Paraire, 21 o Oketopa, 1898.
Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

862. Henare Kaihau: Kua korerotia e koe au whakaaro mo nga tikanga nunui o roto i te Pire a te Pirimia e takoto nei i te aroaro o te Komiti?

Paratene Ngata: Ae.

863. Henare kaihau: Ki to whakaaro ka rite i taua Pire nga hiahia o nga iwi Maori katoa o Niu Tireni, e hiahia nei kia hanga he tikanga hou mo ratou me o ratou whenua?

Paratene Ngata: Ka rite tetahi wahi o to ratou hiahia; ara, ka rite i te rahuitanga e te Pire i te toenga o nga whenua Maori. Ko tetahi wahi tera o te Pire e rite atu ana ki te hiahia o te iwi Maori. Tena ano etahi hiahia o etahi wehewehenga o te iwi Maori, ara, o nga iwi e tono nei i te Mana Motuhake, i te Kaunihera Maori, me etahi atu mea kaore e whakaaetia ana e te Pire.

864. Henare Kaihau: Ko te hea wahi o te Pire nei te wahi kaore e rite ana ki te hiahia o te iwi Maori?

Paratene Ngata: He maha nga wahi, he Pire hou hoki tenei katahi ano ka whakaurua mo te iwi Maori me ana mea katoa. Kei te pai etahi wahi o te Pire e takoto nei, a ki te whakahaerea ka kitea etahi atu wahi pai ona a ka kitea hoki ona wahi kino.

865. Henare Kaihau: I penei pea ia nei taku mohio atu ki to korero, ko te wahi o te Pire e rite ana ki nga hiahia o te iwi Maori, ko te wahi e ki ana me tino whakamutu rawa atu te hoko whenua?

Paratene Ngata: Ae. Tetahi hiahia o nga Maori ko tetahi huarahi kia whakatuwheratia kia ahei ai ratou ki te riihi i o ratou whenua, a kua whakaritea tera hiahia e te Pire nei.

866. Henare Kaihau: E penei ana koia te tikanga o to korero na, mehemea ka tangohia ki waho te wahi arai i nga hoko, penei kaore e rite ana ki nga hiahia o te iwi Maori?

Paratene Ngata: Ae, kua ki ake ra au ko te tuatahi tonu tenei o nga Pire penei i meatia mo nga Maori. Mehemea pea ka paahitia kei reira pea ka kitea kei te rite ano ia ki nga hiahia o nga iwi

867. Henare Kaihau: I patairia ai e au tena patai kia hangai ai to utu mai ki te Komiti, ara, heoi nga wahi o te Pire e rite ana ki nga hiahia o te iwi Maori ko nga wahi e kati ana i te hoko me te huarahi hei whakahaere riihi whenua Maori, a ki taku whakarongo atu, e whakaae ana mai to utu ki tena patai. Kei te mohio hoki koe ko te hiahia nui o nga Maori o te Motu nei puta noa puta noa: tuatahi, he kati i te hoko, tuarua, he whakahaere i tetahi ritenga hei riihi i o ratou whenua. Kaati kua ki ano koe e hiahia ana ano hoki nga Maori kia utua a ratou ruri me etahi atu nama kia tae ai ki ta ratou e tono nei; e tika ranei tena?

Paratene Ngata: Ae, e tika ana. Kaore pea koe kia rongo i aku korero i te aroaro o te Komiti i te ra tuatahi, tuarua hoki. I korerotia katoatia e au ena mea katoa tae atu ki nga menemana i whakaaetia e te hui ki Papawai.

868. Henare Kaihau: Kaore au i te hoki ki o korero o mua. Engari toku hiahia ko aku e patai atu nei i naianei kia utua e koe?

Paratene Ngata: Heoi, i patai mai hoki koe pehea te hiahia nui o te iwi Maori mo runga i tenei Pire, a kua whakaaturia e au kia koe.

869. Henare Kaihau: E pai ana, i runga i te mea ko te utu mo taua patai kihai i marama, ka pataria ano koe e au ki tetahi patai ano. I rongo atu ia nei au i a koe e ki ana, i tae ano koe ki te hui ki Papawai: he tika ranei i tae ano koe ki reira?

Paratene Ngata: Ae.

870. Henare Kaihau: Taku mahara, i penei koe i nanahi, i reira ano etahi o Waikato, me etahi o nga tangata o te Tai Hauauru?

Paratene Ngata: Kaore au i pena. I penei ke au. Ko etahi o nga tangata i tae ki taua hui i wehe i a ratou kia motuhake ki waho, a uru ana ki tetahi ropu e tono ana kia hoatu ki a ratou he mana Kaunihera Maori.

871. Henare Kaiahau: A i aha etahi o nga tangata?

Paratene Ngata: Ko tetahi wahanga i tono i te Mana Motuhake, a ko te tuatoru o nga wahanga i tautoko i te Pire i tapiria mai nei nga menemana.

872. Henare Kaihau: Kaati, e penei ana koe, i pakaru te iwi e toru wahanga pu korero—kotahi wahanga e tono ana mo te Mana Motuhake, tetahi mo te Kaunihera Maori, ko te tuatoru e hapai ana i te Pire. E tika ana ranei tena?

Paratene Ngata: Ae.

873. Henare Kaihau: I te hea o enei whakahaerenga mataurauga e toru koe? I te taha Mana Motuhake ranei, i te Kaunihera Maori ranei, i te taha hapai ranei i te Pire?

Paratene Ngata: I te taha hapai i te Pire au I haere ano au i runga i taku i whakaaro ai, me ta toku iwi i ki ai.

874. Henare Kaihau: E ki ana koe e whakahaere ana koe mo to iwi, a i te hapai koe i te Pire: ehara ia nei i te mea ko to ratou hiahia he tautoko i te Mana Motuhake ranei i te Kaunihera Maori ranei?

Paratene Ngata: Kaore. I hapai au i te Pire i runga i tenei take na: ko toku iwi he iwi i piri pono tonu ki te Kuini, a i naianei e pera tonu ana ano, kaore matou e uru ki nga whakahaere e haere ana i waho o nga ture a te Kuini. Ko tuku iwi hoki he iwi hapai tonu i te Kuini, he hoia hoki nana, me au hoki.

875. Henare Kaihau: E tino ki pono ana koe i tonoa mai koe e to iwi ki konei hapai ai i tenei whakahaere, a kia kaua rawa koe e tautoko i te Kotahitanga, i tetahi ranei o nga whakahaere i sorerotia nei e koe?

Paratene Ngata: Ae. Ko te ritenga tena ko taku i ki ake nei. Kaore tahi ano au kia uru hei mema mo to Kotahitanga, kaore ano hoki i uru noa ki ona hui i mua mai a taea noatia tenei w.a.

876. Henare Kaihnu: Kei te pena tonu ranei ou wbakaaro i tenei wa?

Paratena Ngata: Ae; kei te pena tonu.

877. Henare Kaihau: E pai ana; ka patai au i tenei patai ki a koe: Mehemea e tika ana tau e mea mai na, a e tika ana hoki to whakapuaki i nga hiahia o te hunga nana koe i tono mai ki page 84konei, mehemea ka kore e whakaetia e te Pirimia nga menemana ate hui i whakaurua nei ki te Pire, e rereke raw a nei i te Fire, e kore ia nei koe e whakahe ki te Pire?

