rangi, tana, ko Totara, ko Te Rangi-te-whata, ta Te Rangi', ko Wiremu Kingi.

Ko Rangiwewehi, tana, ko Kereru, ta Kereru, ko Pupuru, tana, ko Pake, ta Pake, ko Riko, tana, ko Ngori, ta Ngori, ko

[gap — reason: unclear]h

page lxvi

Te Ahonga, tana, ko Wiremu Paratene, ta Wiremu, ko Matenga.

Ko Rangiwewehi, tana, ko Pupuru, tana, ko Pake, ta Pake, ko Manu-waero-rua, ta Manu', ko Kahutia, tana, ko Te Rangikaheke, ta Te Rangi-kaheke, ko Wiremu Maihi, ta Wiremu Maihi, ko Hataraka Wiremu.

Ko Rangiwewehi, tana, ko Kereru, ta Kereru, ko Wehiwehi, tana, ko Te Whatu, ta Te Whatu, ko Te Ngaro, ta Te Ngaro, ko Nuku, ta Nuku, ko Kahawai, tana, ko Eruera Wiremu.

Ko Te Whatu, tana, ko Te Ngaro, ta Te Ngaro, ko Whekiki, tana, ko Hikairo, ta Hikairo, ko Te Mete Hikairo.

Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tu', ko Uenuku-ko pako, ta Uenuku-kopako, ko Whakaue-kai-papa, tana, ko Tawakeheimoa, ta Tawake', ko Rangi-wewehi, tana, ka moe i te wahine o Waikato, ka whanau ki waho, ko Huatahi, ko Tawhaki, tana, ko Te Mapihi, ta Te Mapihi, ko Ruarangi, tana, ko Hine-ki-te-wakatere, ta Hine', ko Te Tinana, ta Te Tinana ko Te Ueue, tana, ko Uruamo.

Ko Rangiwewehi, tana, ko Huatahi, ta Huatahi, ko Te Mahihi, ta Te Mahihi, ko Te Mutunga, tana, ka noho i a Te Ahitamau, ko Haua, tana, ko Tangitu, ta Tangi, ' ko Pikiahu, ta Pikiahu, ko Te Onematua, tana, ko Te Wharehura.

Ko Pikiahu, ta Pikiahu, ko Te Rangi-tamiro, tana, ko Tira-ki-te-tonga, ta Tira,' ko Te Hura.

Ko Haua, tana, ko Ranginui, ta Ranginui, ko Te Hura-tua—ngahuru, tana, ko Te Hiakai.

Ko Haua, tana, ko te Kahurangi, ta Te Kahurangi, ko Te Waharoa, tana, ko Tarapipi.

Ko Haua, tana, ko Pareapunga, ta Pareapunga, ko Whetowheto, ta Whetowheto, ko Te Kanawa.

Ko Haua, ta Haua, ko Ranginui, tana, ko Rangi-here-runga, ka noho i a Kukutai, ko Te Ngatete.

page lxvii

Ko Ranginui, tana, ko More, ka noho i a Riwi, ko Te Hira, tana, ko Hone.

Ko Rangitihi, ta Rangi,' ko Tuhourangi, tana, ko Uenukukopako, ta Uenuku,' ko Tu-mahaurangi, tana, ko Kaitoa, ta Kaitoa, ko Hinetu, tana, ko Te Purangi, ta Te Purangi, ko Tarakura, tana, ko Rua-moana, ta Rua', ko Te Utana, tana, ko te Waru, ta Te Waru, ko Tupaea, tana ko Ngatuputupu.

Ko Rangitihi, ta Rangi', ko Tuhourangi, tana, ko Uenuku-ko-pako, ta Uenuku-kopako, ko Kiritai, tana, ko Hine-au-pounamu, ta Hine-au', ko Te Ruwai, ko Toreheikura, tana ko Te Kura-a-Taiwhakaea, ta Te kura', ko Tuata, ta Tuata, ko Te Rau-anga-anga-o-Muriwhenua, tana ko Te Wherowhero, ta Te Wherowhero, ko Te Tapuke.

Ko Te Kura-a-Taiwhakaea, tana, ko Te Tuhi, ta Te Tuhi, ko Kahurerewai, ta Kahurerewai, ko Te Tuatara, ta Te Tuatara, ko Ngarahu.

Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, ta Tuhourangi, ko Uenuku-kopako, tana, ko Kiritai, ta Kiritai, ko Hine-au-pounamu, ta Hine-au,' ko Pareuruora, ta Pare,' ko Te Au-tuiroro, ta Te Au,' ko Huia-turae, tana, ko Korouaputa, ta Korouaputa, ko Parekowhatu, tana, ko Waitohi, ta Waitohi, ko Te Rangihaeata.

Ko Parekowhatu, tana, ko te Rauparaha, ta Te Rauparaha, ko Wiremu Tamehana.

Ko Hine-au-pounamu, tana, ko Rautao-kura, ta Rautao,' ko Manuhiri, tana, ko Kihi, ta Kihi, ko Rangi-aho, ta Rangi-aho, ko Te Heuheu, tana, ko Te Rohu.

Ko Rangitihi, tana, ko Tuhourangi, tana, ko Uenuku-kopako, ta Uenuku,' ko Kiritai, tana, ko Ueroa, ta Ueroa, ko Tamahika, tana, ko Te Tukutuku, ta Te Tukutuku, ko Ririwai, ta Ririwai, ko Te Kahuroro, tana, ko Rangi-heua, ta Rangi,' ko Matiu.

Ko Rangitihi, tana, ko Ra-to-rua, ta Ra-to-rua, ko Whakairikawa, tana, ko Tu-te-ata, ta Tu,' ko Tu-whakairikawa, tana, ko

page lxviii

Hine-rehua, ta Hine', ko Te Kahureremoa, ta Te Kahu', ko Waitapu, tana, ko Parekawa, ta Pare', ko Te Ketekiri, tana, ko Parewahaika, ta Pare, ko Te Kahurunga, ta Te Kahurunga, ko Tokoahu, tana, ko Hihitaua, ta Hihi', ko Taraia, ta Taraia, ko Auraki.

Ko Rangitihi, tana, ko Rangi-whakaekeua, ka rere i muri i a Rangi-whakaekeua, ko Rangiaohia, ki a Ngati-Paoa tenei, ki Roto-rua hoki.

Ko Pounui, tana, ko Rongokako, ta Rongo', ko Tamatea, tana, ko Kahungunu, ka noho i a Rongomaiwahine, ka puta ki waho, ko Rongomaipapa ratou ko ana tungane, ko Kahukuranui ma, ko tetehi tenei o nga tino tupuna, nana i whaktupu atu he tangata ki whea, ki whea whenua, a ko Hei ano hoki tetehi tino tupuna nana i whakatupu atu nga tangata, ki nga tai whenua nei.

Na, no muri iho hoki i a Hei, ko Tuparahaki, nana a Kumaramaoa, ka puta atu, ko Tauhuwhakatiki, kei roto i enei nga iwi o Taranaki, puta noa ki runga, ki raro, haunga ano a Roto-rua, i tuturu ano ki reira, a i roto ano i tenei tupuna i a Hei, ko Kaimatai, raua ko Tamangarangi, i tupu ona uri ki Waikato, ki Taupo, ki Hauraki, ki Ngati-Maru, ki Ngati-Paoa.

Otira, i roto ano i a Rangitihi tetehi wahi o Ngati-Maru, o Ngati-Paoa, o Ngati-Tuwharetoa, o Te Urewera, o Ngai-te-Rangi, o Ngati-Awa, puta atu ki runga o Te Whakatohea, me Ngai-Tai, puta atu ki a Te Kani-a-takirau, ki a Rongowhakaata, ki te Wairoa, ki a Te Apatu-o-te-rangi, ki a te Whatu-i-apiti.

Otira, ko nga tangata anake o runga i a te Arawa, nga kakano i ruia ai ki te whenua, a toro ana nga kiwei, me nga peka o taua kawai ki runga, ki raro, puta noa ki te wai-pounamu, ki Ngapuhi hoki.

