Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ripoata mo te Pire whakanohonoho ki te Tangata Whakahaere hoki i nga Whenua Maori, 1898

Turei, 4 o Oketopa, 1898. — Te Heuheu: Ka haere tonu nga patai ki a ia

Turei, 4 o Oketopa, 1898.
Te Heuheu
: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

134. Te Maka (Mr. Monk): Ki taku whakarongo atu, i ahua taunu to korero i nanahi, i a koe i korero ake ra, no te rongonga o te Kuini me te Kawanatanga o Ingarangi ki te papai o te whakatupu me te ata ahua o te tangata me te wahine o te iwi o Nin Tireni, na reira haere mai ana ki konei tangohia ake te whenua?

Te Heuheu: Kaore au i mea hei kupu taunu ena. E korero kau ana au i aku i rongo ai, e kiia ana hoki koi ra te take, ara, i tae te rongo o tenei whenua me ona iwi ki Ingarangi, a tau ana te kupu kaua e tukuna tenei iwi kia patupatua kia ngaro. Kua wareware au ki nga mihinare nana i taea ai taua tikanga.

page 23

135. Te Maka: Te take o tena pataiaku hei huarahi e marama ai te ui atu o tenei patai, ara: ki to whakaaro i ora ranei te iwi Maori kaore ranei i te otinga i te Kawanatanga o Ingarangi raua ko te iwi Maori o te Tiriti o Waitangi?

Te Heuheu: E penei ana koia to patai, i raro i nga tikanga i whakatakotoria e te Tiriti o Waitangi?

136. Te Maka: Ae ra, i te rironga o te koroni ki raro i te mana, ara, i te Kawauatanga o Ingarani-i ora ranei te iwi Maori i tera kaore ranei?

Te Heuheu: E mea ana koe kia korero atu au i taku i mohio ai, ara, i ora ranei te iwi Maori i taua tiriti kaore ranei?

137. Te Maka: A hoki ra, i ora ranei kaore ranei?

Te Heuheu: Ki taku mahara ko te mate ke te mea i pa ki te iwi Maori i taua mea kaore te ora Ki taku whakaaro: ko te Tiriti o Waitangi, e ai ki tona ritenga i whakaaetia ai, hei ora tera mo nga kaumatua i rokohanga i te wa o taua mea, engari ko nga mahi i whakahaerea i muri mai i runga i taua Tirti o Waitangi i whakahaerea hetia, a kaore he ora i puta ki te iwi Maori i aua mahi.

138. Te Maka: Taihoa tatou e tae ai ki kona. E penei ana taku patai ki a koe, mehemea kaore te Kawanatanga o Ingarangi i tae mai ki konei-mehemea i waiho noa iho te whenua ki nga Maori mehemea ranei i riro i tetahi atu iwi-me ki noa ake, i riro i te Wiwi-a kaore pea i penei me te Ingarihi te pai o tana mahi ki nga Maori, ka pehea?

Te Heuheu: Ae, e tika ana; kei te mohio au ki te tika o tena korero, ara, na te rironga o tenei whenua ki raro i te kuinitanga o Ingarangi-ara, ki raro i te mana o te Kuini—me te otinga o te Tiriti o Waitangi hei whakamaurutanga mo te iwi Maori, i maha ai nga morehu o te iwi Maori e ora nei i tenei ra.

139. Te Maka: E ki ana koe kei te matau koe ki nga tikanga o te Tiriti o Waitangi?

Te Heuheu: Ae.

140. Te Maka: Kua ata hurihuria ranei e koe te tikanga o te rarangi whakamutunga o taua tiriti?

Te Heuheu: Kaore; kaore kau aku kape o taua tiriti.

141. Te Maka: E mea ana au ki te whakamatau i a koe, kia kitea ai mehemea ranei kei te mohio koe ki nga tino tikanga o te Tiriti o Waitangi?

Te Heuheu: Kaore au e ki ana kei te mohio au ki ona tikanga katoa.

142. Te Maka: Me panui atu e au tona rarangi whakamutunga ki a koe "Hei whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga ki te Kawanatanga o te Kuini. Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Niu Tireni. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Kei te whakahe ranei koe ki te raina whakamutunga o taua rarangi?

Te Heuheu: Ki taku inahara i korero ano ahau mo nga rarangi na i te ra tuatahi i korero ai au ki te Komiti nei.

143. Te Maka: Kaore koe i korero mo te rarangi whakamutunga?

Te Heuheu: Ki taku titiro kei te tautoko ena kupu i te rarangi tuarua o te thiti, a i korero au mo te rarangi tuarua i te ra tuatahi.

144. Te Maka: Koia tena; kaati, ki to whakaaro ko to tono e mea nei koe kia whakaturia he Poari Maori e kore ranei e rangirua te ahua e taupatupatu ki nga tikanga me nga whakahaere Pakeha i raro i to tatou Kawanatanga tahi e mana nei—ara, e kore ranei e takoto ke nga whakahaere mo nga Pakeha e takoto ke mo nga Maori ina whakaturia te Poari e tonoa nei?

Te Heuheu: Ki taku mahara ma tena e tutuki ai nga tikanga o te Tiriti o Waitangi, ara, nga wahi o taua tiriti e ki nei ki nga Maori ano te mana mo a ratou nei mea katoa.

145. Te Maka: Engari he aha i mea ai koe me paahi rawa he Ture motuhake mo tena? Kei au ano aku nei ake mea e whakahaere ana, kaore kau oku hiahia ki tetahi Ture motuhake moku kia ahei ai ahau ki te whakahaere i aku mea—ko toku hiahia, ko to te Pakeha hiahia, kia kaua matou e whakararurarutia e nga ture motuhake?

Te Heuheu: He patai tena?

