Te Heuheu: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

277. Henare Kaihau: I patai a Tame Parata ki a koe e hia nga tau i muri iho i te hui i tu ki Pukawa, i whakaturia nei te Kingi, ka timata te raruraru, a i penei taku whakarongo atu ki to whakahoki e whitu nga tau. Katahi a Tame Parata ka ui atu i timata ki hea te raruraru, a utua atu ana e koe i timata ki Waikato i te tau 1863. Na e putake mai ana i roto i aua patai rue nga whakahoki mo aua patai tenei patai ka uia atu nei e au. Kaore ranei koe i rongo i tetahi raruraru i puta ki Wairau, ki Te Waipounamu?

Te Heuheu: Ae. I rongo au i taua raruraru—ko te raruraru tuatahi tera i waeoganui i nga Pakeha me nga Maori; engari kaore taua raruraru i tupu ake i roto i te mahi whakatu Kingi. Ko te whawhai i putake mai i te mahi whakatu Kingi, e ai ki taku i rongo ai, i korero ai i tahi ra ake nei, no te tau 1863.

278. Henare Kaihau,: Kaore ranei koe i rongo ki tetahi pakanga i ara ki Whanganui i te tau 1843?

Te Heuheu: E patai ana koia koe mo te riri ki Moutoa?

279. Henare Kaihau: Ae?

Te Heuheu: Ae; e mohio ana au i ara te whawhai ki Whanganui, a kei reira e tu ana te kohatu hei tohu whakamahara mo taua riri, engari kaore au i te mohio ki te tau. Otira kua korerotia mai ki au ehara i te whakatuunga i te Kingi te take o taua whawhai.

280. Henare Kaihau: Kaore ranei koe i rongo i tu Waitara te tino whawhai tuatahi i te tau 1860?

Te Heuheu: Kua rongo au ki taua whawhai. Na Kirikumara raua ko Te Rangitaake ko te take o taua whawhai ko te raruraru o Te Rangitaake raua ko Te Teira.

Te Tiamana: Kaore au i te kite i te paanga o enei patai ki te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti.

281. Henare Kaihau: Akuanei ra kitea ai. Kaore ranei koe e rongo ana i ara he whawhai ki Ngapuhi i te tau 1845?

Te Heuheu: Mehemea e patai ana koe mo te whawhai a Hone Heke, ae kei te mohio au.

282. Henare Kaihau: Na, mo te whawhai e korero korero nei koe i tu ki Waikato i te tau 1863: ka taea ranei e koe te whakamarama mai i te take o taua whawhai?

page 36

Te Heuheu: Ki taku ra i rongo ai, i pohehe nga Pakeha ki taua whakatuunga i te Kingi i mahara he takahi tera i te mana o te Kuini, kaore ia ra he hapai ke i te mana 1 hoatu ra ki a ratou i raro i te Tiriti o Waitangi. Koia hoki tena te kupu a taku koroua ki a Potatau i te hui ki Pukawa; i ki ia me here te Kuini raua ko te Kingi kia kotahi i raro i. te ture, a ko te Atua Kaha Rawa ki runga i a raua tokorua. Kei te mohio nga ur; o nga tangata i tae ki taua hui ki te tika o enei korero. Ko te kupu a Potatau ahakoa miro whero miro pango miro ma ranei kotahi ano te puare o te ngira e kuhua ai. Ma enei kupu e mohio ai te Komiti ko te tino take i whakaturia ai te Kingi he hapai i te mana i raro i te Tiriti o Waitangi, a ki taku tino mohio mehemea, i te wa i puta tuatahi ai taua raruraru ki Waikato, i ata uiuia tona, tikanga, a i tino kirmhia e nga Pakeha te take, penei kua kore noa iho he take e whawhai ai te Maori raua ko te Pakeha, a kua kore hoki e riro nga whenua o te Maori i te raupatu.

Te Tiamana: Kei whea te paanga o ena korero mo nga whawhai ki te Pire e hurihuria nei e tatou?