Ko nga tangata anake i eke mai i runga i a te Arawa, nona enei uri i tuhituhia nei ki nga pukapuka nei. Tena atu te tino pukapuka i poto ai te tuhi, ko te pukapuka i tuhia i mua atu, kei a Kawana ano e takoto ana.

page lxix

Kia whakaaturia nga tikanga o nga mahi a nga tupuna i eke mai i runga i a te Arawa. Ki ta matou nei whakaaro, ki ta nga tangata o runga i a te Arawa. Kaore i tapoko mai nga uri o runga i era waka atu, hei whakatupu uri tahi ki runga o Roto-rua, o Maketu, kia penei tahi me o runga i a te Arawa, i whai uri tahi ano ki nga whenua katoa, e rangi a Matatua, ko Uenuku-Rauiri, he uri ona kei Roto-rua, otira he taha rua tahi a Manu, a Tawhanaki, no Waitaha. no Ngati-Awa tetahi wahi.

Aha koa ianei, kihai i mahara he uri katoa ratou no nga tangata o te Arawa, kia pai mai hei hoa tahi, kahore ra hoki. Ina hei hoa whawhai tonu mai ki te take o te tupuna, i tupu atu ai te tangata, ki 'hea, ki 'hea whenua, otira, ko nga ingoa o nga kainga i haere mai ai i Hawaiki enei tupuna, ko Hawaiki te tino ingoa nui o aua notu, nga kainga i roto, koia tenei, ko Waerota, ko Rarotonga, ko Waeroti, ko Parima, ko Manono.

Otira, ko te maha o nga kainga, e kore e taea te tatau, kei nga tino mohio ano te tikanaga o nga ingoa, ko te tino wahi tapu o aua kainga, ko Rarotonga, kei reira te putunga o nga makawe i te mutunga o te purenga, kei reira hoki te nohoanga atua, i tangohia mai i reira a Maru, a Te Iho-o-te-rangi, a Rongomai, a Itupawa, a Hangaroa, he atua enei, i tahaetia mai e Haungaroa, e Kuiwai, i muri i te rerenga mai o te Arawa ma ki tenei motu, whenakotia mai ana, a ko aua atua ra ano o raua waka i eke mai ai, kaore, i hoe atua kore noa mai aua waka, he atua kumara anake i riro mai, ika hoki.

Ko te atua tangata i mahue atu, e ngari, ko nga karakia anake i riro mai i a ratou, ki roto i o ratou puku takoto ai, he mea mohio a ngakau tangata. Ko te take i whanakotia mai ai aua atua nei e aua kuia nei, koia tenei, he kanganga, riro mai ra no taua heke ra, ka puta te whakaaro o te tini o Manahua, kia whakaritea he tikanga karakia ma ratou, kia tonoa mai o ratou atua ki te whakahoki atu i taua heke. Ka oti te whakapai te tua-ahu, oti rawa, kei te mahi i te wahie, ka pae, i te kamaka, ka pae, i te rautao, ka pae, rite rawa era te whakarite, hei tao mo Ngatoro' ratou ko ana taina, hua noa, tera nga atua, te takoto toitu ra kaore, kua riro i aua ruahine te ta[gap — reason: unclear]hae, no te ro[gap — reason: unclear]u-

page lxx

gonga kautanga hoki ki nga tikanga a te uri o a raua tane e korero tikanga ana, na reira, ka mamae ake o raua ngakau, ki te kanga mo raua tungane, he tuahine koa no Ngatoro' no Tama-te-kapua ana kuia ra, i moe i te tane o te hunga i mahue atu i Hawaiki ra.

A rongo ana ki te mea e kanga ana o raua tungane, tahuti ana mai raua, a riro mai ana aua atua te tahae mai e raua, a tae kau mai ki Aotea nei, ka rewa atu te taua a Ngatoro-i-rangi, ratou ko Tama-te-kapua ma, otira, tae rawa mai aua kuia, kua tahuna a te Arawa ki te ahi, heoi, he mea kari ki te whenua a Totarakaria, ko te waka tera nana i tiki atu ki Hawaiki, ka hinga i reira ko Ihu-motomotokia, awatea rawa ake, ko te parekura ko Tara-i-whenua-kura, tomo atu hoki te pa, ko te whakaara, e rua parekura, e rua pahoro, ka hoki mai taua taua. Hoki rawa mai ki Aotea nei, ka aru mai ano i muri, tau kau mai, ehara ka u mai ano te tini o Manahua, te whakatikanga ake o Ngatoro,' kei te karangaranga i nga hau o Pungawere, tana putanga mai ehara, ko te tini o Manahua, ko Mutahanga, ko wai, ko wai rangatira i mate i konei. Ka huaina tenei parekura, ko Maikukutea, na reira, ka whakaaro nei o matou nei tupuna, a tupu ake ko matou nei matua. Ko te Arawa anake te waka i whai koha ki te hoki atu ki Hawaiki whawhai ai. Ki te rapu utu mo te pananga mai a nga uri o Uenuku, raua ko Toi-te-huatahi, ko Tamatea-kai-ariki, ko Maui-potiki.