Paratene Ngata: Kua oti te utu e au te patai a te kai-patai.

878. Henare Kahau: Ko to utu me "Ae" me "Kaore" ranei, taku hiahia tena?

Peratene Ngata: Kai au ano te ritenga mo taku utu atu, a koia tenei taku utu: Menemea ka kore te Pirimia e wakakaae ki nga menemana, heoi ka tukuna ma te Whare e mahi tenei mea. Tera e pahitia e te Whare te Pire i runga ano i tana i whakaaro ai hei painga mo te iwi Maori.

879. Henare Kaihau: E tika ana ano ra tena, engari kua whakarerea e koe te Pire a te Pirimia, a kua oma koe ki muri i te Whare hei whakapuru mou?

Paratene Ngata: Heoi hoki pea ta te Pirimia he whakatakoto i te Pire; ma te Whare ano ia e paahi.

880. Henare Kaihau: Kua ki koe ko to haere mai i haere mai i runga i ta to iwi i tono mai ai, ara, ko te whakatikatika i te Pire, a ko te take ano hoki tena nana koe i kawe ki Papawai—a kaore koe i haere ma I ki te tono kia whakaturia he Kaunihera, ki te awhina ranei i te Kotahitanga, ki te tautoko ranei i etahi atu o nga tikanga kua korerotia ake nei e koe, engari ko to tu e tu nei mo te tikanga kotahi anake. Kaati koia nei te tikanga ki toku whakaaro, ki te kore e whakatikaia te Pire ki ta te iwi i hiahia ai, ki ta te hunga nana nei koe i tono mai ki konei hei whakapuaki i o ratou hiahia, heoi e kore ra e kore tou whakahe ki te Pire a te Pirimia?

Paratene Ngata: Kua utua noatia atu e au i mua ra, heoi me utu ano pea.

881. Henare Kaihau: Heoi taku kia ki mai koe "Ae," "Kaore" ranei?

Paratene Ngata: Kaore au i mea mau e utu. Maku ano e utu. Kaore hoki e tika mau ano e utu tau patai, engari maku ke.

882. Henare Kaihau: Kaore pea koe e pai ana ki te patai nei—e kikini ana pea ia koe. Kua tae mai ia koe tou ake whakaaro, ara, kei te hapai koe i te Pire a te Pirimia, engari ehara tena i ta to iwi i taku mai ai i a koe ki konei?

Paratene Ngata: Me utu atu au i tena i mua atu i to haerenga ki tetahi atu patai. Kua oti noa atu e au te whakamarama ki te Komiti nga whakaaro o toku iwi, a kua korero ano hoki au mo runga i nga menemana kua whakatakotoria ki mua i te Pirimia mo te whakauru ki te Pire, a e ki ana au kei te Whare i tenei wa te whakaaro me aua menemana, a kei te Whare ano hoki te paahi te pehea ranei i nga mea e puta ai he painga a mo te iwi Maori. Toku whakaaro tenei, mehemea ki te kore au e kaha te tone ki te whakahe i tenei Pire, kore rawa e kitea ana e au tetahi huarahi e riro ai i toku iwi te oranga e kimihia nei e ratou. Kaore tahi ano hoki au i te kite i tetahi atu tikanga i ko atu e rite ai to ratou hiahia ko te Paremete anake.

883. Henare Kaihau: E pai ana; kaati me patai penei koe e au: Mehemea ka whakaurua mai e tetahi atu tangata tetahi atu Pire, e penei ana tona ritenga, me kaua nga whenua Maori e taka ki raro i te mana o te Poari, e kore ra pea e kore tau whakaae ki taua Pire me ka paahitia e te Whare?

Paratene Ngata: Tena koa whakaarahia mai ano koia to patai. Kaore hoki koe i te whakamarama i tau e mea mai na: E ki ana koe me kauaka e riro i te Poari te whakahaere. Ki te pena te ritenga, me riro i a wai? Ko taku tena e hiahia nei kia mohio au.

884. Henare Kaihau: Mehemea ia na ka kawea mai e te Apatihana tetahi tikanga penei me taku e whakaatu nei, a paahitia ana e te Whare, tera ranei koe o tautoko i taua mea?

Paratene Ngata: Kaore ano au i marama ki tau e mea mai na. Me whakamarama mai ano koia e koe. Me whakaatu mai ano me riro i a wai te ritenga o nga whenua Maori i raro i tena whakahaere. E ki ana koe me kauaka e riro i te Poari. Tena me riro i a wai? Ko taku tena e mea nei kia mohio au.

855. Henare Kaihau: Me riro i tetahi Runanga i tetahi ropu tangata ranei pena me te Poari?

Paratene Ngata: Ana koia, katahi au ka marama atu. Kaore au e mohio pehea toku whakaaro ki tena tu tikanga, kia kite ra ano au katahi au ka mohio. E kore au e here noa iho i au ki te whakapuaki whakaaro moku i te tuatahi kia mohio ra ano au ki te ahua o te Pire e tonoa nei au kia whakaatu i toku whakaaro.

886. Henare Kaihau: I ki koe ko te mea i takoto ki te Whare, i paahi hoki i te Whare, ko tena tau e tautoko ai?

Paratene Ngata: Ae, mo te taha tena ki te Pire; mo te rapopotonga e takoto nei i o tatou aroaro, ko tenei Pire he mea i inoia e nga iwi Maori i te Kuini, a ata homai ana e ia ki nga ringaringa o ana Minita—ki te Kawanatanga ano hoki o Niu Tireni kia kimihia tetahi ritenga, a ko tona tukunga iho ko te Pire e takoto nei o tatou aroaro, me te Whare, me te iwi katoa o Niu Tireni. Ko te whakahaere tena i ki ra au ko ta te Whare e paahi ai mo tatou mo te iwi Maori i kitea ai hoki e ia e tika ana me whai mana. Kaore enei kupu aku e pa atu ana ki etahi atu Pire ta te mea kaore ano au kia kite noa i tetahi atu Pire.

887. Te Tiamana: Taku mahara kihai i te marama te hoatutanga i te patai ki te kai-korero. I penei hoki taku whakarongo atu e, kei te whakaae ia ki tenei Pire, a ko tona hiahia me uru nga menemana o Papawai ki roto, a ki te kahore e kitea e te Kawanatanga tetahi huarahi hei urunga mo tena, heoi, ko tona hiahia ma te Whare e whakatikatika i runga i nga tikanga a te hui ki Papawai Ehara ia nei i te mea koi naka tau e mea nei?

Paratene Ngata: Ae. A mehemea i muri o te whakamahinga, kitea ana kaore kia pai, kaati, me whakatikatika ano kia rite ki te mea i hiahiatia ai.

888. Henare Kaihau: Ma wai e whakatikatika?

Paratene Ngata: Ma te Paramete, ko te tikanga ano hoki tena o nga Ture katoa e pahitia ana e te Paremete, e whakatikatikaia ana e ia i ia wa i ia wa.

889. Henare Kaihau: Mehemea ka kore e whakaae te Whare, ka pehea?

Paratene Ngata: Kaore hoki ra e mohiotia te peheatanga, kia tae ra ano ki taua wa katahi ano ka mohiotia?

