Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1900

E nga Rangatira o te Kaunihera me nga Rangatira o te Whare o Raro,—

E nga Rangatira o te Kaunihera me nga Rangatira o te Whare o Raro,—

Kua tae mai tetahi mate ahua uruta ki nga Koroni o Atareiria, a tera koutou e whakapai mai mo nga tikanga e whakahaerea ana hei arai atu i taua mate kei tae mai ki Niu Tir[gap — reason: damage]ni nei, hei takahi hoki i taua mate kino ina tae mai ki konei. Kua pau katoa nga mahi te whakahaere e taea ana e te matauranga te kimi hei arai atu i taua mate, a tae mai ki naianei kaore ano kia puta mai nei. Engari hoki kaore i te totika nga ture e mana nei i naianei hei tiaki pai i te ora o te iwi nui, hei arai atu hoki i nga mate kino penei me tenei e whakawehi mai nei i a tatou. Kua whakaturia etahi Komihana Pakeha, me etahi Komihana Maori hoki i nga takiwa o te koroni. Ka puta mai ano he painga i nga mea i kitea e ratou me a ratou ripoata i tuku mai ai. Ka tukuna atu ki a koutou he Pire kia mahia hei whakahaere tikanga hei tiaki pai i te ora o te katoa.

Ka nui te pai kua puta mai i runga i te mahi hoko whenua hei whakanohonoho puputu i nga tangata ki runga ki aua page 4whenua, a e whai tikanga ana kia whakahaerea kahatia taua mahi. Kei te puta mai he painga i taua mahi, a kei te nui haere te puta mai o nga taonga i runga i taua tikanga, a kua nui haere nga taonga e utaina atu ana i konei ki tawahi, a na reira hoki i tupu haere ai te oranga kua tau mai nei ki a tatou i tenei wa.

Na nga moni iti nei te itareti i tukuna nei ki nga tangata noho whenua, i runga i nga tikanga o Te Ture Tuku Moni ki nga Tangata noho Whenua i hoki iho ai te itareti mo nga moni e nama ana e te tangata, a na tera i tautoko nga tangata mahi whenua, me nga tangata e reti ana i nga whenua o te Karauna. Kua tino taea nga hiahia o aku Minita, a e whai tikanga ana kia ata whakaarohia ano etahi atu tikanga mo runga mo taua mahi. A e whai tikanga ana hoki kia nama ano etahi atu moni hei whakahaere i taua mahi.

He nui rawa te pai kua tau ki nga kaumatua rawakore i runga i te whakaputanga penihana ki a ratou. I nui ke te moni i pau i runga i taua tikanga i nga moni i maharatia ai i te tuatahi, i te mea ra kaore i taea te rapu katoa mai i taua wa nga take e puta haere mai i enei wa; engari kei te taea ano te utu haere aua moni penihana, a e mahara ana aku Minita he mea pai ano mo te iwi kia whai mana tonu taua ture.

Tera koutou e koa i te mea kua oti i naianei te tautohe i waenganui i te Kawanatanga me te Midland Railway Company. I whakataua ki te Kawanatanga e te Hupirimi Kooti; a mauria ana ki te Kooti Piira, a whakataua ana ano ki te Kawanatanga. Mauria atu ano ki te Privy Council, a kua whakatika ano taua Kooti i te mahi a te koroni. No reira ka kitea kua whakatika te Kooti Apitireihana, te Hupirimi Kooti, te Kooti Piira me te Privy Council i te mahi a te Kawanatanga, a kaore he take e amuamu ai te kamupane me nga tangata ranei na ratou i tuku moni ki taua kamupane. E rongo ana au ka tukuna mai he pitihana ki te Paremete, a ka tonoa mai kia arohatia atu nga tangata na ratou ra i tuku atu he moni ki te kamupane. Na te roa o taua whakawa e haere ana i kore ai hoki e taea te whakanohonoho etahi whenua. E whai tikanga ana hoki kia whakatikatikaina te Ture Whenua kia taea ai te tuku painga atu ki nga tangata e noho ana i runga i nga whenua o roto o taua takiwa.