Tena ko te mano waka nei, nohea i whai kaha ki te hoki atu. ki te rapu utu atu i Hawaiki, mo te pananga mai, tae tonu mai ano ki tenei motu marara noa atu, ki te rapu kainga mo ratou, he wehi noa iho ranei ki Hawaiki, tena ko nga tangata o runga i a te Arawa, i tae tuatahi mai ano ki Whanga-Paraoa, waiho atu nga tohu i reira mo tera wahi, haere mai ki raro mai' a tae mai ki te Awa-a-te-atua, me era tohu ano, tae mai ki Maketu, ka tahi ka u a te Arawa i reira, toia ake, a wera ake i te ahi.

Ka haere nga tupuna ki runga o Roto-rua, ki te kotikoti whenua i reira, a puta noa atu i Horohore, i te Whakamaru, i

page lxxi

Arowhena, puta noa i Titiraupenga, a Hauhungaroa, puta noa i Tongariro, a Whanganui atu ana. Ka haere atu ano i Maketu, ka eke i Tuata, i Maroa-nui-a-Tia, i Tutukan, i Tuaropaki, puta noa i Taupo, Tongariro, Whanganui, ka haere atu ano i Maketu, Roto-rua, Tumunui, Paeroa, Tauwhara, Taupo, Whanganui, i Maketu ano, Otawa, Otane-wai-nuku, Opoutahi, puta noa i Patetere, a Waikato awa, ka haere i te akau o te moana, i Tauranga-o-te-Arawa, a Katikati-o-Tama-te-kapua, Kowhatu-whakairi-a. Ngatoro-i-rangi, a Moe-hau, a mate iho a Tama-te-kapua ki reira, ko te rohe atu tera o te wahi whenua, i nohoia e nga tangata o runga i a te Aruwa. Kei Whanga-Paraoa te mutunga ki runga, e ruatahi ki reira, ko nga kumara, ko te kura a Tauninihi, i whiua ki reira, a e rua hoki tohu ki Moe-hau, ko te Kowhatu-whakairi, ko Tama-te-kapua, kei reira ano e tanu ana, nga wahi koa i haoa ai e aua maia nei i nga rangi i mana ai.

Muri rawa iho, ka riro katoa i nga uri o Tainui, o Matatua, o Mata-whaorua aua kainga katoa nei, a ko Maketu anake i mau, otira, i riro katoa ano a Maketu, e [gap — reason: unclear]ngati a Roto-rua i toe ano, a no tenei ahunga-tangata, ka tahi a Maketu ka tino mau i nga uri o te Arawa, o Tuamatua, no te tupunga o Hikairo, o Korokai, o Kahawai, o Huka, o Ngaparete, o Te Amohau, o Pango, o Tohi, o Nawaina, o Mokonui-a-rangi, o Te Kohika, o Tu-te rangi-whakae, o Taranui, o Te Rupe, o Te Whare-pouri, o Hokohinu, o Te Puehu, o Te Awekotuku, o Taui, o Te Ngaherehere, o Te Taipu, o Whitiora, o Te Uata, o Tautari, o Patapata.

Otira—he maha nga rangatira, a ko nga rangatira i nui ake te mana, koia tenei o ratou ingoa, e rua tekau ma iwa. Tena, i nga tupuranga o nga tupuna, ko tahi tekau ma-toru, kihai rawa i hokia atu a Maketu, i riro tonu atu i nga tupuna o Tupaea, o Te Mutu-takupu, o Taipari. Atawhaia ki tenei ahunga-tangata, ehara ka hokia atu ano.