890. Henare Kaihau: Ka whakaae mai pea koe ki tenei na, mehemea ka kore te Whare e whakaae ki te whakatikatika i te Pire i muri o te paahitanga, a ka kitea ano hoki kihai rawa i te pai, page 85heoi, ka tau ra he mate ki te iwi Maori i te mea ko nga hiahia i whakapuakina ai e ratou kihai i whaka-manaia?

Paratene Ngata: Ae tera pea e puta mai he kino. Kua pena na hoki au, tera pea e puta mai he kino. A ki te pa he mate tera te Whare e tae ki te whakaora ki te whakatikatika ano hoki i te Pire kia pai ai.

891. Henare Kaihau: Koi na te paina e whaia nei e au, kia whakaae mai ai ano koe, ae tera ano e puta he mate?

Paratene Ngata: E ki ana au ko te Kawanatanga te kai-tiaki o to iwi Pakeha tae atu hoki ki te iwi Maori, i tenei whenua. A no kona e kore te Kawanatanga e tuku, i nga, iwi, Maor kia tukinotia.

892. Henare Kaihau: Kaore au i patai ki a koe mo te Kawanatanga?

Paratene Ngata: E ta, kaua koe e hianga me patai kau koe, a kaati to mahi, whakararuraru noa i a au.

893. Henare Kaihau: E pai ana, kua marama au ki to whakaaro. Kaati, ko tenei, katahi ano i naianei ka puta mai i a koe tetahi utu tino hangai, marama hok penei na, ara, mehemea ka kore e pai te Pire, a ka kore hoki e whakatikatikaina ki [unclear: to] te iwi Maori hiahia, a ka kore hoki te Paremete e whakaae ki te whakaora, heoi ka tau he mate ki runga ki to iwi?

Paratene Ngata: Taku utu tenei, tukuna kia whakahaerea tenei Pire k. toku takiwa auake, a waiho atu to takiwa o taku hoa, e patai nei, ki waho o te Pire, tera pea e rite tena k, te hiahia o te kai-patai. Ko taku kupu ano tena i ki ai ki nga kai-turaki i te Pire, ara me kape o ratou takiwa ki waho.

894. Henare Kaihau: Kaore au i te tono kia kauhau mai koe?

Paratene Ngata: Ko toku hiahia hoki ra ko koe kia ata marama mai.

895. Henare Kaihau: Tena, e ki ana koe kei a koe te mana whakaae i tetahi tikanga kaore nei i te rite ki nga hiahia, i ki ake ra koe, i tukuna mai koe e to iwi ki konei?

Paratene Ngata: Kaati ra, me ata noho mai ra koe, kia pai ai hoki taku utu 1 te patai. Kua hoatu e au ki tenei Komiti nga whakaaro o toku iwi, kua whakaatu ano au i ta ratou e hiahia ana, a ko taku ki ano tenei ki te kore nga menemana i kawea mai nei e matou e whakaurua ki rote i te Pire, kaati waiho ma te Whare e paahi tetahi tikanga i tana i kite ai, ka oti ka whakahaere ai ki toku takiwa. Kua whakamanaia au e toku iwi kia mea atu i enei mea katoa; no te mea e ki ana matou kaore he huarahi ke atu e mohiotia ana e matou e puta mai ai he tika mo matou i ko atu i tenei. Ko toku takiwa kei te takoto noa iho kaore hehuarahi rahui kei reira, a tetahi atu tikanga ranei e whakahaerea ana ki reira. He maha nga whenua papatupu kei reira, whenua kaore ano kia whakawakia nga take, whenua hoki e puritia ana i raro i to Karauna karaati. A mehemea ka kore e paahitia tetahi tikanga pai, e kore e oti tetahi mea te mahi ki aua whenua, he kore kaore e taea te mahi. Ko te take tena i kaha rawa ai au ki te hapai i nga whakaaro o toku iwi, a i tautoko ai hoki i te Pire. Mehemea e hiahia ana te kai-patai kia rereke he tikanga mona, me kape e ia tona takiwa ki waho i te mana o te Pire. Ki toku mahara kaore atu ana patai hei patai.

896. Henare Kaihau: I mea mai hoki te kai-korero kia kaua au e patai kia mut u ra ano tana utu mai. A kua rongo atu au ki taua utu, a kaore kau he kai kei reto?

Paratene Ngata: E ki ana au kaore tahi he tikanga o to patai mai ano ki au. Kua hoki katoa i au o patai.

897. Henare Kaihau: E hiahia aua au ki te patai kia koe mehemea he pukapuka ano ranei kei a koe, pukapuka whakahau ranei a to iwi i a koe ki te whakapuaki i o whakaaro ki te komiti penei me tau i mea nei, i haere mai koe ki konei ki te tautoko i tenei Pire. Te take o te patai; kua ki koe ko te hiahia tuatahi o te iwi he whakatikatika i to Pire, a e hiahia ana au kia mohio mehemea he pukapuka whakamana ano ranei kei a koe whakahau ia koe kia tautoko i te Pire i tona ahua e takoto nei?

Paratene Ngata: Kaore, ko taku i ki ai kei te tino marama tona.

898. Henare Kaihau: Ko toku hiahia kau kia ki mai koe i te ae ranei, i te kaore ranei, heoi auo?

Paratene Ngata: Kaore tahi ano au kia ki noa ki te komiti e, kaore au e pai ana ki nga menemana.

899. Henare Kaihau: E penei ana te ritenga o to utu mai na, kaore he pukapuka a to iwi kei a koe whakahau ia koe ki to whakarereke i nga tikanga i whakahaerea tuatahitia ai e koe?

Paratene Ngata: Kua pau ai u ia au ki te Komiti nga mea katoa i mahia ki te hui ki Papawai, a kua tae atu ano hoki i a au ki te Komiti nga whakaaro o nga tangata o te Tai Rawhiti me te Tai Hauauru hoki. Kei te aroaro katoa o te Komiti, a kei te whakahaere au mo toku iwi i a au e mea nei e, mehemea ka kore e taea te whakauru enei menemana ki roto ki te Pire, heoi tukuna atu te Pire kia paahitia, ahakoa kaore he menemana. Kua tuku toku iwi i a ratou ki roto ki toku ringa, kia ahei ai taku tiaki i a ratou i au i Poneke nei.

900. Henare Kaihau: E patai ana au ki a koe mo te torn mano tangata i haina i tetahi puka puka e tautoko ana i nga menemana o to Pire; kaore au i te patai mo te tekau mano e tino whakahe rawa nei 1 te Pire, engari mo te toru mano e tautoko ana i nga menemana; be reta ano ranei kei a Koe na aua tangata?

Paratene Ngata: Ko te taima tuatahi tenei ou i patai ai mo te toru mano; ko to patai i mua ake ra mo toku iwi anake.

Te Tiamana: Mo te patai a Kaihau, ki toku mahara kaore he tikanga e peehi rawa ai ia i tena patai. Kua whakaae te Komiti ko ia kai-korero, e tautokona ana ratou e tena wahanga e tena waha-nga o to iwi Maori, a ki toku mahara e whakapono ana to Komiti ki tenei kai-korero e tautokona ana ia e tetahi wahanga o te iwi?