I runga ano i te whakaritenga o nga hiahia o te iwi kua nui haere nga mahi a te Kawanatanga. I runga hoki i te tupu haere o te iwi kua nwi haere tonu nga mahi whakahaere a te Kawanatanga, me nga mahi a nga tari o te Kawanatanga a kua taimaha rawa nga mahi e whakahaerea ana e aku Minita, a e whai tikanga ana kia rapua e koutou he tikanga hei whakamama ake.

He wa tika tenei mo tatou kia mahi ture whakahaere mo a tatou taone kei puputu rawa te noho o nga tangata, a me rapu he tikanga i runga ia i nga matauranga hou e kitea ana i tenei wa.

Tetahi putake nui e mahara ana aku Minita kia mahia kahatia ko nga taonga e puta ake ana i te koroni, kia pai kia tere hoki nga tima e uta atu ana i aua taonga ki era atu wahi o te ao, me te mahara o aku Minita kia rapua atu he wahi hou hei tukunga atu mo nga taonga kia taea paitia ai te hokohoko atu.

Ko te Chamber of Commerce, ara, te Runanga o nga tangata hoko taonga me ata whakahaere pai kia tika ai hei mangai mo te hunga whakahaere i aua mahi, kia tino puta ai hei painga mo te katoa. A ka tukuna atu he Pire ki a koutou hei whakahaere tikanga kia taea ai aua mahi.

I runga i nga mahi o enei tau kua hori ake nei e kitea ana he mea tika kia whakatikaina kia whakatoputia hoki nga ture e pa ana ki nga tangata kaima[gap — reason: damage]i I te mea hoki kua roa noatu e mana ana etahi ture a kua rereke haere hoki nga mahi o tenei wa, e whai tikanga ana i naianei kia ata rapua ano, kia whakatikaina kia whakatoputia hoki etahi atu ture. Tera atu hoki etahi Pire ka tukuna atu ki a koutou hei whakahaere tikanga mo a tatou nei tamariki, me nga huarahi whakahaere tikanga i waenganui i a tatou ake ano.

Ko nga matauranga e puta hou mai ana i runga i te whawhai i Awherika e ata whakaarohia ana ano e aku Minita, a he nui te moni kua pau i runga i te whakatokomahatanga i nga ropu Waranatia, me te hokonga pu, paura hoki, me page 5era atu mea e whai tikanga ana mo taua mahi mo te whawhai.

Na i runga hoki i te ahua o aua mahi e mahia mai nei, me te rereke o nga tikanga o tenei wa, e tika ana kia whakatikaina nga ture Arai Taua a te Haoriri, a ka tukuna atu ki a koutou he Pire mo runga mo aua putake.

E whai tikanga ana hoki kia ata whakaarohia e koutou mehemea e taea ranei te whakatu he ope hoia hei tautoko atu i te Kawanatanga o Ingarangi hei tiaki ano hoki i te koroni, i runga ano ra ia i ona tikanga e taea ana te whakarite i waenganui i te Kawanatanga o Ingarangi me tenei koroni.

Kaore i te tino pai tenei tu kawanatanga takiwa e mana mai nei. E whai tikanga ana kia ruarua iho nga kawanatanga takiwa, kia kaha atu te mana o aua kawanatanga takiwa, kia tino tuturu hoki nga mana whakahaere moni; a ahakoa he mahi nui tenei, he mahi roa, e nui hoki te whakaaro e pau i runga i taua mahi, e hiahia ana au kia kaua koutou e wehi, engari me tahuri koutou ki te rapu tikanga e taea ai te whakahaere pai nga kawanatanga takiwa.