283. Henare Kaihau: E pai ana; kua mutu aku patai mo tena take, Tena, i tae mai ranei he kupu whakahau ma te Kuini kia ara te pakanga ki Niu Tireni hei turaki i te Kingi?

Te Heuheu: Tena pea i tae mai ano he whakahau, engari kaore au 1 rongo.

284. Henare Kaihau: Mehemea kaore i puta he kupu ma te Kuini me whawhai te Kingi Maori me ona iwi, ki to mahara e whai mana ana nga Pakeha o Niu Tireni ki te whakaara pakanga ki nga Maori o tenei Motu?

Te Heuheu: Kaore ratou i whai mana. Kaore kau a te Kuini take pakanga ki nga Maori, a kaore kau he take i whawhai ai.

Te Tiamana: Kaore rawa au i te kite kei hea te paanga o enei korero ki te Pire e whiri-whiria nei e tatou. Kaore tatou i haere mai ki konei ki te uiui i nga take i ara ai te whawhai i nga ra o mua. Ehara rawa tena i te mahi i whakaritea ma tatou, a he moumou noa iho tena tu mahi i te taima o te Komiti.

Henare Kaihau: E pai ana. Otira he tikanga tona e whaia nei e aku patai, koia tenei: Mehemea e pena ana (ara, kaore a te Kuiai take whawhai ki nga Maori, ara, na nga Pakeha o Niu Tireni te take o te whawhai ki nga Maori), ka tika ranei kia whakahaerea he Pire penei me tenei e takoto nei hei tango atu i te mana i nga Maori i whakapumautia nei ki a ratou i raro i te Tiriti o Waitangi? Kaore rawa te Kuini i whakaara pakanga ki nga Maori o tenei Motu, a kaore kau hoki he take i whawhaitia ai nga Maori e nga Pakeha o tenei Motu; na reira kaore kau hoki he take e tangohia ai te mana i whakapumautia nei ki a ratou e te Tiriti o Waitangi. Ka patai ahau ki te Tiamana, e kore koia e tuwhera he huarahi moku hei patainga i aku patai i mahara ai he tika hei whakamarama i nga take i whakahe ai nga Maori ki tenei Pire kua homai nei kia whiriwhiria e tatou.

Te Tiamana: Kaore rawa aku whakahe ki tena. Ina ke taku e whakahe ana ko te kumenga mai i nga take katoa i ara ai te pakanga ki Waikato. Mehemea hoki ko tena he mahi ma tatou, heoi ka tika noa atu ia mema ia mema o te Komiti nei ki te patapatai ki ia kai korero mo nga take katoa o ia whawhai ki Waikato ki hea atu ranei, mo nga parekura katoa, a ki te ui ko te hea taha i hinga ko te hea i toa, me era atu mea katoa. Te tukunga iho, kei hea ra tona mutunga.

Henare Kaihau: Ki taku, ki te rongo atu ahau i tetahi mema o te Komiti nei e ui ana i nga patai ahua whakapae mo nga iwi o te takiwa e tu nei au hei mema mo reira, ki te pera, heoi ka tika hoki au ki te ui atu i aku patai i kite ai hei whakahe mo aua whakapae.

Te Tiamana: I runga i taku mahi Tiamana kua tukua mai maku e arai nga mahi penei te ahua, na reira heoi nga patai e whakaaetia ko nga mea anake e puta mai ai te kai-whakahoki patai etahi matauranga mo te Pire e whiriwhiria nei e tatou.

Henare Kaihau: Kua mutu aku patai.

Tame Parata: Ki taku whakaaro kaore kau he kino o aku patai mo te takiwa o Henare Kaihau, i rii-i ai ia ki au.

Henare Kaihau; Kaore au i whakahua ingoa tangata.

Tame Parata: Mehemea nei ra e korero ana koe mo aku patai.

Henare Kaihau: Kua whakamaramatia atu nei hoki e au.

Tame Parata: I mahara au kei te riri koe mo aku korero, a i runga i te ahua o kupu ka penei ano hoki me taku te mahara o etahi o nga mema o tenei Komiti.