146. Te Maka: Ae; me penei e ahau: Mehemea he mahinga kai he paamu ranei a koutou, kua oti te wehewehe ki ia tangata, ka ki ranei koe he tikanga tika kia haere mai tetahi tangata ki te tohutohu ki a koutou me penei na me pera ra te whakahaere; na ko nga whakahaere e pa ana ki nga kainga o nga Maori ka pa ano hoki ki era atu mea katoa a te Maori?

Te Heuheu: E penei ana taku: Kua oti etahi ture i te tuatahi te paahi i runga i te aronga o te Tiriti o Waitangi hei kimi hei whakatau i nga tangata no ratou te whenua, hei whakaputa i nga taitara o nga whenua Maori, e puritia ai aua whenua i runga i te ture, kei te pai ena ki ta te Maori titiro; no muri i ena ka paahitia etahi atu ture me etahi atu tikanga nana i arai nga Maori i kore ai e taea e ratou te mahi a ratou nei mea i hiahia ai mo o ratou whenua, a koia enei, ko nga tikanga me nga ture o muri nei, nga mea e hiahia nei ratou kia whakakorea atu. Koia tenei te take i tono tonu ai te iwi Maori kia hoatu he mana ki a ratou kia ahei ai ratou ki te hanga tikanga mo ratou.

147. Te Maka: E marama ana tena, e tika ana tena, a kei te whakaae atu ahau ki te tika o tena. Kaati, e penei ana tau kua takahia te Tiriti o Waitangi e nga ture i mahia a i paahitia e to tatou Paremete?

Te Heuheu: Ae.

148. Te Maka: Ki taku titiro i a Kapene Rahera e patai ana ki a koe i rereke to whakahoki, mehemea nei kaore ano i ata hurihuria e koe nga uauatanga katoa me nga rarurarutanga katoa tera e tupono ina tahuri koutou ki te whakahaere i ta koutou e tono nei kia tukua atu ma koutou ano e whakahaere a koutou nei mea?

Te Heuheu: kaati, ko te tino mea e ngana nei matou ki te whakaatu ki a koutôu mo te Pire Poari nei, koia tenei: I te wa i haria ai te Pire nei i te tuatahi, i whakaariaria ai ki nga huihninga Maori i tino rereke tona ahua i tona āhua e takoto nei.

page 24

149. Te Maka: Kua oti tena i a koe te korero mai ki a matou?

Te Heuhea: Hei whakamarama i taku whakahoki atu i korero ai ano ahau i tena. Ko tenei Pire e takoto nei i o tatou aroaro e tino rereke ana i te Pire tuatahi.

150. Te Maka: Kaore au i te hiahia ki tena; ko taku e hiahia ana kia korero mai koe i nga kino i nga pai i nga aha ranei o te Pire. Tera e tino kaha rawa ake te whakamoemiti o te Komiti nei ki a koe mehemea i ata hurihuria e koe tetahi Pire mau, a tuhituhi rawa ki te pukapuka ka hari mai ai ki konei, hei whakaatuatu mai ki a matou i te ahua o tau Poari e whakatu ai, me te ata tuhituhi ano me te ata tohutohu mai ano i nga huarahi e taea ai nga uauatanga ma whakahaerea te tikanga e tonoa nei e koutou?

Te Heuheu: Koia tena te mea e whaia atu ana e taku korero. Ko ta matou e tono atu ana ki te Komiti i naianei e penei ana kaua e whakahaerea tenei Pire i tenei huihuinga o te Paremete, kia whai taima ai matou ki te tino whiriwhiri i nga wahi katoa o tenei mea, kia tau ai i a matou tetahi tino tikanga tuturu, a hei a muri ake nei ma matou e tono atu kia riro ko tera hei whakakapi mo te Pire e takoto nei. Kia tino oti i a matou katoa, i te iwi Maori, te hanga tetahi tikanga, kia oti rawa ona wahi katoa, hei reira ka tono atu matou kia whakaaetia ta matou Pire i hanga ai kia haria mai ki te aroaro o tenei Komiti hei riiwhi mo tenei Pire e takoto nei. Mo te kupu e ki nei me korero atu e matou ta matou e hiahia ana kia hoatu hei riiwhi mo te Pire nei, e kore matou e kaha ki te penai naianei. Te take kaore ano matou i tino roa ki Poneke, a no matou tonu e noho nei i Poneke katahi ano matou ka kite i te whakamaoritanga o te Pire nei, na reira e kore ano e taea e matou i te poto rawa o te taima te hanga i tetahi Pire oti rawa ona wahi katoa, hei whakakapi i te Pire e takoto nei. Kei te 15 o nga ra o Maehe e haere ake nei ka tu te Kotahitanga ki te waihi i hainatia ai te Tiriti o Waitangi, a e hiahia ana matou kia mahia ki reira tetahi Pire. E hiahia ana matou kia tae te Pirimia me Timi Kara ki reira, ma raua e tohutohu mai etahi mea kia tino whiriwhiria ai tenei mea ki reira.

