Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Appendix I

Appendix I.

Porangahau, 17 Mei, 1898.

Ko te ripoata tenei a enei iwi, a enei hapu, a te komiti o te whakamaharatanga, mo te Pire a te Kawanatanga, i tukua mai nei ki nga iwi, ki nga hapu, ki nga reo o Aotearoa me Te Waipounamu, i whakatakototia mai nei e te Pirimia, i roto i te tau o te Tiupiri whakamaharatanga mo nga tau o te Kuim Wikitona, e noho ana, i runga i te torona, o ona tupuna. Koia tenei ka tukua atu nei ta matou whakamarainatanga, e mau ake, i raro nei. Ki te Tiamana, ki nga mema honore e noho nuihui ana i runga i to ratou mana, i roto i to Paremete o te Kotahitanga —

No. 1.

I runga i nga tikanga o tenei Ture me roherohe a takiwa te Koroni nei.

Rupu Apiti.— Ko ta matou rohe tenei. I timata i Waimata ka ahu ki te Kape, ka mau ki te Rakautunaha ka whati ki te Rawhiti, ka mau ki te Tuturewa—ka mau ki te Hora a Te Hewai. Ka mau ki te kauru o Taurekaitai, ka ahu ki raro o Taurekaitai. Ka mau mai ki te Waikareao, ka mau page 138atu ki Paraeroa, ka mau atu ki te matamata o Parimahu, ka puta ki te moana. Ka ahu ki te tonga ka mau ki te ngutu awa o Porangahau, ka mau ki te ngutu awa o Whangaehu ka mau ki te Poroporo, ka mau kite ngutu awa o Tautane ka tutuki ki Waimata ki te timatatanga.

No. 2.

Me whakatu he Poari whenua Maori mo ia takiwa mo ia takiwa. Ko nga mema mo taua Poari ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna me etahi Pakeha tokorua ma te Kawana raua e whakatu, me etahi Maori tokorua me ata pooti raua mo nga tau e toru e nga tangata Maori no ratou nga whenua Maori i roto i ia o aua takiwa.

Kupu Apiti.—E whakakorea atu ana tenei wahi o te rarangi, te ingoa Komihana. Engari me tu kia rua nga mema Pakeha kia rua nga mema Maori. Ko te komiti poraka ki raro i a ratou. Ko aua mema Maori no roto ake i taua rohe, me te komiti poraka hoki.

No. 3. Me utu nga mema o te Poari nga Pakeha nga Maori ki nga utu tau me era atu utu hoki e whakaaetia e te Paremete i ia wa i ia wa. Kua paahitia tenei rarangi i runga ano i tona ake tikanga.
No. 4.

Me tu ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna hei Tiamana mo te Poari i runga i tona tuunga Komihana, engari me whai pooti whakatau anake ia, a ki te ngaro atu ia me whakatu e ia tetahi o nga mema Pakeha hei Teputi. Tiamana.

Kupu Apiti.—E whakakorea atu ana tenei wahi o te rarangi, te ingoa Komihana kua tu hei Tiamana engari me tu ia hei Tumuaki mo nga Poari katoa o te koroni. Engari me tu ko tetahi o nga mema Pakeha hei Tiamana. Ki te ngaro atu taua Tiamana i runga i te mate, i nga raruraru nui ranei i pa ki a ia me tu tetahi o aua mema Pakeha hei Teputi Tiamana.

No. 5. Me whai pooti te Teputi Tiamana pera me era atu mema, me te pooti whakatau hoki. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 6. Ka whai koramate Poari ina ka noho nga mema e toru, engari kia kotahi o ratou maha atu ranei me Maori. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 7. E kore te Ture e whakakore i te mana mema i te tau 1878 e pa ki nga mema Maori o te Poari. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 8. Ko te whakaaetanga kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i etahi takiwa e taea ana i runga i te peneitanga ara, ka taea e te Kawana te whakamana i runga i te pitihana a etahi tangata kia rua tekau maha atu ranei o nga tangata no ratou nei te whenua. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 9. I te taenga o te pitihana ki te Kawana, me perehi e ia ki roto ki te Gazette me te Kahiti, me tono hoki kia whakaaturia mai nga kupu whakahe. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona tikanga.
No. 10.