Henare Kaihau: Kaore kau he take e riri ai ahau. Engari he mea noku kia marama ai nga hiahia o nga Maori. Heoi te take i mea ai au ki te ui i taua patai kia tino marama ai te Komiti ki te tikanga o nga patai a Tame Parata.

Tame Parata: Ko te tikanga o aku patai he whakamarama i nga tikanga e whakakotahi nei te iwi Maori i mua, a i muri tata ano ka pakaru, ka whakarere i nga i nga tikanga i mahia e ratou. Na reira ki taku whakaaro ka pera ano pea te mana e tonoa nei e ratou, tena pea e tu mo etahi tau torutoru nei katahi ka pakarukaru ano, ina hoki kua pakaru te Kotahitanga.

285. Te Tiamana: Kaati, kua mutu a korua korero whakamarama. Kotahi taku patai ki te kai-whakahoki patai. Ki taku titiro ki ana korero, mehemea nei he pai aka ki a ia te Pire a Henare Kaihau i te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti; e pena ana koia tau?

Te Heuheu: E pena ana taku.

286. Te Tiamana: I a koe e whakahoki ana i tetahi o nga patai a Te Maka, i penei pea to kupu, ka tu ce hui nui ma nga Maori ki Waitangi a te marama o Maehe e haere ake nei?

Te Heuheu: Ae.

287. Te Tiamana: A kia tu taua hui ka korerotia tenei Pire?

Te Heuheu: Ae; tenei Pire me te Pire a Henare Kaihau me etahi atu mea hoki; a ma taua hui e whakatau e ki ko tetahi ranei o nga Pire nei he Pire, me hanga ranei he Pire hou rereke noa atu ona tikanga i o enei Pire e rua e takoto nei.

288. Te Tiamana: Ka taea ranei e taua hui ki Waitangi te hanga tetahi Pire marama hei whakatakoto ki te Paremete, ara, tetahi Pire e whakaaetia ana e nga iwi Maori katoa o Niu Tireni.

page 37

Te Heuheu: Ki taku whakaaro ka taea, notemea kua maro he huarahi mo ratou, a ko tetahi ka tae atu ki reira nga tangata i whiriwhiria e ia iwi puta noa i Niu Tireni ki reira whakaputa ai i o raton whakaaro.

289. Te Tiamana: I rongo an i a koe e korero atu ana ki a Wi Pere ki te whakaae nga Maori o te Tai Rawhiti ki te Pire a te Kawanatanga ka whakahe koe me etahi atu Maori?

Te Heuheu: I korero ahau ki te waiho tonu a tekiona 11 me 14 i roto i te Pire penei me to raua ahua e mau nei katahi au ka whakahe, engari mehemea ka patua aua tekiona ka wnakatika-tikaina ranei i runga i te aronga kua tohutohungia atu nei ki tenei Komiti, heoi kua kore aku whakahe Engari, e te Tiamana, me whakamarama atu ahau:. E penei ana taku titiro ki tenei patai: He maha nga Ture motuhake kua paahitia mo te Tai Rawhiti Ina hoki na Te Riihi tetahi Pire mo reira i whakahaere ki te aroaro o tenei Komiti i mua tata ake nei, engari kua nukuhia mo tera tan. Ki te paahitia taua Pire mo taua takiwa a ki te paahitia hoki tenei mo taua takiwa ano, ka wha rawa nga Ture e mana ana i roto i taua takiwa.

290. Te Tiamana: Hauuga tena. Me man o korero ki te patai he aha te take i whakahe ai koe ki tenei Pire kia kaua e paahitia hei ture mo te Tai Rawhiti anake, a e whakaae ai koe me patu atu etahi tekiona o taua Pire. Na, kua tae tenei ki taku patai e hiahia nei au ki te ui atu ki a koe: Tena, a te marama o Maehe e haere ake nei, ina huihui nga Maori ki Waitangi, mehemea ka whakaae ratou ki te tuku mai ki te Paremete i tetahi Pire marama e whakaaetia ana e nga iwi Maori katoa, engari kaore e hiahiatia ana e te Tai Rawhiti, ka tohe tonu ranei koe kia whakaaetia tera hei ture mo te Tai Rawhiti ahakoa kore ratou e pai?