Henare Kaihau: E tika ana ta te Tiamama, engari he whakaatu taku ki te Tiamana kua ki te kai-korero nei kaore i haere mai i te tuatahi ki te tautoko i te Pire, engari ki te tono kia whakanrna nga menemana, mahia e te hui ki Papawai. A i haere mai ano ia he mea a tono mai na tona iwi ki te waihanga i tetahi ratangi menemana me etahi rarangi here hei whakauru ki te Pire. Ko tenei e ki ana ia akakoa mehemea ka kore aua menemana me aua rarangi hou e uru, tukuna atu kia paahitia. Ki toku whakaaro, e whakaatu ana mai tena kei te whakahaere ano ia mo tona ake mana, e hara i te mea page 86whakaae na tona iwi i a ia e hapai nei, kaore, no te mea kai te hapa tonu ano nga menemana. Na kona, e mea ana au kia ki mai ia, mehemea koi na tana whakahaere, heoi whakahaere ana ia i runga i tona ake mana. Ki te ki tuturu mai ia i tena penei kua marama atu au. Otiia ko te unuhia e au te patai mehemea e mahara ana te Tiamana kaore i te tika kia pataia?

Te Tiamana: Ki toku mahara kaore e tika kia akina rawatia te patai nei?

Hon. Timii Kara: Ka kitea i te pitihana tona ritenga.

Paratene Ngata: Mehemea ka titiro te Komiti i te pitihana, tera e kitea e ki penei ana matou, na kai te whakaae niatou ki te Pire mehemea ka uru nga menemana i mahia e te hui ki Papawai.

901 Henare Kathau: Ka paingia e te Komiti tena mea. Kua unuhia e au taku patai. Taku whakarongo atu ki te kai-korero i ki penei ia he tangata ia e matau ana ki te mahi Kooti Whenua Maori, mo nga mahi pera, no kona ia i mohio ai ki nga hiahia o te iwi Maori?

Paratene Ngata: Ae; he kai-whakahaere whai raihana au, e tu ana au ki te aroaro o te Kooti pena me te roia. Ko au tetahi o taua iwi kino na.

902. Henare Kaihau: Mehemea ko koe tetahi o te hunga whakahaere e meatia nei kia tu i raro i te Pire, ko te mohio ranei koe ki te whakahaere i nga mea e pa ana ki nga whenua o te iwi?

Paratene Ngata: Ae. Ko au te tino tangata o toku iwi, e tino whakahaere ana i nga mea penei rue tenei, i roto ranei i te Kooti Whenua Maori, i nga mahi ranei o waho i waenganui o te Maori me te Pakeha, me nga mea pena katoa. Ka taea e nga Tiati o te Kooti, e tae ake ana ki toku takiwa i tena wa i tena wa, te whakatika aku kupu. Heoi anake te he, ko te kore kaore he korero kei konei hei tautoko i taku e ki nei ko nga kupu anake o toku mangai.

903. Henare Kaihau: E pai ana, kaati kua ki ake nei koe ko koe, he tangata e mohio ana ki nga matauranga e pai ana mo nga whakahaere o nga whenua me nga mahi Kooti hoki, me nga uiui take whenua, me etahi atu mea pena; tena mehemeae tono ana te Kotahitanga mo tetahi Kaunihera Maori a whiwhi ana ratou ki ta ratou i tono ai, a whakamanaia ana ratou ki te whakatu i tena Kaunihera, a ki te whakahaere ano i nga ritenga o o ratou whenua, a kaore ratou e whakararurarutia mai e te Poari, ka tautoko ranei koe i tena mehemea ka paahitia e te Whare tetahi ritenga whakamana i tenei ahua whakahaere?

Paratene Ngata: Ehara ia nei tena i te mea e tonoa nei e au? Kaore ia nei tena e rite ana ki tena e mau nei i te Pire

904. Henare Kaihau: Kaore, ehara i tena?

Paratene Ngata: E tono ana au i ta te toru mano e tono nei—kia pena me ta ratou e mea na i roto i te tono kia hoatu te mana ki nga komiti me te Poari.

905 Henare Kaihau: Ae; engari he mea whai tikanga kei taku patai, e mea ana me patu rawa atu te Poari i taku patai. Penei taku patai na: Mehemea ka paahitia e te Whare tetahi ture whakatu i etahi tangata pena me au e ki nei—tangata whai whakaaro, tangata matau, tangata mohio, ara kua taungatia ratou, hei whakahaere, ka tautoko ranei koe i tena?

Paratene Ngata: Mo te Maori anake ranei to patai, kei te tae atu hoki ranei ki te Pakeha?

906. Henare Kaihau: Penei taku patai na: Ki te paahitia e te Whare tetahi tikanga whakamana kia uru tetahi Pakeha ki roto ki te ropu hunga whakahaere; heoi anake te Pakeha e uru ana ki taku patai?

Paratene Ngata: Mehemea ka rite tena tikanga ki toku whakaaro ake ka tautokona e au. Mehe mea e kino ana te ingoa nei "Poari" ki a koe me riiwhi ki te ingoa nei "Komiti." Me waiho nga mema o taua komiti hei te Maori. Me waiho ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna hei Tiamana. Ka whakaae au ki tetahi tikanga pena me tena; engari mehemea ka waiho he Maori anake kaore au e mohio.

907. Henare Kaihau: Kaore au i te patai mo te Poari mo tetahi atu mea pera ranei, engari mo nga Maori rawa anake, a e penei taku whakarongo atu ki a koe kaore tahi koe e pai me Maori anake ki reira, engari ko to hiahia me uru rawa auo ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna ki reira hei Tiamana?

Paratene Ngata: Ae; mehemea ranei ka hoatu ko tetahi atu Pakeha ka tika tonu ano. A te wa ra ano e mohio ai te Maori ki te whakahaere, ka whai taima noa atu a taua ra te hoatu he Maori anake mo te ropu hunga whakahaere.

908. Henare Kaihau: Tena kei te kuare tonu koia koe?

Paratene Ngata: Kaore; he nui rawa atu toku matauranga, kaore etahi tangata e penei me au te mohio. Ahakoa he tangata matau au, he tangata kua taungatia, he tangata tika hoki, akuanei ka tamia toku matauranga i runga i te mea he kuare oku hoa, mehemea ka waiho he Maori katoa ki runga i te Poari, ka moumou noa iho toku matauranga. Tetahi hoki ko te iwi Maori he iwi kaore ana moni.

Henare Kaihau: E te Tiamana, ki toku mahara me whakamutu e koe tenei tu ahua o te kai-korero e kauhau mai nei i nga utu o nga patai?

Te Tiamana: Ki toku mahara he whakamarama kau ta te kai-korero i tana utu mo te patai?

Paratene Ngata: Ko nga komiti he Maori anake ona mema kaore e riro mai i a ratou he moni, heoi he mate nui kei tena.

909. Henare Kaihau: Tena, mehemea kaore tahi he whenua o te Maori, ki tou whakaaro me pehea e whiwhi ai ratou ki te moni? He pono ra tenei na, he mea mokete ano na ratou ki runga i o ratou whenua i whiwhi ai ratou nei?

