Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of the Third Kotahitanga Parliament, April to May 1894

Pakirikiri, Mei 8th, 1894

10 a.m.

Pakirikiri, Mei 8th, 1894.

Tiamana Ite Whare Kua puare, tenei whare.

H. T. Whatahoro (Pirimia).—Ka tu ka mea: Ko te mea hei whakamarama maaku kia koutou enga Mema Honore, me te Iwi nui hoki, e noho nei i te marae, konga take i paahitia ete Kawanatanga o Mangakahia ite tau 1892. A kote ra rangituatahi o taua Ripoata, te waahi hei whakamarama tuarahi mote tumuaki ate. Kawanatanga, a, kia maia enga hui te whakarongo i ana korero. A, ite mutunga o aua korero, ka korero mai koutou i runga ano ite rarangi e whakamaramatia e ia.

T. Tiakitai.—Naaku te whakaoro nei ete Iwi kia nekehia mai nga korero ote mea nei ki waho nei kia rongo nga kaumatua nga wahine mengatamariki.

Whatahoro.—Ka panui ite rarangi tuatahi ote Ripoata ate Kawanatanga Maori ote tau 1892, o Mangakrhia. A, tenei ete iwi ka tu atu ahau ki mua io koutou aroaro kite whakamarama atu kia koutou i runga inga ritenga ote rarangi tuatahi. Hoi, ko tenei pire i Motinitia e P. Taui ratau ko ona hoa mote kohi moni. A, i whakaotia ete Kawanatanga o Mangakahia i tu nei kite waipatu ite tau 1892, otira kaore taua pire i oti i paahitia i reira, a, nukuhia ana mai ki konei tino whakaoti ai he ritenga e puta ai he kaha kite Kawanatanga kite kohi inaianei. A, i iti Kawanatanga o Mangakahia kote moni kohi mate tangata tane kotahi pauna [unclear: £1 0s 0d] Wahine me nga tamariki kua rite nga tau. Ite tau 1893 i meingatia i reira me tu he peeke moni, a, me whai komiti rawa aua Peeke moni o ia takiwa. A kote hiahia ote Kawanatanga kia uru atu ia ki roto ite whakahaere o aua moni! A me hanga rawa e tenei Peremata he ture mo aua tikanga. Ko aua moni katoa ite peeke, kia 5 Paiheneti ite pauna o, [unclear: 1a] ite pauna mate Kawanatanga, a ko taua moni epau ana i runga inga mahi ate Kawanatanga. A, ko enei take me paahi rawa e tenei Paremata, a, ka tuku atu ai kite Paremata mote koroni, mana o tino whakamana. Hei ture mo ko te rarangi tuatahi tenei e inoi ana e to koutou Kawanatanga kia whakaotia. Kati aku korero i konei.

P. Ratapu.—E rua kupu e pai ana ahau i roto i enei rarangi. Kote rarangi tuatahi, kanui te nana ote panga ote kohatu, ki runga ka hoki tonu iho ki raro,

page 45

Paetarena.—E mea ana ahau me unu mai te (ara) nga rarangi 1, 2, 3, 4 ki waho

Pirimia.—Kupu patai kia P. Ratapu. He aha te ritenga o to kupu.

P. Ratapu.—Kote take o taku kupu he tino mea uaua rawa tenei mea te kohi moni ki etahi hapu.

Pirimia.—Na te Kotahitanga tenei take, a kote Whare tenei o a tatou mahi e mana, a, e tika ai a tatou mahi. A, ite mea e whakakorea ana ano hoki ite Kotahitanga, note mea, ko te waka tenei e rite ai a tatou mahi, me a tatou hiahia, tae atu mo runga i o hiahia mo te whakawhiti ki Ingarangi. A, me pehea e whiti atu [unclear: ai] runga i to tatou kore moni [unclear: po] reira kote ora tenei mo tenei Kotahitanga, ma te rite o tenei ia ratou. Kia ora koutou katoa.

Paetarena.—E whakapai ana ahau ki nga korero ate Pirimia, ite mea ko tenei Kotahitanga, ma tenei take e ora ai.

Timi Waata.—E whakaae ana ahau kia hanga he ture mo tatou, note mea, e taea nga mea katoa ete Pakeha. Kote take, na te moni, i ara ai, o ratou Kingitanga. A, no reira, e tautoko ana ahau i tenei Ripoata, mo tenei, Pire.