Te Heuhm: E penei ke ana taku: Kaore ano tenei Pire i whakaaetia e nga iwi o te Tai Rawhiti, na reira ko te mea pai me tatari marire kia tu te hui fa Waitangi a te marama o Maehe e haere ake nei kia kitea te ahua o te Pire i oti i taua hui. Me ki atu hoki au, he mema ano o te Tai Rawhiti kei roto i te Runanga o te Kotahitanga, a ka karangatia ano ratou kia tae ki taua hui. Mehemea, ina tae ratou ki reira, ki te kore ratou e whakaae ki nga tikanga i whakaaetia e nga mangai o era atu iwi Maori o enei Motu, ki te marama ranei i a ratou te take i kore ai ratou e whakaae ki aua tikanga, heoi me whakarite atu to ratou hiahia.

291. Te Tiamana: Kaati, ki te oti i nga Maori he Pire ma ratou ina tu te hui ki Waitangi, ka peneitia ano pea e ratou te ahua me tenei Pire, ara, ma te whakaae rawa o nga tangata no ratou nga whenua ka tau ai ki to ratou takiwa?

Te Heuheu: E penei ana taku kupu: Ki te tau i nga tangata katoa o tetahi wahanga o te iwi he Pire pai tera mo ratou, heoi kaore e tika kia araia e etahi tangata to ratou hiahia fa te whaka-matau i taua mea.

292. Te Tiamana: Haunga tena. Ko te Pire e takoto nei ma te matua whakaae rawa o nga tangata e tau ai fa runga ki to ratou takiwa?

Te Heuheu: Kaore au i te mohio kei te pena.

293. TeTiamana: E penei ana a tekiona 11: "Kaore tenei Tore e whakaaetia kia whaka-haerea ki roto ki tetahi takiwa whenua Maori ki te kore e ata tonoa kia peratia e nga Maori no ratou nga whenua, a me whakaatu taua hiahia o ratou i runga i nga ritenga kua whakari-tea i raro ake nei."

Te Heuheu: Ae ra; engari ko te tikanga o ena kupu e penei ana, ka ahei te rua tekau tangata ki te tono kia tau te Pire ki runga ki te takiwa katoa. Mau e titiro ka kite koe e rite ana te aronga o ena kupu ki nga tikanga kei raro iho i ena kupu e noho ana i roto i te Pire.

294. Te Tiamana: Koia pea kei te tika tau, engari kaore hold e tino riro ana me aki noa atu te Pire kia tau ki runga ki tetahi takiwa. Tena, kei te whakaae ranei koe, ina tu te hui ki Waitangi, ki te whakauru i tetahi tekiona ki roto ki te Pire hei whakamarama i taua wahi o te Pire, ara, ma nga iwi no ratou nga whenua e matua whakaae katahi ka tau te ture ki runga ki o ratou whenua, a mau e tuku atu kia whiriwhiria e te hui?

Te Heuheu: Ki taku, kaua tena, notemea ki te tau i te nuinga o te iwi Maori tetahi tikanga whakahaere mo te iwi nui tonu, kaore e tika etahi tangata o roto i a ratou kia puta ki waho o taua whakahaere. Ki te tohe tonu etahi tangata, ara, ki te ki e kore rawa ratou e whakaae ki taua Pire ina oti hei ture, kei a ratou te tikanga. B kore e taea taua ture te aki ki runga ki a ratou.

295. Te Tiamana: Koia ra hoki tena; ina hoki e mea ana tena korero au, me waiho ki te iwi te ritenga, ma te iwi e ki me mana te ture ki runga ki to ratou takiwa kaua ranei?