Paratene Ngata: Ae, koia tenei, engari mehemea he Maori anake nga mema o te Poari tera e tino uaua rawa ka whiwh, ai ratou ki te moni. E kore te hunga whai moni e pai ki te whakaputa moni ki te Maori, engari mehemea ka tu ko te Komihana tetahi o nga mema, penei ka haere koia tetahi hei whakahaere atu ki te hunga tuku mom, tera aua tangata e whakapono mai he Poari whai tikanga taua Poari e tono moni atu nei ki a ratou.

910. Henare Kaihau: Kaati, he patai poto tenei ki a koe, mehemea nou ake te whenua, ka whakaae ano ranei koe ma te Komihana o nga Whenua o te Karauna koe e tohutohu mo te whakahaere i to whenua?

page 87

Paratene Ngata: Kua utua noatia atu e au tena patai, i auiki ake ra e, ko au e torero nei e kerero ana au mo toku ake tinana tae atu ki toku iwi, mo tetahi tikanga whakahaere mo o matou whenua.

911. Henare Kaihau: Tena, e hara ia nei i te mea he whakaatu tena nau i tou kuare, i tou mohio kore hoki, i mea ai koe ki tehoatu ki tetahi tangata matau atu ia koutou, ko ia hei rangatira whakahaere mo a koutou mea. Ara ko tena ritenga, he whakaatu nau i tou whakaaro ake; he penei nau na "Kaore au e kaha ki te whakahaere i au no reira e ahei ana ma tetah atu tangata au e whakahaere"?

Paratene Ngata: Kaore; engari na te nui ra pea na te nui o toku matauranga i whakaae ai au, koi nei ke te tikanga tino pai e puta ai he painga nui ki au.

912. Henare Kaihau: Toku mahara ehara tena i te utu tika mo te patai?

Paratene Ngata: Toku mahara ra he utu tika tena utu.

913. Henare Kaihau: Kaati, maku e whakaatu ki te kai-korero ko nga tangata kuare— ko nga porangi katoa o te koroni, he kai-tiaki katoa o ratou, penei me enei e meatia nei hei tiaki i a ratou tae atu ki a ratou mea katoa pena ano te ritenga mo nga haua, mo nga kopiri, turoro hoki, kua wehea he hohipera, he whare hei tiakanga i a ratou. Pera te ahua puta noa te koroni nei. He tangata mohio kei aua whare hei atawhai pai i aua haua, me a ratou mea katoa. He hohipera auo hoki mo te hunga e pangia ana e te mate. He tangata ano hoki kua whakaturia hei tirotiro mo nga mahinga ki i te whenua tae atu ki nga kararahe o ia ahua ia ahua—hei tiaki i ena mea katoa; a kaati, ko te ritenga o to tono e tono nei he tono kia tu te Komihana o nga Whenua o te Karauna hei kai-tiaki mo nga whenua o nga Maori, mou hoki, me to iwi tae atu ki a ratou mea katoa, heoi he whakaatu tena ko to iwi he iwi kuare, me koe he kuare, e ai ki to tono, e tonoa nei e koe?

Paratene Ngata: Heoi kaore au i te pai ki tenei patai, kei te pouri au ki tenei patai. Te take e mea ana he porangi au; mehemea e tika ana tena, kaati he porangi ngatahi hoki te Kawanatanga, notemea kua whakaturia hoki e ia etahi apiha pena mana, are, te Kai-tiaki mo te Katoa, hei kai-tiaki mo te katoa o te tangata. Tera atu ano etahi; ara ko te Komihana me nga kai-tiaki mo nga whenua o te Karauna, heoi he porangi katoa ano hoki peate Kawanatanga, ina hoki kua kitea nei e ia e ahei ana kia whakaaturia ena tangata. A e whakaatu ana au ki te kai-patai ko tana patai ke pea ia kei te perangi, kaore i te hunga tangata e kiia noatia nei e ia he porangi. Na ko te whiwhi o te koroni me nga painga o te koroni e puta ana mai i runga i te mahi a nga apiha a te Kawanatanga, ki te tiaki ki te whaka-haere pai i nga mea katoa o te koroni, no kona au i hiahia ai kia kite i tetahi tikanga pena mo nga whenua o te iwi Maori.

914. Hon. Timi Kara: Ki tou whakaaro koia na runga i te mea ko te Komihana kei te whaka-haere i nga whenua o te Karauna, no reira me pera ano hoki he whakahaere mo nga whenua Maori?

Paratene Ngata: Ae, kei te pena ano hoki pea te takoto o nga whenua o te kai-patai. Akuanei tera he whenua ano pea on a e ahei ana kia tiakina e tetahi tangata, hei pupuri hei tiaki hei rahui boki mona.

915. Henare Kaihau: Kai te tika tena, engari kaore au e whakaae ma tenei tikanga e whaka-rite e oti ai. Kaore au e pai kia taunutia mai au ano he tamaiti ano he porangi, penei na e kaore oku kaha ki te whakahaere i aku inahi. Mo runga i te hapainga mai i a te kai-korero ko te Kai-tiaki hei tauira whakarite mana, e ki ana au kaore rawa tena i te hangai ki nga ritenga o nga whenua Maori, he mea ke tena. Kai te mohio tonu ra koe, kaore tahi e puta ana mai he painga ki a koe ki a wai tangata ranei i runga i te mate a te Kai-tiaki mo te Katoa, engari ki te Kawanatanga anake. Ko te Kananatanga i whakatu ai i aua apiha hei tiaki i ana mea anake, kaore mo nga mea a tetahi atu tangata. Ehara ia nei i te mea e pena ana tona ritenga?

Paratene Ngata: Mo runga i to ki he porangi au, mo taku kiinga he mea tika ma te komiti e tiaki a matou mea, no reira ka penei taku utu atu, mehemea he pono tena, kaati, he porangi hoki te Kawanatanga, ina hoki, kua whakatu nei hoki ia i tetahi Kai-tiaki mo te Katoa.

Te Tiamana: Taku titiro he tautohetohe kau tenei na te kai-patai raua ko te kai-korero ki a raua mo runga i tetahi take kaore nei e tata ana ki nga mea mo runga i te Pire e hiahiatia nei e te Komiti, kia whakaaturia mai. Toku hiahia me patai a Henare Kaihau, a me utu te kai-kororo i nga patai, a me mutu hoki tenei tautohetohe a raua.

Henare Kaihau: Toku mahara e pa aua taku patai ki runga ki te Pire. Mehemea ka pataia e au tetahi atu ahua patai ko te whakaroiroi ano te roia matau nei, a e kore e tika tana utu mai?

Te Tiamana: Me patai kau ra koe?

916. Henare Kaihau: E pai ana; e ki ana te Tiamana me haere tonu aku patai i nga mea e pa ana ki te Pire. Na, e mea ana au kia ata whakarongo mai te Tiamana ki nga utu mai mo enei patai aku e whai ake nei. E ki ana a tekiona 7 o te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti kia tokorima nga mema o te Poari; tokohia nga mema Maori i roto i tena tokorima; me Maori katoa ratou me Pakeha katoa ranei. E penei ana te tikanga o taku patai, e pehea ana te hiahia o tou iwi i runga i nga menemana?