P. Puhu.—E whakaae ana ahau ki tenei Pire. No te mea ete iwi, ma te Kohi moni e tika ai a tatou mahi

E. Puraka.—E tautoko ana ahau, no reira ka kohi ahau inaianei. Kotahi pauna, £1.

Pirimia.—Kua mutu tenei i konei heoi, ka panuitia atu te rua onga rarhngi kia koutou. Nga Rauri ote. Whare i mahia ete. Kawanatanga Maori i Poneke. Ko tenei take e inoi ana ma koutou e whakaatu tenei take, e hiahia ana ahau kia paahitia e tenei Paremata

Tuatoru.—Ite wa i noho ai te Paremata nei kite [unclear: Waipatu] i te tau 1892, ka tu te Kawanatanga. Ka whakaturia i reira nga ritenga ote mahi i roto i etahi tikanga ote Paremata Pakeha a, kote wahi i toe, kaore i hanga he ture, a, mehemea ekore etaea e tenei Paremata; epai ana ano mate Kawanatanga ehanga, otira. kaore i hanga he ture i reira. A. heoi ano nga mahi i oti ko enei, e kite nai hoki koutou, a, mehemea e tika kia hanga he ture hei tiaki ite Kawanatanga, e pai ana me mahi. E [unclear: penei] atu aua ahau, kia tiro kaha koutou kite mahi i enei. page 46take, a, ko tenei te take e tino hiahia ana to koutou Kawanatanga kia mahia.

Piniha.—E tautoko ana ahau, mo runga inga korero ate Pirimia kua whakapuaki nei, engari, i rongo au, i pau nga moni ite Kawanatanga o Mangakahia.

Tuawha.—Kote ritenga [unclear: o] tenei ture ekore e tika mate Kawanatanga e mahi, otira, kua mohio tatou kinga tikanga Pakeha katoa, no reira e tika ana, mehemea e paingia ana o tenei hui, e eke ana ki runga inga tikanga onga marae nunui, arai i nga mahi kikino katoa, met e haurangi, no reira, mehemea e paingia ana e koutou hei ritenga tenei mo tatou marae nunui.

Tueku.—E tautoko ana ahau i tenei take, a, e ture ana hoki tenei take, mo tenei hui o noho nei tatou, mo nga haurangi, me etahi atu tikanga ekore nei e paingia e tenei komiti otenei marae.

Eria.—E whakaae ana ahau kia hanga hei ture mo tatou marae nunui.

Pirimia.—I taku taenga ki tokomaru ite matenga o taku hoa wahine i whakahaua e ahau nga tangata nunui matauranga, o Te Aitanga a Hauiti, kia haere mai, kia rongo, inga tikanga e oti ana i tenei Paremata, otira, i tae mai ano ratou, kua hoki etahi, a, kei konei ano etahi o ratou inaianei.

Puhara.—E hiahia ana ahau enga iwi, kia whakapuaretia e tatou.tetahi taima hei korerotanga mo W. K. Te Apaapa. Kia korero kia tatou i runga inga kupu o ta ratou taonga i whakaera ai.

Pirimia.—Kua whakaaetia, e au tenei tono.

W. K. Te Apaapa.—Haere mai enga iwi manaakitia mai e kontou te whetu ote ra. Haere mai koutou katoa maanakitia a Kuini Wikitoria, o rua nga oati tuatahi. Kote Oati i homai Kinga Maori kote oati ate ture tuarua, mete Oati ote whakapono. A, i tohatohaina katoatia nga taonga o kuini, enga Maori, no reira e ki ana ahau inaianei kia tika rawa ta koutou oati i runga i tenei taonga, ko ahau anake te whakaoranga ake i runga ite mahi i hainatia e matou, ko aku tuakuna, kua pau atu ratou kite mate. No reira, e mea ana ahau kia tino tika rawa tenei oati, ka tika nga mahi. No reira e nga iwi, kaore te Maori e ora ite kore ona e tika. No reira koutou i mahi nui Kote kupu i oati ai au, kia Aperahama kia Ihaka kia ai.

page 47

Hakopa, ki aku pononga i whiriwhiri ai. Ka hoatu e ahau ki o koutou uri, te whenua e whakaaria e au, ara, a [unclear: Kanaana]. Na nga Maori ano i hokohoko o ratou whenua kite Pakeha, a, ka tahuri atu ano Kinga Pakeha. A, korero parau ai roto inga kooti whakawa Whenua Maori, no runga inga mahi pokanoa, i mahi nga tamariki, a noa, ite whare kia ete kite rangi, a kaore i eke, he pokanoa tenei take, a i tu te hui [unclear: nui] ki Kohimarama, a e patai ana ahau, kei te haina o ratou ingoa, kaore kau ranei. No reira te taenga mai o Raniera raua ko ona hoa, kite haina mote Kotahitanga, ka mahara ahau kite mahi i [unclear: hainaoia] e matou ko aku tuakana, a, hemo atu ratou kite mate, ko ahau anake tenei e ora nei inaianei, no reira, haere mai enga iwi, mahia te taonga, naaku nei hoki i kukume mai ki konei, E hoa ma, kua haawhe kaihe katoa te tangata inaianei, no reira, e hiahia ana ahau ki tetahi wahine Pakeha, hei hoa moe mooku, hei aha te oati, to matou tuhituhinga, nate Pakeha. Ma te Arawa ra e mau atu te taonga, ki aia, ka mutu aku korero.