Te Heuheu: Ki te oti i te hui katoa, ara, i nga tangata i tukuna atu ki reira hei mangai mo nga iwi Maori katoa o te Motu nei, tetahi tikanga, kaati, me kaua hoki ratou ki te whakahaere i o ratou iwi kia pai ai fa taua tikanga.

296. Te Tiamana: Engari ma nga pitihana kua tae mai nei mo te Pire e kite ai koe kaore rawa i te kotahi nga whakaaro o te iwi Maori mo taua mea?

Te Heuheu: E mohio ana ahau e torn mano nga tangata kua haina i nga pitihana tautoko i te pire, a Kei te mohio hoki au tekau mano nuku aku nga kai-pitihana e whakahe ana i te Pire.

297. Te Tiamana; Kaore ha, ma tena e mohiotia ai, kaore i te kotahi to whakaaro o nga iwi Maori?

Te Heuheu: E tika ana tena. Engari me ki atu ahau i tenei, ko te nuinga o te 5,000,000 eka e toe nei ki nga Maori tona nuinga no te tekau mano tangata i tuku mai nei i uga pitihana whakahe mo te Pire. Me ki noa ake e tatou e 5,000,000 nga eka kei te toe ki nga Maori, a ki taku mohio e nui atu ana i te hawhe o aua eka nga whenua kei nga tangata i tuku mai nei i nga pitihana turaki i te Pire.

298. Te Tiamana: I te mea ka tu he hui ki Waitangi, ko te hea tau e pai ai ko te hiki i tenei Pire kia mutu taua hui ko te patu rawa atu ranei i tenei Pire?

Te Heuheu: E te Tiamana, e rua aku huarahi e hiahia ana, ara ki te kore a taea e tetahi, kaati ko tetahi. Kia rua aku whakahoki. Tuatahi, he pai rawa ki au kia patua rawa atu te Pire; tuarua ki te kore te Komiti e whakaae ki tera, kaati, ko te mea pai ki au me hiki kia mutu to hui ki Waitangi. Naku ake tenei whakaaro. Ko enei whakahoki e rua aku e hoatu ana mo te taha ki page 38te tekau mauo tangata i tuku mai nei i nga pitihana turaki i te Pire. E tautoko ana nga pitihana a taua tekau mano tangata i enei kupu aku, ma hoki e ki ana aua pitihana me patu rawa atu te Pire ki te kore tera kaati me hiki kia mutu te hui. Ko taku ake whakaaro, ta toku kotahi, me patu i naianei te Pire me whakakore rawa atu.

299. Te Tiamana: Kaati, ki te penatia, e kore e korerotia tenei Pire e te hui ki Waitangi. Te Heuheto: Ka korerotia ano; maku e whakamarama.

300. Te Tiamana; Kaore he take e korerotia ai i te mea kua tupapakutia te Pire?

Te Heuheu: Ka tukua mai ki te Paremete te mea i oti i te hui, ahakoa kore e hoatu he Pire hei whiriwhiri ma ratou. Ko nga kupu o te pukapuka inoi i tukua atu nei e te iwi Maori ki te Kuini, a i utua mai nei e ia, e penei ana, e hiahia ana nga Maori kia waiho ma ratou ano e whakahaere nga morehu whenua e toe nei ki a ratou; na, koia tena ta ratou e hiahia ana.

Te Maka: Kaore e pai kia pohehe nga mema o te Komiti i runga i tetahi o whakahoki ki nga patai a Henare Kaihau. I penei hoki taku titiro atu, mehemea nei, e ki ana koe, na te Kuini i tautoko te whawhai ki nga iwi o Waikato?

Te Heuheu: Kaore; kaore i pena taku kupu. I penei taku kupu: i pohehe nga Pakeha o enei Motu ki te tino tikanga i whakaturia ai te Kingi. I rnahara ratou he turaki ta taua mahi whakatu Kingi a nga Maori i te mana o te Kuini.

Te Maka: I mahara au i ki koe na te Kuini te take o te whawhai.

Te Heuheu: Kaore.