Paratene Ngata: Ka poto noa iho taku whakahoki. Kia tokorima nga mema—me noho puku koe, tukua au kia korero, noku tenei taima i naianei. E penei ana nga menemana whakatikatika a nga Maori kia tokowha nga mema Maori kia kotahi te mema Pakeha—ara, ko te Komihana mo nga Whenua Karauna.

917. Henare Kaihau: Ka mutu i tena to hiahia?

Paratene Ngata: Kua oti atu tena te whakatakoto atu ki te Komiti.

918. Henare Kaihau: Ki te kore tena e whakaaetia, ka pehea?

Paratene Ngata: Kaati, ka waiho atu e au ki te Whare te whakaaro, mana e hurihuri te Pire me nga menemana.

919. Henara Kaihau: Akuanei ka mahara te Komiti, e penei ana na tau, kaore to iwi e whakaae kia hoki iho i te tokowha nga mema Maori mo te Poari?

Paratene Ngata: Kei te whakahe au, kia riro mau e hanga mai he whakahoki maku Maku ano e hamumu atu aku whakahoki, kaore au e pai mau e hanga mai he whakahoki maku

920. Henare Kaohau: Mo tekiona 13 o te Pire tuatahi tenei patai aku, he 19 te nama o taua tekiona i roto i ta koutou Pire i whakatikatika nei, he pehea tau korero mo tenei tekiona?

page 88

Paratene Ngata: Kotahi tonu taku whakautu mo nga patai pena te ahua, ahakoa e taki rima ana e taki ono ana nga patai pena mo ia tekiona o te Pire—kotahi ano taku whakautu mo ratou katoa. Kua mahia e matou a matou menemana mo te Pire nei a kua takoto atu i a matou ki te aro-aro o te Komiti, a tenei hoki te Pire e takoto nei. Ma te Komiti me te Whare e whiriwhiri e wha-katau i waenganui i enei mea e rua. Kua korero au ki te Komiti mo tekiona 13 o te Pire tuatahi ko o matou taitara whenua me waiho ano ki a matou, engari he mea tika me tuku atu tetahi maua whaka-haere ki te Poari, kia whai mana ai te Poari ki te tuku riihi i runga i te ture mo nga whenua e whakahaerea ana e ia. Koia tena taku kupu, a e pai noa atu ana au kia waiho atu ma te Whare e whakatau. Tetahi o aku kupu, kaore ano tenei Pire i whakamatauria e kitea ai ona pai me ona kino, kaore ano hoki i whakahaerea. Kia whakahaerea ra ano, hei reira taea ai te titiro ona pai me ona kino; a ki te kitea nga wahi kino, heoi me whakatikatika ena wahi. Koia tena taku whakautu mo ena tu patai katoa.

921. Henare Kaihau: Kua tirohia e koe a fekiona 14 o te Pire?

Paratene Ngata: I Kua utua e au tena patai.

922. Henare Kaihau: E pehea ana ki tau whakaaro te tikanga o taua tekiona?

Paratene Ngata: Tona tikanga he whakaputa taitara hou.

923. Henare Kaihau: Kaore koia taua tekiona e muru ana i nga Karauna karaati?

ParateneNgata: Kaore kau tena kupu te "muru" i roto i tena tekiona.

924. Henare Kaihau: Ha, ki te whakaputaina he taitara ke mo nga whenua katoa, he aha tena?

Paratene Ngata: Ko tona tikanga e penei ana, mate Poari e whakaputa he taitara hou.

925. Henare Kaihau: Kaati, kaore koe e matatau ana ki te tikanga o tena tekiona.

Paratene Ngata: Kei te tino mohio au

926. Henare Kaihau: Kaore koia e penei ana na taua tekiona, ma te Poari e whakaputa he taitara hou, ahakoa e puritia ana te whenua i raro i te Karauna karaati i tetahi atu tu taitara ranei—ara, ka taea taua taitara te whakakore atu ka whakaputaina he taitara hou ki te Poari. Kaore koia koe i te mohio kei te pena te tikanga o taua tekiona?

Paratene Ngata: Kei te tino mohio au ki ona tikanga katoa. Kaore rawa i te ngaro i au tetahi wahi o te tekiona.

927. Henare Kaihau: A, he aha te take i kore ai koe e whakaatu mai i tona tikanga?

Paratene Ngata: I mahara au i patai mai koe ki a au mehemea kua tirohia e au taua tekiona.

928. Henare Kaihau: Me pehea te Komiti e mohio ai ki te tikanga o ena korero au, e ki nei koe kei te mohio koe ki nga tikanga katoa o taua tekiona, a kei te pataitanga atu kaore koe e korero mai i tona tikanga?

Paratena Ngata: Ehara i te mea maku e tohutohu te Komiti. Me mohio ake ano ratou i au, he mema nei hoki ratou no te Paremete?

929. Henare Kaihau: Kaati, me patai atu e au tenei patai: Kaore koia i te penei na taua tekiona me whai mana te Poari ki te whakakore atu i nga taitara, a ki te whakaputa i etahi mea hou hei whakakapi i nga mea i whakakorea atu ra?

Paratene Ngata: Taku whakautu mo tena patai, kei te aroaro o te Komiti te Pire e takoto ana, a kua takoto atu hoki a matou menemana mo te Pire.

Hon. Timi Kara: Ki taku mahara me marama ake te whakatakoto atu a Henare Kaihau i ana patai. E penei ana koia tau e muru ana taua tekiona i nga taitara o nga Maori?

Henare Kaihau: E penei ana taua tekiona: mehemea tera tetahi whenua e puritia ana i raro i tetahi Karauna karaati, a e mea ana te Poari me riro mana e whakahaere taua whenua, ka whai mana te Poari ki te whakakore atu i taua Karauna karaati, a ki te whakaputa i tetahi taitara hou mo taua whenua?

Hon. Timi Kara: Kaore koiae marama mehemea ka whakawhitiwhitingia tetahi taitara mo tetahi taitara penei ano me te mahi a te Kooti ina wehewehe i te whenua; whakabaua ai kia whakahokia atu nga taitara tawhito, ka whakaputa ai i etahi mea hou hei riwhi mo era?

930. Henare Kaihau: Ae; engari he mea ke tenei I raro i tenei tekiona ka taute whenua ki te Poari, he rereke rawa te tikanga o te mahi wehewehe whenua a te Kooti Whenua Maori. Ka wehewehe te Kooti i te whenua me te whakatau ano ki etahi tangata. Ko te take hoki tena e mea ai au kia tino marama rawa nga kupu whakahoki mai a te kai-whakahoki korero ki taku patai [Ki te kai-whakahoki patai]. I rongo au i ki koe i nanahi, e mohio tuturu ana koe e marama anakoe ki te whakahaere i nga whenua Maori. Ki to mahara he mama ake ranei nga mahi a te Poari ki runga ki nga Maori i nga Ture e mana nei i nainei?

Paratene Ngata: Mo nga whenua i toku takiwa, e mohio tuturu ana ahau ka mama ake, mo era atu takiwa, kaore au i te mohio.