Me ata whakaaro ano hoki koutou i nga meera e ahu nei ma San Francisco, me nga meera ki nga moutere e takoto nei i te moana ki te pito whakararo o Niu Tireni, me era atu wahi. I te mea e whakahaerea ana he tikanga e taea ai etahi atu wahi, e tere atu ai hoki nga meera, e whai tikanga ana ano kia rapua he tikanga e taea ai te tuku taonga atu me te mau taonga mai i era atu whenua, kia tupu haere ai hoki taua mahi.

E tika ana hoki kia rapua he tikanga e tino pai haere ai te momo o nga hoiho me nga kau o tenei koroni, kia ata tirohia hoki te ahua o nga miiti e kainga ana e te tangata, kia pai hoki te patunga o nga hipi me nga kau, kia pai hoki te wehewehe i nga tu ahua taonga e tukuna atu ana ki whenua ke.

Ka tukuna atu hoki he Pire whakarite tikanga mo nga utu mo nga kaiwhakaako o nga kura kia pai ai te whakahaere i nga mahi kura o te koroni, ka tonoa atu hoki kia ata whiriwhiria e koutou he ture hei tautoko atu ano i nga kura ako mahi-a-ringaringa hei painga mo nga tamariki Pakeha, Maori hoki; me etahi whakatikatikanga whakatoputanga hoki i nga ture e pa ana ki nga kaimahi, hei whakarite i nga haora mahi, hei whakarite utu hoki mo nga kaimahi e mate aitua ana.

E koa ana au i te mea e taea ana e au te ki atu kei te kaha tonu te haere o nga mahi maina i roto i te koroni, ko nga koura i taea i te tau 1899 i hipa ke atu i nga koura i taea i roto i te tau kotahi o nga tau rua tekau ma ono o mua ake nei, me te tupu haere hoki o te waro o taea ake ana i te whenua. E hiahia ana hoki au kia whakaaro ano koutou ki etahi huarahi e tino nui ai te waro e mahia ana, kia puta atu ai hoki ki te katoa i runga i te utu iti.

Kei te puta nui tonu te koura i nga maina keringa kiripaka a kei te nui rawa hoki nga tangata kua whiwhi mahi i nga mahinga koura kaore nei i hohonu ki te whenua, me nga awa me nga pakihi o era. takiwa o Te Waipounamu.

E maharatia ana tera ano he koura kei etahi whenua paamu o Te Waipounamu, a e tika ana kia rapua mehemea ranei e taea te tango ake nga koura me te tupato ano kei mahue kino aua whenua mo nga mahi paamu.

E whakaaro ana aku Minita he mea tika kia kaha te mahi reriwe hou i etahi wahi, a i waenganui hoki i nga taone rahi e nui ana te tangata, a ka tukuna atu ano ki a koutou etahi Pire whakarite tikanga mo aua mahi.

I te ata whakaaro ano aku Minita kia mahia he waea atu ki Ingarangi ma ona wahi ake ano o Amerika, a ka kaha tonu te whakahaere i taua mahi me te tautoko atu a tenei koroni i taua waea e puta ai he painga mo nga takiwa katoa e tau ana ki raro ki te mana o te Kuini.

I muri mai o tera huihuinga o te Paremete, i tu etahi huihuinga nui o te iwi Maori, a i puta mai i aua hui me o ratou rangatira a ratou kupu mai ki au, whakaatu mai i to ratou piri pono ki te Kuini, me to ratou hiahia nui kia puta he painga mo nga iwi e rua.

Ka tukuna atu ki a koutou etahi Pire hei whakahaere tikanga mo te iwi Maori me a ratou whenua.

E hiahia ana au kia ata rapua kia ata whiriwhiria e koutou nga putake katoa kua whakahuatia ake nei e au, a e tumanako ana ahau kia tautokongia koutou kia tohungia koutou e te Atua page 6kia puta ai i runga i a koutou mahi he painga ki nga iwi o to tatou koroni me to tatou Empire nui e noho nei i raro i te mana o to tatou Kuini.