H. Tomoana.—Karanga mai e pa, ki o Iwi tenei katoa kei konei, me to taonga katoa, i mahia ai e koutou i nga rangi o to koutou oranga, hemo atu o tuakana a ko koe anake tenei inaianei e ora nei kei te nui toku hari mote manaaki nui kia koo kei te mihi ahau kia koe tenei to taonga te iri nei te Tiriti o Waitangi o Ngapuhi. A, ite hokinga mai, ka riro mai to taonga, koia tenei e tu nei inaianei i mua i to aroaro.

T. Tiakitai.—Karanga mai e kara e mihi ana ahau e tangi ana kia koe tena koe i o koutou rangi o mua. Kei te nui a marama kite korero inga ra o tou korohoketanga, e maanaki ana au kia koe, no roto i enei rangi. Ka mohiotia tenei, te taonga e ora ai, kote mahi i mahia e koutou ko o tuakana, a, he kimi ite ora ma tatou i tenei ra to kupu mote whakapono, e tino whakaae ana ahau, kote, mea nui tenei, no reira, korero mai koe i o korero nunui, me o korero, mana, kei te nui taku whakamoemiti kia koe mo ou i rokohanga e to taonga i roto i enei rangi, kia ora tonu koe, ma te atua koe o tiaki e manaaki.

Puhara.—E whakapai ana ahau kia koe Wiremu Kingi. Tena koe, me to taonga i era rangi i mua a, tenei koe kua tae mai kite marae nei, tenei to taonga te tu nei i hainatia ra e koutou ko o whanaunga i mua, kua mate atu ratou, a, ko koe anake tenei e ora nei inaianei, taku kupu kia koe, me haina ano koe. No reira, kei a koe ano te mana inaianei e mau ana, he nui noatu te mana, a, e haere ana maaku e penei he penei he nui nga korero ite tuawhenua, me waho ote moana, e ki ana ite mana o to taoanga, Ka mutu nga korero mihimihi kia Wiremu K. Te Apaapa.

page 48

2 p.m. Ka tu te korero ki waho ote Whare.

E whakapai ana ahau kinga kupu i korerotia e Wiremu u Kingi, menga korero hoki anga Rangatira i korero nei, a, he tika te kupu a Wiremu kingi, e mea [unclear: hei], kote whakaporo te mea nui. Kei te tino whakapai hoki ahau, mo tenei o ana kupu, mo tetahi wahine Pakeha maana. Mate atua a koe e Wiremu Kingi e tiaki e manaaki. Konga Korero [unclear: katoa] o tenei marae ka tukuna katoatia kite pukapuka whakakawenatatanga e nga korero o tenei Paremata Maori. Kati ake taku korero mo tenei take i runga i taku aroha, me te mihi kinga korero a W. K. Te Apaapa Ripoata (5) ate Kawanatanga Maori, ka whakamarama atu ahau i nga tikanga o tenei rarangi: Kua paahi tenei take ite tunga o te Paremata Maori kite waipatu ite tau 1893. Mo tetahi Roia, a, konga waahi i toe, kote hanga i etahi ture moona, i roto ite hiahia ote Kawanatanga Maori inaianei, kia hanga rawatia tetahi, etahi ture ranei, mote Roia hei ruuri mo ratou, a ma tenei Paremata. Maori, e whakamana ana ite mea, e mahi ana tatou inaianei i roto ite Tiriti o Waitangi, me a tatou whenua kua riro katoa i runga i tenei take, a, kua oti ia tatou te whiriwhiri etahi Mema, mote Paremata Pakeha, hei rarangi, Hei, mangai, hoki mo tatou i runga i o tatou mate, e pai ana mai kiatatou ho reira i paahitia ai ite Waipatu ite tau 1893, kia kimihia he Roia hei whakatikatika, hei arahi, hei whakaatu ia tatau kinga huarahi mahia, ate Pakeha, e kore nei e matauria e tatou, o ratou mahi. A, ma nga Roia anake enei tikanga e tirotiro, ka kitea nga huarahi he ara tika. Mehemea Kua eke a tatau tamariki kura, kite tino matauranga onga Roia, me era atu matauranga, kaore e kimihia he Roia, ite taha Pakeha, ka whakaturia tonutia i roto ia tatou tamariki. otira, ko taua kupu hanga ture ka eke ano ki runga ia ratou, me hanga rawa he ture mo ratau, penei, mi tenei e inoia nei inaianei. No reira i runga ite korero tamarikitanga, a, ka kimihia tonutia ite Pakeha, hei manga, he kaohi monga raruraru kinga Hupirimi kooti mete Paremata Pakeha, a, kote inoi a to koutou Kawanatanga, kia hanga he ture kia opaahi inga whare e rua o tenei Paremata Maori.