931. Henare Kaihau: Kaore ranei koe e mohio ana ko te pikaunga tuatahi ko te Poari, ko te pikaunga tuarua ko te Kooti Whenua Maori, a i muri mai i ena, ko te ruri, ko nga utu mo nga mema o te Poari, ko te utu mo nga mahi whakahaere katoa a te Poari, me era atu raruraru hoki mo nga riihi me te mahi hanga rori, me era atu mea? Kaatiki to mahara tera ka mama ake enei ki te mana te Pire nei? E kore ranei e tino eke rawa te taimaha ki runga ki nga Maori? E kore ranei e tino neke ake te nui o te pikaunga i to mua ahua?

Paratene Ngata: Kei te toe ano ranei tetahi taha o to patai?

932. Henare Kaihau: Me matua utu mai tena, ko reira koe kite ai?

Paratene Ngata: Ki toku mahara. E kore e pena te taimaha me to mua. Tetahi hoki, ki te tu he Poari, heoi ano ka tu tena hei riwhi mo te Kooti Whenua Maori.

Henare Kaihau: Kahore he kupu pena i roto i te Pire?

Paratene Ngata: Kaati tau. Kua uru te kupu pera ki roto ki nga menemana.

934. Henare Kaihau: Ae; ki te whakaaetia o menemana ka pai. Engari ki te tapahia atu, me pewhea?

Paratene Ngata: E ki atu ana ahau ki a koe, kaati tau. Ki te korero tonu koe, kua kore e taea e au te korero.

page 89

Te Tiamana: Me utu e te kai-whakahoki korero te patai?

Paratene Ngata: Na mo nga rori; ko te mate tena o toku takiwa. Kaore he rori; engari ki te paahitia te Pire nei hei Ture, ka taea te whakarite he rori, a hei painga nui tena mo toku takiwa.

935. Henare Raihou: Kaore au i patai atu ki a koe mo tena. Tenei ke taku i pata ai mehemea ka nui ake ka iti iho ranei te taimaha o te pikaunga ki runga ki nga Maori ki te paahitia te Pire nei hei True, i mua tikanga?

Pe Tiamana: Kua tino tohitu te utu mai a te kai-whakahoki patai i taua patai. I ki ia ka iti iho te taimaha o te pikaunga, kaore he take i patapataia atu ano ki a ia?

Paratene Ngata: I ki ahau ka mama ake te taimaha, a ka whai atu aku korero mo nga rori.

936. Henare Kaihau: Kaore au i patai atu ki a koe mo nga rori?

Paratene Ngata: E ki ana ahau mehemea ka hanga he rori ki toku takiwa ka neke ake te utu mo te whenua i roto i toku nei takiwa.

937. Henare Kaihau: Kaore au i tono kia whakahokia mai e koe te kupu pera. E ki ana koe tera e puta mai he painga i runga i te mahi hanga rori: a me pehea te utu i taua mahi? Ka tangohia nga taitara i nga tangata no ratou te whenua, me utu te mahi, a te Kooti, a me utu hoki nga taitara hou. Otiia, ka peneitia e au te patai: He aha te utu reti e utua ana e te Pakeha mo te eka i roto i to takiwa?

Paratene Ngata: He la, tae atu ki te 1s. 3d., te take i iti iho ai te utu he kore rori.

938. Henare Kaihau: Heoi ra me ki tatou he 1s. mo te eka?

Paratene Ngata: E patai mai ana koe, e whakahokia atu ana e ahau. I patai mai koe mo te utu reti mo te eka e riro mai ana i a matou i to matou takiwa, a me whakaatu atu e ahau tena ano te take, haunga ia te kore rori, i iti iho ai te utu reti e riro mai ana i a matou mo a matou whenua, ara, kaore i whakamanaia he ropu tangata hei whakahaere i enei mea mo te katoa. Mehemea i whakaritea he likanga penei, ki taku mahara tera e tae te utu reti tika mo nga whenua ki te 5s. ki te 7s. 6d., tae rawa atu ki te 10s. mo te eka mo etahi.

939. Henare Kaihau: Kei te mea koe, ki to mahara tera e tae te utu reti ki te 10s. mo te eka mo te whenua he ngahere etahi wahi, he rarauhe etahi wahi, e mea ana ranei koe ko te utu tena mo te whenua kua ata whakapaingia?

Paratene Nqata: E mea ana ahau mo te whenua pai rawa.

940. Henare Kaihau: E ki ana koe ki to mahara tera e tae ki te 5s. ki te 10s. te utu reti mo te eka e riro mai, a i patai atu ahau mehemea he ngahere etahi wahi, he rarauhe etahi wahi o te whenua pai nei, a e ki mai ana koe "Kaore." Heoi ra, ki taku titiro atu e mea ana koe ko nga whenua anake kua whakapaingia kua ruia ki te karaihe e tae ana ki te utu reti pera. A, e ki mai ana hoki koe mo te whenua pai tana utu, otiia, e kore koe e whakaatu mai, mehemea he whenua kua whakapaingia kua ruia ki te karaihe, mehemea rand he whenua he ngahere etahi wahi he rarauhe etahi wahi?

941. Te Tiamana: Kei te penei te ahua o te patai nei, kei te mea te kai-whakahoki patai ka tae te utu reti mo nga whenua kua whakapaingia ki te 10s. mo te eka?

Paratene Ngata: Ae. Engari e kore e pena te utu reti mo nga whenua kino tikanga kore. Kaore he rori i runga i aku nei whenua.

942. Henare Kaihau: Ehara tena i te whakahoki mai mo taku patai. Ki te whakaaro a te Tia-mana he whakahoki mai tena mo taku patai?

Te Tiamana: I mahara ahau i penei te aro o te patai a Henare Kaihau, ara, mehemea e tae te utu reti mo te whenua kua oti te para, kua whakapaingia ki te 10s. mo te eka, a e ki ana te kai-whakahoki patai, tera e pera te utu reti mo te whenua pera.

Henare Kaihau: Ki taku, kai te ahua horihori te whakahoki mai i te patai. E ki ana ia tera e tae te utu reti mo te whenua pai ki taua utu, engari kaore i ata whakaaturia mai e ia he aha te ahua o te whenna pai.

943. Te Tiamana: Kua kiia mai e ia tera e tae te utu reti mo nga whenua kua oti te para te whakapai te mahi he rori ki te 15s. mo te eka. [Ki te kai-whakahoki patai]: E tae ranei te utu mo te whenua pai kaore nei ano kia para, kia whakapaingia, kaore nei he rori i runga ki te 10s. mo te eka?

Paratene Ngata: Kaore; he 1s. tae atu ki te 1s. 3d. te utu reti mo te eka.

Renare Kaihau: Kua rite ano tena ki taku i ki ai he hereni tonu te utu mo te eka. Te Tiamana: E Kaihau, kua ea to patai i tena.

944. Henare Kaihau: Ae; I ki ia 1s. Tena, a te wa e whakahaerea ai te whenua pera i te aroaro o te Kooti he aha te utu mo te eka?

Paratene Ngata: Kaore au e mohio ki tena, ta te mea hoki ko etahi whenna ahua ririki nei he roa te mahinga katahi ka puta i te Kooti, he whenua nui ano kotahi ra e mahiaana ka puta.

945. Henare Kaihau: Kei te mohio koe ki te utu mo te mahi ruri i te eka kotahi?

Paratene Ngata: Mehemea ka tae atu te kai-ruri ki te ruri i te eka kotahi anake, aianei pea ka neke ake te utu i te £5 mo te eka.