151. Te Maka: E hiahia ana ahau kia kite, kei te tino matatau ranei nga Maori ki te mea e wawata nei ratou ki te mahi, kia whakapono ai te Komiti nei ae ka taea e te iwi Maori taua mahi ina whakakorea atu te Pire e takoto nei. I au e korero nei kaore au i te tautoko i te turaki ranei i te Pire. Kaore koia koe e whakaaro ana, mehemea e tino matatau ana nga Maori ki ta ratou e hiahia nei, he pai ke kia whiriwhiria kia tokoouou nei o ratou e huihui ki tetahi wahi ki reira hanga ai i ta ratou Pire, ara, kaua e haria ki te huihui nui ka tu nei ki Waitangi, heoi kau nei te mahi e oti ki reira ko uga korero noa iho? Ina hoki nga tino mea hei whiriwhiri, ko te moni hei whakahaere i ta koutou tikanga, ko nga ruri me pehea e ea ai, ko te Poari me pehea ra te utu, me era atu mea katoa. Ko te moni iti e wehea nei e te Paremete mo nga mahi Maori, ara, te £7,000 i ia tau, i korero ra koe ma tera e utu haere enei raea katoa, e kore rawa e taea e tena ena mahi te whakaea haere. Tena me pehea he huarahi e whakaemia ai he moni hei whakahaere i ena mea katoa; kei te tino matatau ranei koe e kore e hoatu he moni ki te kore e hoatu hoki nga whenua hei puuga mo aua moni, a ki te utaina e koe aua moni ki runga ki nga whenua me pehea e koe e ngahoro atu ai aua nama i runga i hga whenua. Kaore ano koia koe i mohio ko nga rnate e pa nei ki nga Maori i putake mai ano i a ratou, i to ratou kore tupato ki te ata whakahaere i a ratou moni, ara, i ta ratou mahi rukeruke noa ake i a ratou moni? He tito koia na te moumou noa iho o te Maori i ona rawa i tupono ai ia ki te raruraru? Tenei ano tetahi mea hei patai maku ki a koe: ehara koia i te mea na te kore kaore e puare ana nga whenua Maori ki te riihi ki te hoko mo te utu nui i pa ai tetahi mate tmo taumaha ki nga Maori i naianei?

Te Heuheu: Ko te mabi tonu tena a nga Maori, he tono kia whakakorea atu tena tikanga. Ka maha nga tononga atu o tena ki te Paremete nei.

152. Te Maka: Kei te rite ranei taua tikanga e arai nei i nga whenua Maori ki ta te Tiriti o Waitangi i whakatakoto ai?

Te Heuheu: Me ki atu au, ae, i runga i tetahi aronga kei te rite ki te Tiritī o Waitangi—ara, ki tetahi wahi o taua mea—ki te wahi e ki nei me hoko anake ki te Kuini nga whenua; a i runga i tetahi aronga kei te tino takahi taua tikanga, e arai nei i nga whenua Maori, i te Tiriti o Waitangi. Ko te mahi hokohoko Whenua Maori a nga apiha a te Kawanatanga kei te tika i runga i te Tiriti o Waitangi; engari kotahi te rarangi o te Tiriti o Waitaugi kaore ano i whakatutukitia, ara, ko te rarangi e ki nei ma nga taha e rua e whakariterite te utu o te whenua e hokona ana i nga Maori. Kaore ano tenei i rite noa.

153. Te Make: Are, e penei ana tau, he ture ke mo nga Maori he ture ke mo nga Pakeha, ina hoki ko te Kawanatanga tonu kei te arai i kore ai nga Maori e whiwhi i te utu nui mo o ratou whenua, penei he Pakeha ratou kua kore taua tikanga e taea?

Te Heuheu: Koia tena ta matou kupu i tuku atu ai ki a te Kuini; he whakaatu kei te whakahaerea kinotia nga Maori i runga i tenei take.

154. Wi Pere: Mehemea i whakaurua ki te Pire e takoto nei nga whakatikatika me nga menemana i mahia nei e te hui ki Papawai, ka pehea?

Te Heuhm: Kaore au e mohio me pehea he utu atu mo tena patai, notemea ki taku mahara kaore e tika kia uia mai tena patai, kia uru rawa nga menemana ki te Pire katahi ka tika te ui mai i tena patai. Mehemea kua uru aua mea ki te Pire katahi au ka marama ki te patai nei, tena ko tenei kei te wehe ke te Pire, ara, kaore aua menemana me aua whakatikatikanga i whakaurua ki te Pire, na reira k taku mahara kaore e tika ana te patai nei kia uia. Na te Pirimia tonu i ata tohutohu mai etahi kupu mo nga menemana me nga rarangi hou i takoto nei ki te aroaro o te hui ki Papawai. Nana tonu i mea kia peratia. No taua taima hoki i mea atu ai ia ki nga Maori kia ata tirohia te Pire tuatahi a ma ratou e mahi a ratou whakatikatika i kite ai, kia mutu tera te mahi e ratou me tuku atu ki a ia i mua o te urunga o te Pire ki te Paremete. I te mea kaore i rite i ta Pirimia taua kupu ana, he aha hoki te tikanga i patairia ai te patai nei ki au i naianei

155. wi Pere: E penei ana taku patai ki te kai-whakahoki patai: Mehemea i uru enei menemana, etahi ranei, ki te Pire, ka pehea ia?

Te Heuheu: Kua ki atu au kaore au i te pai ki te whakahoki atu i tena patai, a, ahakoa tera page 25kupu aku, kua uia mai ano taua patai ki au. Ma te Tiamana e ki mai kia whakahokia e au katahi ka whakahoki.

Te Tiamana: Ki taku mahara kei te marama noa atu te patai, a e tika ana kia utua e te kaiwhakahoki patai.

Te Heuheu: I te mea kua kiia mai me whakahoki e au te patai, kaati, me penei taku whakahoki: Kaore au e whakaae ki aua whakatikatikanga, notemea he wahanga iti no te iwi nana i mahi i whakaae aua menemana, a kaore hoki aua mea i whakaaetia e te nuinga o te iwi Maori katoa, i te mea kaore ratou i kite. Na reira ka ki atu au: Me hari tenei Pire kia kite nga iwi katoa o te Motu nei, hei ata hurihuri ma ratou, a hei taua wa e tahun ai ki te whakatikatika i te Pire.