P. Ratapu.–He patai taaku kite Pirimia. E 5 nga rarangi nei a rapua he Roia i tehea Kingitanga? Pirimia. Kei a koe te ritenga, me rapu e koe ite Kingitanga ote Tiriti o Waitangi. O Tiamana ranei, o Ruhia rane, io Ingarihi ranei P. Ratapu. Koe hea nga whai e pakeketia ana, ina hoki, ka rapua e koutou he Roia mote kotahitanga, Pirimia. Kua whakaaturia e ahau irunga i taku whakamaramatanga, he maha nga take e kuaretia ana, a, e pakekotia ana ete Maori no reira e puta mai he matauranga, he ngawaritanga ranei inga Roia Tera tetahi Pitihana kite Paremata Pakeha, ka hoatu te kape page 49kia Temeneti raua ko morihana e rua enei tangata, he moia anake, I mea [unclear: raua], he pire whakaeke tenei kei runga ote pa, otiia ekote koutou e eke ki reira, a koia he tener, na, kote huarahi e eke ai ki runga—Otira, kaore ta raua kupu i whakaponohia, otira, i to matou taenga ki Poneke, tike tonu te whakaatu a aua Roia, kua rongo koutou i panuitia ano [unclear: ete] kawaoatanga o mangakahia.

P. Ratapu.—E tino tautoko ana ahau ite Roia engari, kaore ahau e pai kia hanga he ture monga Roia inaianei, taria atu te otinga ote pire a Hone Heke.

Tuehu,—E tino tautoko ana ahau.

Pirimia.—Kua tu he perehi ki Wairarapa, na [unclear: Tamahau]. Kua haina te ingoa, ko re Triti o Waitangi, te take note hinganga o Huia, i aua ra, a, no taua haerenga, ite pooti mema, ka whakaturia he tari ki Poneke, a, ite ritenga ote Tari ka whakaaro ia me mahi hoki he Perehi inaiinei, kua rite katoa, kaore he utu monga mea ate Kotahitanga, e tukua ana ki reira. Engari, to Huia a utu monga mea ate kotahitanga, e tukua ana ki reira. Engari, to Huia e utu ana [unclear: toona;] konga mahi a enei Perehi he mau atu i a tatou korero me a tatou mahi kinga waahi katoa. a, i puta ano te kupu a Tamahau maana anake e atu, nga mea katoa. tae atu kinga kai mahi. Kote kirihipi, kaore te Kawanatanga i mahi i tenei tau kua huri ake nei. Ite mutunga mai ote Paremata ote Waipatu ka wehewehe nga Minita ote Kawanatanga, menga mema ka hokihoki atu k e e ratou kainga, otira, e takoto ana te wa mo ratou. Heoi, mehemea he kirihipi kei konei, e tika aua me hainei nga iwi kaore ano i haina hoa.

H. Tomoana.—Kaore ate Huia i hinga, engari, i tae mai te reta ate Kawanatanga, kia mutu te mahi o Huia, no te mea note Kawanatanga taua oranga, a, ino taua [unclear: raua] ate Kawanatanga. Ka mohio, matau kua hinga otira, kei te ora ano ia inaianei.

Pirimia.—E tika ana te reta nei, te take, nate etita i tuhi mai, kua mate a Huia, kaore he moni, a, i mea ano ia, kua nama he moni hei pupuri ite mahi a Huia, mo tenei Paremata, i muri mai o tenei raru o Huia, ka hinga ano a Huia, no reira a Tamahau i mea mai ai, keite nui rawa te hingahinga o Hoia. I whakaaturia i reira, kote moni ate Kotahitanga i timata ai te mahi a Huia £14 0s 0d otira, i runga ano i taua kaha kite mahi, ka £60 0s 0d, taua moni inaianei, a, no runga ite [unclear: mamanga] moni e Huia, ka mea te Kawanatanga, me nohu a Huia, mote 2 marama, a, e tika ana, kua ara ano a Huia ki runga inaianei, page 50ka mutu te korero ite 4 p.m. Ka mutu te korero ote marae i tenei ra, ka neke te korero mo ate 10 onga ra o Mei 1894, 10 a.m.