Ki te puta te kupu whakahe o nga tangata rua tekau o era atu o nga tangata Maori no ratou te whenua ki te pitihana, me whakatau taua mea i runga i te pooti a nga tangata katoa no ratou te whenua.

Kupu Apiti ki te No. 10.—E whakahengia atu ana tetahi wahi o tenei rarangi, te kupu pooti, engari me whakatau i runga i te kaha o o ratou take.

No. 11.

A te whakaaetanga kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i tetahi takiwa, me tau nga whenua ki te Poari, me te whai mana ano o nga riana me era atu taunaha e tika ana i runga i to te Ture tikanga, ko te tikanga o tenei kupu whenua Maori, he whenua papatipu me era atu whenua a nga Maori, haunga ia nga whenua kua hokona e ratou i te Karauna i te Pakeha ranei, whenua ranei e tau nei nga tikanga o nga Ture e whai ake nei ki runga.

Kupu Apiti ano mo te No. 11.—E whakakorea atu ana tetahi waahi o tenei rarangi, me tau nga whenua ki te Poari, engari me tau nga whakahaerenga o nga whenua ki te Poari: "Te Ture mo nga Takiwa Ngawha, 1888"; "Te Ture Whenua Rahui i Poutini me Whakatau, 1887"; "Te Ture Whakatau Rahui o te Tai Hauauru, 1892"; me "Te Ture Taone Maori, 1895."