156. Wi Pere: E ki ana koe kaore koe e whakaae notemea he tokoiti te wahanga o te iwi nana i whakaae aua menemana?

Te Heuheu: Ka rua aku whakahokinga i tena patai. E ki ana ahau na te mea ko tetahi taha anake o te Pire te wahi i whakaratoa ki nga Maori i te tuatahi, i pena ai te takoto o aua menemana; tuarua, ko ena whakatikatika na tetahi taha anake o te iwi i mahi kaore tetahi taha i whakaae ki aua mea. He nui te tangata i hui ki Papawai, engari i pakaru taua iwi. I whakaae tetahi taha ki nga whakatikatika i mahia mo te Pire, ko tetahi taha i whakahe, i ki Kaore matou e whakaae; he whakarapopototanga kau tenei no te pire, ehara tenei e whakatikairikama nei e koutou i katoa te pire, na reira ehara tenei i te tino Pire; kei muri ano i tenei te tino Pire. Na reira tatan ana te hunga i whakahe ki ana whakātikatika kia kite ra ano ratou i te tino Pire.

157. Wi Pere: Kaati, ka poto noa iho taku patai ki te poto hoki tau whakahoki mai. E mohio ana koe kei te tautoko te Tai Rawhiti i tenei Pire. Na, ki te tau i tenei Komiti he Pire pai tenei mo te Tai Rawhiti, a ka hiahia ratou ki tenei Pire, ka pehea koe? Ka whakahe tona ranei koe ki te Pire nei?

Te Heuheu: Taku kupu e kore rawa au e whakaae ki tekiona 11 me tekiona 12 me ona wawahanga tekiona nama (1) tae noa ki nama (7).

158. Wi Pere: Ehara tena i te utu ki taku patai. I ki ahau, ki te hiahia nga iwi o te Tai Rawtoti kia paahitia tenei Pire hei whakahaere mo to raton nei takiwa, ka whakahe tonu ranei koe?

Te Heuheu: Kua ntua atu e au tena. Kua ki atu au ki te paahitia a tekiona 11 me 12 tae atu ki o raua wawahanga i roto i te Pire nei, ahakoa me whaimana ki te Tai Rawhiti anake tenei Pire, ka whakahe tonu ahau.

159. Wi Pere: Ahakoa whakatikatikaina aua tekiona?

Te Heuheu: Ae; ki te whakatikatikaina kia kore rawa ai nga tangata o nga takiwa, e hiahia ana kia whakahaerea te Ture ki runga ki o ratou whenua, e kaha ki te mea kia taoro atu te whakahaerenga o taua Ture ki runga ki nga whenua o nga tangata kaore i te hiahia M taua Ture kia whakahaerea ki runga ki o ratou whenua, ki te pera nga whakatikatika, katahi ano au ka ki "E pai ana; kei a koutou te whakaaro," engari ko te tikanga o enei teMona e penei ana kaore rawa he whenua e kapea ki waho o te mana whakahaere o te Pire ina paahitia taua mea hei tnre.

160. Wi Pere: Kei te patai ke au mo te Tai Rawhiti. Ko te hea hapu o te Tai Rawhiti tau e wehi na kei mate i te Pire?

Te Heuheu: Kaore pea koe i te marama ki te tikanga o taku korero i whakahoki atn nei.

161. Wi Pere: I ki koe ka whakapai koe ki te Pire ki te kore e pa atu M etahi atu tangata: ko e hea iwi o te Tai Rawhiti e mate i tenei Pire?

Te Heuheu: E penei ana taku, ahakoa i paahitia tenei Pire mo nga whenna o te Tai Rawhiti anake, kaore e kore te taoro atn o enei tekiona ki nga whenua i waho atu, e ai ki taku i mohio ai, ki te kore e whakatikatikaina.

162. Wi Pere: Kua mutu tena patai aku ki a koe; he patai ke tenei naku ki a koe. He aha te tikanga o to korero ka pa he mate ki nga whenua o etahi atu tangata i enei tekiona—ko wai ma ena tangata ena iwi ranei i roto i te rohe o te Tai Rawhiti? Ka patai atu au: Mehemea ranei mo nga whenua anake o roto i te rohe o te Tai Rawhiti to whakahoki mai i te patai? Kaore aku patai mo nga whenua o waho atu i taua rohe?

Te Heuheu: Ka mau tonu ahau ki taku e ki nei, kaore au a whakaae. E kore au e whakaae ki te kore enei tekiona e patua atu.

163. Wi Pere: Ko e hea nga hapu e mate i ena tekiona?

Te Heuheu: Ko nga hapu katoa o tenei Motu.

164. Wi Pere: Kua puta ano koe ki waho?

Te Heuheu: Ki taku mohio he utu tika tena mo to patai, E penei ana taku M te paahitia tenei Pire i runga i tona ahua e mau nei, me te mau tonu ano o nga tekiona e rua nei i roto, e ki ana ahau ki te pena ka taoro atu tona mana ki nga whenua kei waho o te rohe o te Tai Rawhiti e takoto ana, a ko koe e ki ana ka pa anake ki nga whenua anake o te Tai Rawhiti.

165. Wi Pere: Kia marama ra koe ki taku patai; ko taua patai ra ano: Ko e hea whenua o te Tai Rawhiti e mate i tenei Pire?

TeHeuheu: E penei ana taku, kaore an e whakaae kia paahitia tenei Pire. Ka man tonu taku whakahe ahakoa hiahia nga tangata o te Tai Rawhiti kia paahitia hei tnre mo to ratou takiwa.

166. Wi Pere: Ka patai ano au ko te hea o nga iwi o te Tai Rawhiti e mate i tenei Pire ki te paamtia? I to whakahokinga mai i taku patai i ki koe ko te iwi katoa. E mea ana au kia tino Karopotia rawatia tena wahi, na reura ka hou ano taku patai, ko te hea o nga hapu o te Tai Rawhiti e mate i tenei Pire ina paahitia hei ture?