946. Henare Kaihau: A ko te utu mo te Kooti he 1s. ka £5 1s. Ko te utu me te ota £1, ko te whakawakanga £1, ka £7 1s; e 2s. mo te kai-whaki kororo, ka tae ai te utu ki te £7 3s. hui atu ki tenei ko te utu mo te kai-whakahaere e 9d. pea nga kapa mo tena. Na, mehemea ko koe te kai-whaka-haere i te riihi o te whenua penei i te aroaro o te Poari, he aha te utu ka tonoa e koe mo tau mahi?

Hon. Timi Kara: Ki taku mahara kei te titiro a Henare Kaihau i te ahua o tetahi tikanga o tetahi tikanga whakahaere mehemea ko tehea te mea pai, a e ahua whakauruurua ana e ia tetahi ki tetahi Ko tana e patai nei he aha te ntu i raro i to aaianei tikanga, a tena ano pea ka pataia e ia he ana te utu i raro i tera tikanga whakahaere.

Hanare Kaihau: Kei te whakahe au ki to mahi whakamarama i aku patai, me to mahi whaka marama atu hoki i te aronga o aku patai. Ma nga kupu whakahoki mai ke e whakamarama.

Hon. Timi Kara: Heoi taku, he whakamarama kau, heoi ano.

947. Henare Kaihau (Ki te kai-whakahoki patai): Mehemea koe he mema no te Poari, e taea ranei e koe te whakaatu mai te nui o te utu mo te mahi whakahaere i te riihi mo te eka kotahi?

Te Tiamana: Me korero atu ahua ki te kai-whakahoki patai raua ko Henare Kaihau, kaore i te tika tena ahua patai. Kaihau te 10,000 eka ki te kotahi eka, kaore i te tika tena page 90whakarite hei kimi i te utu mo te riihi. Takitahi noa iho nga whenua i kotahi te eka e whakawakia ana e te Kooti, a ka rate ake ano hold te utu e pau mo te whakahaerenga i te eka 1 i to te 10,000 eka.

Henare Kaihau: He patai tohitu taku mo te kotahi eka.

Hon. Tima Kara: E te Tiamana, ki taku e tika ana te aronga o tenei patai mehemea e kore e whakauruurua e ia nga tikanga whakahaere o tetahi ki tetahi. E ki ana ia e mea te utu i raro i to naianei tikanga whakahaere, a e kimi ana i te utu mo te whakahaere i raro i te tikanga hou; engari ki taku titiro atu kei te whakauruuru ia i nga tikanga o tetahi ki tetahi.

Te Tiamana: E kore e taea e koe te whakautu i te utu mo te whakahaere i te riihi mo te 1 eka ki te utu mo te mahi pera mo te 10,000 eka.

Paratene Ngata: Tena, mo te kotahi eka nei. Aianei tera pea e tonoa e te roia kia £20 mo te mahinga i te tiiti, me te utu hoki mo te kai-whakamaori mo te rehitatanga he utu ano, me te tiuti me era atu mea hoki, tera e neke noa atu nga moni e pau. Heoi me ki au ka rite te utu mo nga whakahaerenga e pa ana ki te eka kotahi ki te utu mo te whakahaerenga e pa ana ki te 100,000 eka.

948. Henare Kaihau: Heoi ra, me ki tatou ki a £10?

Paratene Ngata: Ka neke ake te utu i tera. Ka neke rawa ake i tera te utu mo te mahinga i te tiiti te utu mo te roia me era atu mea e tau ana. Ka neke rawa ake i tena.

949. Henare Kaihau: Tena, mehemea kua oti katoa nga raruraru te mahi i te tuatahi, kua whakawakia te taitara, kua oti te ruri, me era atu mea katoa e tau ana, a kua tukua te whenua ki te Poari kia riihitia, ki to mahara e rite ranei te nui o te utu mo nga whakahaerenga mo te tuku ki te riihi ki to naianei tikanga?

Paratene Ngata: I haere aku kupu whakahoki i runga i te mahara kei te mau tonu te mana o naianei ture. E kore e pena te nui o te utu mehemea kua tu te Poari kua whakahaere hoki i te tikanga mo nga mea penei. He £1 pea tae atu ki te £3 te utu. Ko te utu mo te mahinga anake i te tiiti te utu o tonoa.

950. Henare Kaihau: Heoi ra, me ki tatou kia £1?

Paratene Ngata: Kia £3.

951. Henare Kaihau: E pai ana, kia £3. A mehemea ka huihuia atu nga utu o te tuatahi ki te £3 na, ka tae atu te moni i whakapaua i runga i te tutukitanga o tenei whakahaere ki te £10?

Paratene Ngata: Ae; ka hoki katoa atu te moni ra, a te wa e riihitia atu ai e te Poari te whenua ki te Pakeha, ka hoki a reti katoa mai te moni.

952. Henare Kaihau: Kaore ano au kia patai atu i tena?

Paratene Ngata: Ko te utu ra tena.

953. Henare Kaihau: Kaore ano au i patai atu mehemea tera e whakahokia mai aua moni. Ko taku e patai ai he aha te utu. Me kaua koe e hopu noa i te ahua o aku patai? Kei au ke te tikanga patapatai, heoi kau tau he whakahoki mai i aua patai. Ma tena ka tae ai te utu ki te £10?

Paratene Ngata: Kaati, mau e tatau haere.

954. Henare Kaihau: I ki koe i naianei he £7. A, apiti atu ki tena ko nga moni e £3 te utu ki te Poari. Tena huihuia te £7 me te £3?

Paratene Ngata: Kua kiia atu nei e ahau mau e tatau haere ko tau mahi he patapatai.

955. Henare Kaihau: E kore e taea e koe te huihui i te £3 me te £7.

Paratene Ngata:Bhara tena i te patai. Pataia mai he patai.

956. Henare Kaihau: Ko taku patai tena: Huihuia te £3 me te £7 ka hia?

Paretene Ngata: Ehara tena i te patai.

Te Tiamana: Ki taku mahara kaua e tohe tonu tena patai.

957. Henare Kaihau: He patai nui rawa taku kei te whai mai i tera, engari e mea ana au me matua whakahoki mai te utu mo tenei?

Paratene Ngata: E kore ahau e mohio mehemea he patai nui rawa he patai iti ranei tena patai.

Hon. Timi Kara: Ki taku whakaaro ma nga kupu whakahoki ki nga patai kitea aua e tae ana nga moni e pau mo te whakawakanga, mo nga kai-whaki korero, mo te ruri, te utu mo te roia, mo te rehitatanga, ara, ka tae nga moni katoa e pau mo te eka kotahi ki te £20—moni pena ranei—a pataia atu ana ki a Paratene Ngata mehemea ka mama ake mehemea ka whakahaerea i raro i te Poari, a i ki mai ia "Ae." Katahi ka patai atu a Kaihau ki a ia "ki to mahara e hia nga moni e pau?" kiia aua e Paratene Ngata. "He £1—tae atu ki te £3." Katahi ka kiia e Kaihau, "Me ki tatou ki a £1," mea mai ana a Paratene Ngata, "ki a £3," katahi ka kiia atu e Kaihau, "Huihuia taua £3 ki nga utu e pau i raro i o naianei ture, hui katoa ena e hia?"