No. 12. Ka whai mana te Poari ki te riihi i nga whenua Maori mo te wa kia kaua e neke ake i te rua tekau ma tahi nga tau me te whakauru, mo te kore whakauru ranei i te kupu whakaae kia whakaroaina te riihi mo tetahi atu wa kia kaua e neke atu i te rua tekau ma tahi nga tau i raro i nga tikanga o nga huarahi whakahaere, kei ta te Poari e whakaaro ana e tika ana te ritenga. Kua paahitia tenei rarangi.
No. 13. B kore e taea te hoko te whenua i roto i te tahi takiwa kua whakaaetia kia whakahaerea nga tikanga o tenei Ture i roto i muri iho i tenei, haunga ia te mahi whakaoti i etahi tikanga mo te hoko i timataria i runga i to te ture ritenga i mua i te paahitanga. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 14. E whai mana ana te Poari ki te wehe i etahi whenua hei, wahi mahinga, hei wahi nohoanga mo nga tangata no ratou te whenua i runga i nga tikanga me nga ritenga e whaka arohia ana e ratou e tika ana, me te wehe hoki i etahi whenua hei urupa, hei tuunga kura, he tuunga whare karakia, mo etahi atu tikanga ranei e pai ana mo te katoa. Kupu apiti, kua whakaurua atu tenei kupu, ma te whakaae ra ano o te komiti poraka ka whai mana ai nga tikanga o tenei rarangi.
No. 15. I te tukunga whenua Maori i runga i te riihi, me matua whakahaere te Poari i te tikanga mo nga tono riihi a nga tangata Maori mo ratou te whenua. Kua paahitia te rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 16. Ka ahei te Poari ki te whakahaere tikanga mo te tuku whenua Maori ki te Kuini mo te mahi mama i runga i nga tikanga o "Te Ture Maina, 1891," ko nga moni e puta mai ana i nga whenua pera katoa i runga i te mahi maina me utu atu e te kai-whakahaere o te whenua mahi koura ki te Poari, hei painga mo nga tangata no ratou te whenua. Kua paahitia tenei rarangi, engari ka whakaurua atu tenei kupu, ma te whakaae ra ano o te komiti poraka me nga mema o te Poari ka whai mana ai nga tikanga o tenei rarangi.
No. 17. Ka ahei te Poari ki te whakahaere moni i runga i te mahi hanga, whakapai hoki i nga rori, tiriti, me te mahi run, me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata, page 139mo era atu tikanga ranei e ahei ana kia whakahaerea i runga i nga tikanga o tenei Ture o nga huarani whakahaere Kua paahitia tenei rarangi, engari ka whakaurua atu tenei kupu, ma te whakaae ra ano o te komiti porak me nga mema o te Poari ka whai mana ai nga tikanga o tenei rangi.
No. 18. Ea tau era atu mana ki runga ki te Poari e whakataua ana ki runga ki a ratou e nga huarahi whakahaere. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 19. Ka pena ano te mana whakahaere o te Poari ki runga ki nga whenua kua whakatua ki a ratou me nga mana whakahaere o te Kooti Whenua Maori mo runga i te mahi wehewehe, whakatu kai riiwhi, whakatau i te nui o te paanga o ia tangata o ia tangata, me te mahi whakatu kai-tiaki mo nga tangata no ratou te whenua i hapa nei ratou i runga i to te ture ritenga. Kua paahitia tenei rarangi, engari e whakahengia ana te kupu (hapa) e whakatikaia ana ki tona tikanga i (pa) nei ratou i runga i to te Ture ritenga.
No. 20. Ko nga moni e puta mad ana ki te Poari i runga i nga whenua Maori me whakahaere i runga i enei ritenga, ara: (1) Hei utu i te mahi whakahaere; (2) hei whakaea i nga mokete me nga riana e tau ana kia utua; (3) hei utu i nga moni toenga ki nga tangata no ratou te whenua i runga te ritenga o to te tangata paanga. Kua paahitia tenei rarangi i runga ake i tona tikanga.
No. 21. E kore e taea e te tangata nona te whenua, te tuku i tona paanga ki tetahi whenua Maori i roto i te tahi takiwa i whakaaetia kia whakahaerea Te Ture nei i roto, heoi kau te tuku e taea ko te tuku a wira ki tetahi atu Maori. Kua paahitia tenei rarangi, engari me tuku a wira i a ia ano e toitu ana i tona oranga i waenganui i te iwi.
No. 22. E kore te whenua Maori i roto i te takiwa pera e taea te rnuru te hoko ranei mo te nama. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 23. Ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i Kawanatanga, neke ake i te £5,000 i roto i tetahi tau mo te mahi hanga rori, mahi ruri, me te whakatuwhera whenua i runga i te ritenga whakanohonoho tangata. Kua paahitia tenei rarangi i runga i tona ake tikanga.
No. 24. I runga i te tono a nga Maori no ratou te whenua e wha tikanga ana, ka ahei te Poari ki te nama i etahi moni i te Kawanatanga, neke ake i te £5,000, i roto i etahi tau, hei whakaea i nga mokete i etahi atu taunaha ranei i tau ki runga ki nga whenua i te wa i whakaaetia kia whakahaerea te Ture nei i roto me etahi moni neke ake i te £1,000 hei utu i nga nama tarewa a nga tangata Maori no ratou te whenua. Kua paahitia tenei rarangi i runga ano i tona ake tikanga.
No. 25. Ko nga moni he mea pera te nama i te Kawanatanga, me whakahoki mai me te apiti atu i te moni hua, kia rima nga pauna i roto i te rau i runga i te ritenga utu i etahi moni, he mea ata whakarite te nui i roto i ia tau i ia tau, mo te wa neke ake i te 42 nga tau, a ko aua utu tau ra, i me tango mai i roto i nga moni e puta mai ana mo nga tangata Maori no ratou te whenua i nama nei aua moni ra mo ratou. Kua paahitia tenei rarangi, engari e whakaurua atu ana tenei kupu, me hawhe te moni hua, kia rua pauna tekau hereni i roto i te rau mo te rima mano pauna.
No. 26. Ko nga hoko a te Karauna kaore i whakaotia me nga whakahaerenga a nga tangata noaiho i timataria i runga i to te ture ritenga, a i taea hoki kia whakaotia i runga i to te ture ritenga me kaua i paahitia tenei Ture, ka ahei kia whakaotia atu ki te Poari i roto i nga takiwa i whakaaetia kia whakahaerea te Ture nei i roto. Kua paahitia tenei rarangi i runga ano i tona ake tikanga.
No. 27.

Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te hanga i nga huarahi whakahaere e tau ana hei whakatutuki i nga tikanga o tenei ture.

Kupu Apiti.—Ka ahei te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te whakaae ki te tono atu a nga Poari kia mahia mai etahi ture hei whakakaha i aua Poari, hei whakapumau hoki i tenei Ture katoa mo ake tonu atu. Ko tahi huinga o nga Poari i roto i te tau. Ko nga rarangi katoa o tenei Ture me noho katoa te komiti poraka ki varo i nga mema o te Poari.