Te Heuheu: Kaore e whai i to patai taku whakahoki atu. Kaore au i te ki ko te hea ko te hea ranei o nga hapu o te Tai Rawhiti e mate. Kaore au i te ki me pa te Pire ki etahi hapu a kaua e pa ki etahi hapu. I penei taku kupu ki te patua atu enei tekiona e rua i roto i te Pire ka whakaae au kia paahitia hei ture mo nga hapu katoa o te Tai Rawhiti; engari ki te kore e tapahia atu aua tekiona i roto i te Pire e kore hoki au e whakaae kia paahitia hei ture ahakoa mo nga iwi anake o te takiwa ki te Tai Rawhiti.

page 26

167. Wi Pere:E pena ana ra hoki taku patai, ara, mehemea ka whakatikatikaina aua tekiona, a ka meatia kia pa ki te takiwa ki te Tai Rawhiti anake te Pire; engari mehemea nei kaore, toe i marama ki taku patai. Tena, i puta to korero mo te Pire a Henare Kaihau: kei te tautoko koe i

Te Heuheu: Ko aku korero mo te Pire a Henare Kaihau e rite tahi ana ki aku korero mo te Pire e takoto nei. B penei ana taku kupu, ahakoa ko te Pire a Henare Kaihau ko tenei Pire, ko tetahi atu Pire ranei, mehemea e whakahokia ana ki te iwi kia mahia i runga i te aronga o te Tiriti o Waitangi hei tino whakatutuki i ona tikanga ka tautoko au i tena, ahakoa kote Pirea Henare Kaihau ko tetahi atu Pire ranei. Engari ki taku titiro he pai ake ta Henare Kaihau Pire i ta te Kawanatanga Pire. Engari, kia mohio hoki; ko aku korero o mua ra mo te Pire: a Henare Kainau e pera ana ano te aronga me aku kupu i korero ai mo nga menemana whakatikatika o tenei Pire i tukua mai nei e nga Maori ki te Kawanatanga—ara, ko te Pire a Henare Kaihau, kotahi tonu te iwi nana tena whakaaro; kaore etahi atu iwi i kite i uru ranei ki te mahmga me te whiriwhinnga o tena Pire.

168. Wi Pere: E rua nga Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare. Ko te Pire a te Kawanatanga ko te Pire a Henare Kaihau. Ki te paahitia te Pire a Henare Kaihau i tenei huihuinga o te Paremete, ka pehea koe, a ka pehea te iwi katoa?

Te Heuheu: Ki te paahitia e te Whare te Pire a Henare Kaihau heoi taku kupu kua paahitia. He rereke rawa no to patai i penei ai taku whakahoki. E patai ana koe, "Ki te paahitia te Pire a Henare Kaihau ka pehea koe?" Ka ki atu au kua paahitia.

169. Wi Pere: I ui ai au i te patai kia mohio ai au ki o whakaaro mo taua mea, notemea i ki atu koe ki te Koroiti i a koe e korero ana i tahi ra ake nei ko koe anake te tangata mohio ki nga mea katoa o te motu katoa nei. Na, kaore au e pai me kohatu me rakau ranei to whakahoki mai i taku patai?

Te Heuheu: Mehemea i ui mai koe ki au kei te whakahe kei te tautoko ranei au i te Pire a Henare Kaihau kua mohio au ki tetahi whakahoki maku.

170. Wi Pere: Koia ra tena te tikanga o taku patai?

Te Heuheu: A katahi ra ahau ka marama ki te tikanga o to patai. E penei ana taku, ki te paahitia te Pire a Henare Kaihau hei ture pai ake tena i te Pire a te Kawanatanga e takoko nei: engari tena ano etahi wahi o te Pire a Henare Kaihau e hiahia ana ahau ki te whakatikatika mehemea ra e taea ana te tuku atu o taua Pire ki te aroaro o etahi atu iwi haunga te iwi nana i mahi te Pire. E mea ana ahau i naianei ki te whakahoki atu i tetahi kupu au i roto i to patai o mua atu i tenei. I ki koe i haere mai au ki tenei Komiti korero ai ko au tetahi tangata mohio atu ki nga mea katoa. Kaore rawa ahau i te mohio ki te tikanga o tena kupu au. Kaore rawa i pena taku kupu ki te Komiti.

171. Wi Pere: Kaore koia i penei na to korero: he kuare katoa nga tangata e tautoko nei i te Pire, a ko nga tangata e whakahe ana ki te Pire nga tangata mohio? A kaore koia i penei tetahi kupu au, kaore kau he whenua o nga tangata e tautoko ana i te Pire? Na, e mea ana ahau kia whakaaturia mai e koe ko wai ma nga tangata kore whenua o roto i te hunga e tautoko ana i te Pire, i pera hoki to korero. Tena, ko wai ma ratou?

Te Heuheu: Ka tono atu au ki te Tiamana kia waongia au i nga mahi a Tuta Nihoniho, kaore ia e tika kiataunu mai ki au ite aroaro o te Komiti nei. I te mea kua uru mai ia ki konei me pai tana mahi, kaua e whakararuraru i au e korero ana i aku korero ki te Komiti.

Te Tiamana: Kaua rawa tetahi Maori i roto i te ruma nei e pokanoa ki te whakararuraru i te kai-whakahoki patai. E kore rawa e whakaaetia e au tera tu mahi.

172. Wi Pere: Kaati, e kore au e ui i tena patai. E mohio ana koe ki te I wi o Te Arawa?

Te Heuheu: Ae.

173. Wi Pere: Kaore ranei o ratou whenua e taka ki raro i nga tikanga o tenei Pire?

Te Heuheu: E mohio ana ahau ko etahi o ratou whenua kei raro i te mana o tetahi Ture, ko te Ture Ngawha pea ia nei te ingoa o taua Ture, me taku mohio hoki tenei ano etahi atu whenua o ratou kei waho i te mana o taua Ture. E penei ana, e ai ki taku i mohio ai, ko nga whenua kua taka ki raro i te mana o te Ture Ngawha, e hereherea nei e taua Ture, e kore ena e taea te kukume ki raro i te mana me nga tikanga o tenei Pire; engari, ko o ratou whenua kei waho atu i te rohe o te Ture Ngawha ka taea ena te tuku atu ki raro i tenei Pire.

174. Wi Pere: Mo tou iwi ake e noho nei i Taupo tenei patai. He tika ranei e kore tenei Pire e pa ki etahi o ratou?

Te Heuheu: Ae; kei te mohio ra ahau kei raro etahi o nga whenua o taku iwi i Taupo i te Ture Ngawha, me etahi whenua ke atu i te takiwa o Taupo kei raro i te Ture Taone Maori na reira e kore aua whenua e taka ki raro i tenei Pire. Kei te mohio hoki au he nui rawa nga whenua o nga iwi o reira kei waho i te rohe o nga Ture e rua nei, a tera e taka ki raro i tenei Pire Ka taka ki raro i tenei Pire te nuinga o o ratou whenua.

175. Wi Pere: I haina ratou i te pitihana e whakahe nei i te Pire?

Te Heuheu: Ae; ko taua whakahe a ratou e whakahe ana i te Pire nei mo o ratou whenua e taka ana ki waho o te Ture Ngawha.

176. Wi Pere: E whia nga whenua o nga iwi o Rotorua kihai i taka ki raro i te Ture Ngaha, ina hoki e 660,000 nga eka i uru ki roto i te rohe o te takiwa o te Ture Ngawha? Te Heuheu: Ko nga whenua kei Horohoro, kei patetere, a ko nga whenua o Ngatirangitihi, o Ngatipikiao, o Ngatiture, me Ngatiahuru.

177. Wi Pere: kei waho koia nga whenua i Horohoro me era atu whenua i te hore o te Ture Ngawha?

Te Heuheu: Ki taku mohio ra kei waho.

178. Wi Pere: Na wai i hoatu he whenua mo Ngatiraneitihi ki Te Matata, e korere nei koe? Te Heuheu: Na te Kawanatanga etahi i hoatu; ko etahi no ratou ano, ko o ratou whenua i Tarawera, i uta o Te Awa-a-te-Atua me Te Matata. Ko nga whenua i hoatu mo ratou e te Kawana-page 27tanga he piihi ririki aei, i hoatu ki taku rongo hei utu mo te ratou uruuga ki te kupapa hei hoia ma te Kuini, ara, mo to ratou toa.

179. Wi Pere: Te take i ui ai au i tena patai kei te mohio au kaore kau he whenua o ena taogata i Te Matata. Ka pehea to kupu, i naianei, mo te pitihana a ena tangata e nono mai nei i te takutai moana o reira, e tautoko nei ratou i te Pire?

Te Heuheu: Kaore kau aku kupu whakapai, whakakino, pehea ranei mo tena. Koia tena ta ratou i kite ai hei mahi ma ratou. Mo nga tangata e whakahe ana ki te Pire taku korero. E wnai mana noa atu ana ratou ki te whakahe i te Pire, pena hoki me te hunga tautoko e whai mana nei ki te tautoko i te Pire, e rite tahi ana.

180. Wi Pere: He patai poto nei taku ki a koe mo nga tangata i tuku pitihana mai nei i te takutai moana o reira, he mea atu e pehea ana to whakaaro mo taua pitihana?

Te Heuheu: Kaore kau aku whakaaro mo tena. I te mea i kitea e ratou koi na he mani ma ratou, pai noa atu, kei a ratou te whakaaro.

181. Wi Pere: I tino ki koe i tahi ra ake nei ahakoa nekehia tenei Pire mo tetahi atu tau mani ai ka mau tonu to whakahe?

Te Heukeu: Kei te mohio au ki taku kupu mo tau e mea na. I penei taku kupu: ki te nekehia tenei Pire mo tera tau mo tetahi atu tau ranei mahi ai me te mau tonu o tenei ahua ona, ki taku whakaaro tera e kitea a taua wa kaore e rereke te whakaaro o te hunga whakahe engan ka mau tonu ta ratou whakahe; engari mehemea ka nekehia te Pire kia whakatikatikaia nga wahi e whakahengia nei katahi pea ka kore nga whakahe, otira kowai e mohio ki tena. Tena pea kitea rawa ake kua rereke rawa atu kua puta he Pire ke.

182. Wi Pere: Ma au korero ano i korero ai e hopu to kupu i korero ai. I ki koe, "E ki nei au, kaore kau he take e nekehia ai te whiriwhiringa o tenei Pire mo tetahi atu wa. Ko ta matou e hiahia ana me patu, me whakakore atu." I penei hoki tetahi o kupu: ahakoa haria ki te aroaro o te iwi katoa e kore ano ratou e whakaae ki te Pire nei?

Te Heuheu: I penei taku kupu—kei te tino mohio au ki taku i korero ai: ina ke, i whakaatu atu ahau i nga take i whakahe ai te iwi ki te Pire. I tatau atu ahau i te maha o nga tekiona o te Pire e takoto nei i to tatou aroaro, a i tatau atu hoki ahau i te maha o nga tekiona o te Pire i tae ki te iwi, me taku korero atu kaore i riterite nga Pire, he Pire ke tetahi he Pire ke tetahi, ka mutu tera ka whakaatu atu haere taku korero ki te Komiti i nga pitihana kei te aroaro o te Komiti e takoto ana he mea tuku mai e etahi iwi maha hei tautoko i te Pire, a he maha hoki nga pitihana a he maha hoki nga tangata e whakahe ana i te Pire, a i penei taku kupu mo te hunga e whakahe ana ki te Pire, ki taku mohio ahakoa nekehia te Pire mo tetahi atu tau mahi ai ka mau tonu ta ratou whakahe ki te mau tonu hoki tenei ahua o te Pire. E ki ana ahau ki te homai tenei Pire a tera huihuinga o te Paremete, a ki te penei ano tona ahua me ia e takoto nei, ka whakahengia ano.

183. Wi Pere: E ki ana koe i haria haeretia ki nga wahi o te motu nei te Pire a te Pirimia i te marama o Maehe kua hnri ake nei, a i whakaaria ki te hui i Papawai, a i tahuri te hunga e kino ana ki te Pire ki te whakahe i te Pire i reira, ara, ki te Pire tuatahi a te Pirimia?

Te Heuheu: I te hui i Waipatu—kaore au i tae ki tera hui—kaore toku iwi i whakaae ki te Pire. I ki ratou, "Kaore matou e whakaae; he Pire ano ta matou; ko a matou whakahe, me waiho mo tetahi atu taima whakatakoto atu ai." Na, i te hui a Mahuta, i tu nei ki Wahi, i whakahe ano etahi tangata. A i te hui ki Kereitaone, ki Papawai, i whakahe ano etahi tangata.

184. Wi Pere: He aha te take i whakahe ai aua hui?

Te Heuheu: Notemea kaore ratou i pai ki taua Pire; te take he kino no te Pire.

185. Wi Pere: A he aha te take i kore ai ratou e tahuri ki te whakatikatika i nga wahi kino mehemea ra i hiahia ratou kia whakatikatikaina?

Te Heuheu: I tau ki tenei, me waiho kia tu te hui ki Papawai hei reira whiriwhiria ai te Pire.

186. Wi Pere: Kei te patai atu ra ahau mo te hui ki Papawai?

Te Heuheu: Kua takoto ke i tena te patai. Kaore i pena taku whakarongo atu M to patai i te tuatahi.

187. Wi Pere: E penei ana te patai: He aha te take i kore ai nga tangata e whakahe nei i te Pire e tahuri ki te whakatikatika i te Pire i te tuunga o te hui ki Papawai?

Te Heuheu: Ko te take tenei: He mohio no ratou ko te whakarapopototanga kau tera o te Pire e takoto ra i o ratou aroaro; tena ano te Pire, na reira kaore ratou i tahuri ki te whakatikatikai te mea ehara tera i te Pire. I hiahia ratou ki te whakatikatika i te Pire, engari i mea me waiho kia kite ratou i te tino Pire.

188. Wi Pere: Ko wai ma i pena i taua hui?

Te Heuheu: Ko au tetahi. I ki tonu au, "Ehara tena i te Pire."

189. Wi Pere: Na tou waha tonu tena kupu i hamumu, na te waha rauei o tetahi atu tangata

Te Heuheu: He aha te huanga o tena patai? Kua Mtea nei hoki he tika tonu, ehara tera i te tino Pire.

190. Wi Pere: E mea ana ahau kia korerotia mai e koe ko wai te tangata i tu ake i te aroaro o te hui, a na tona waha tonu i korero atu, "Kaua tatou e hanga i etahi menemana whakatikatika i tenei Pire, notemea ehara rawa tenei i te Pire e takoto nei i to tatou aroaro"? Te take i patai ai ahau i tena notemea i ki koe tena ano tetahi atu Pire a te Kawanatanga kihai i takato ki te aroaro o te iwi i taua hui?

Te Heuheu: He maha nga tangata, ko au tonu tetahi, i tu ake i taua hui ki te korero ehara tere i te tino Pire, a kaore kau he huanga e tahuri ai ki te whakatikatika i te mea ehara tera i te tino Pire.

191. Wi Pere: A tae noa ki te mutunga o te rua o wiki i tu ai te hui koi na tonu to korero?

Te Heuheu: Koia tena taku i korero ai i reira.

page 28

192. Wi Pere: I te wiki tuatahi i tu ai te hui i pena ano to korero?

Te Heuheu: I pau katoa te wiki tuatahi i a WiPere, i a Tamahau, me Henare Tomoana e tokutohu ana ki a matou i nga painga me nga ataahuatanga o te Pire, heoi ta matou i reira he whakarongo. Katahi matou ka whakarongo, ka whakarongo, ka whakarongo, a pau noa te wiki tuatahi, a pau noa te wiki tuarua, a pau noa hoki te wiki tuatoru i a ratou e whakaatuatu mai ana mo te Pire, kore rawa i tuwhera i a ratou he taima hei korerotanga ma matou, a naku i ata tono marire ki te tiamana kia homai he taima ki au kia korero ai hoki ahau i whiwhi ai au i tetahi taima hei korerotanga maku i aku kupu mo te Pire. I taku tuunga ake ki te korero i whakahe ahau ki te Pire penei ano me au e whakahe nei i naianei.

193. Wi Pere: E ono nga wiki e tu ana te hui. E hia oku tuunga ake ki te aroaro o te hui e ki nei koe i pau katoa i au te taima a kaore rawa he taima i hoatu ki a koe hei korerotanga mau?

Te Tiamana: Ki taku titiro kaore rawa he tikanga o tena patai mo te Pire e korerotia nei. Ina ke te patai e whai nei koe kia utua, I whakahe ranei te kai-whakahoki patai ki te Pire? Kua ki atu ia ae, i whakahe ia. Ehara i te mea ko te wiki tuatahi, tuarua, tuatoru ranei o te hui te mea e whaia nei, he moumou noa iho i te taima o te Komiti ena tu patai.

194. Wi Pere: Ko taku e whai ana kia kitea ai kei te whakarereketia e te kai-whakahoki patai tearonga o te mahi i a ia e ki nei kaore ratou i uru ki te hanga menemana whakatikatika i te Pire notemea e mohio ana ratou ko te Pire e whiriwhiria ra e te hui ehara i te tino Pire, ko te whakarapopototanga kau o te Pire, a kei wahi ke te Pire e ngaro ana. No muri ke i tera, ara, no tona haerenga atu i reira ka rongo ia kiuga kai-whakamaori o te Whare nei kei te whakamaoritia te tino Pire katahi ia ka hoki ano ki reira ka korero mai ki a matou tera ano te tino Pire. Kaore au e pai kia korero te kai-whakahoki patai i nga korero he—e ki nei ia koi ra te take i whakahe ai ratou ki te Pire, he mohio no ratou ehara tera i te tino Pire. Ko Paratene te mea i tu ake i korero koi ra tonu te Pire, a ko te Pire kei muri e haere mai ana he whakaroanga kautanga tera no te Pire.

Te Tiamana: Ko tenei koia te Pire i korerotia e te hui ki Papawai?

Wi Pere: Koi nei ano te Pire, engari ehara i tena i a koe na.

Te Tiamana: Ko te Pire koia e takoto nei i te aroaro o te Komiti?

Wi Pere: Kaore; kua whakarereketia nga kupu e tenei Pire kaore i te rite ki te Pire i tae aei ki Papawai.

Te Taimana: Koi na ra te korero a te kai-whakahoki patai.

Wi Pere: E tika ana; ina ke taku: e mea ana ahau kia mohio te Komiti kei te he tana korero i a ia e ki nei te take i kore ai ia e uru ki te whakahaere i nga menemana i takoto nei ki te aroaro o te hui ki Papawai he niohio nona tena ano te tino Pire, ko te tikanga ia kaore ia i mohio, a kia pau rawa nga wiki e toru e wha ranei i muri iho katahi ano ia ka mohio. Kia toru kia wha pea nga wiki e whakahe ana ratou i te Pire ka haere mai ia ki Poneke nei, no reira tonu katahi ano ia ka mohio tena ano te tino Pire, katahi ia ka hoki ki Papawai ka korero ko te Pire e whiriwhiria ra e te hui ehara i te tino Pire, tena ano te tino Pire; katahi a Paratene ka tu ake ka mea, "Kaore he tikanga o tena. Ko te roanga, kau tena o taua Pire kotahi."

Te Heuheu: E mea ana ano ahau ki te whakahe i te korero a Wi Pere, otira hei aha, i te mea ki taku titiro he tino tikanga kore rawa aua korero a he moumou taima noa iho.

195. Wi Pere: Ki taku me korero te tangata i te korero pono. Koi ra taku e hiahia ana. Ki au nei ka toru nga wiki o te hui ka pau katahi ano iaka mohio tera ano tetahi Pire, a kua whakahe noa atu nga iwi o te Tai Hauauru ki te Pire i mua noa atu i tera?

Te Heuheu: Kua whakahe noa atu ra nga iwi o te Tai Hauauru ki te Pire. Kei te upoko na hoki o te Pire e whakaatu ana he tika tonu taku i korero ai, ara, he whakarapopototanga kau tera no te Pire. I a koutou e tohe ana kia tahuri matou ki te whakatikatika i te Pire ka ki atu matou, "Kaore matou e mahi; i te mea ehara tena i te tino Pire." No taku taenga mai ki konei ka tahuri au ki te kimi kia mohio ai au ki te tino tikanga, a kitea ana e au, he tika taku, tera ano tetahi Pire. Katahi au ka korero atu ki te iwi i Papawai tera ano te tino Pire kei muri, katahi ka tautohe mai ki au te hunga tautoko i te Pire, me ta ratou ki mai ano ki au ki te kitea kaore kau he Pire ke me pehea ta ratou mahi. Te tikanga o tena kupu a ratou, mehemea nei kua mahia e au tetahi mahi kino rawa, a he tika ahau kia whiua ki te whareherehere, kia kohurutia atu ranei, mo taku korerotanga tena ano tetahi Pire. Ko Wi Pere raua ko Tomoana nga mea i korero pera.

196. Wi Pere: Kaore; i ki ahau tena ano pea nga whakaroanga atu me nga whakamaramatanga o nga tekiona o te whakarapopototanga o te Pire ma te Kawanatanga e whakauru a muri atu?

Te Heuheu: I tata tonu a Wi Pere te ki te mai he kai-kohuru au, a ko te ahua o ana korero moku mehemea tonu nei i patua e au tetahi tangata kia mate rawa.

Te Tiamana: Ki taku whakaaro kaore he huanga mo te Pire e puta i ena korero atu korero mai a tetahi ki tetahi o korua. He whakahoki i nga patai te take i tae mai ai te kai-whakahoki patai ki konei. E taea ai nga mea e whaia nei e Wi Pere me patai e ia, kaua e whai-korerotia mai e ia.

197. Wi pere: E pai ana, ka ui au i tetahi patai. Kei te tautoko ranei koe i te Tīriti o Waitangi?

Te Heuheu: Ae, kei te pera ahau; me Wi Pere hoki.

TeTiamana: Heoi ta matou e hiahia ana ko nga utu mai mo te patai, ae kaore ranei.

198. Wi pere: Kaati, e mea ana koe, kaati tonu me waiho ko te Tiriti o Waitangi hei whakahaere mo te iwi Maori: koia tena to hiahia?

TeHeuheu: Ae.

199. Wi Pere: A e tautoko ana koe i nga wahi katoa o taua tiriti; ko a tatou whenua katoa me hoko ki te Kuini?

Te Maka: Kaore e pena ana nga kupu o te Tiriti o Waitangi.

200. Wi Pere: E pai ana koe kia patua atu taua tikanga i roto i te Tiriti o Waitanei?

TeHeuheu: Ae.

page 29

201. Wi Pere: E hiahia ana koe kia patua atu taua wahi o te Tiriti?

Te Heuheu: Ae.