Pire Tautoko I Nga Mahi Nunui, Whakanohonoho Hoki I Nga Whenua O Te Koroni.

No tenei ra ka korerotia ano te Pire e mau iho nei te ingoa. Ka maha nga mema Pakeha ka mutu te korero, ka tu ake ko—

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu).—He kupu ano aku mo runga mo te Pire e takoto nei i te aroaro o te Whare. Ki taku titiro ki te Pire nei, ara, tona ahua i tenei wa, ano he tupapaku kua tata rawa ki te ngaro, a kei te ringa o te tohunga e nanatia ana. Ki taku mohio, ko te tino take o tenei Pire he tono ki tenei Whare kia whakaaetia kia namaia he moni i waho atu o Niu Tireni. Kaati, ki taku mohio i paahitia e tenei Whare tetahi Pire penei ano i tera tuunga o te Paremete, he whakatnana kia namaia. page 30tetahi moni, kia rua miriona pea pauna ki taku mahara, hei awhina i nga mahi nunui, a ki taku mohio i nama aua moni i waho atu o Niu Tireni. E hiahia ana ahau ki te patai i naianei i pau ki whea aua moni katoa, a i whakapaua hoki ki runga ki e whea mahi? E patai atu ana ahau, kei whea nga tohu e mohio ai tatou, ae he pono, i pau ki runga ki nga haurahi e kiia mai nei ki a tatou i naianei? Kua korerotia mai ki au kua whakapua he moni i te hanganga o te Reriwe Nui o Poneke ki Akarana, me era atu raina reriwe i te motu o Aotearoa hui atu hoki ki nga reriwe i tera motu. Kaati, e te Pika, e hiahia ana ahau kia mohio ahau mehemea kei te mahia aua mahi, a i whakapaua aua moni ki te hanga i aua reriwe me era atu mahi nunui i runga i te whakaae me te whakahau a tenei Whare, he aha rawa koia te take i whakamutumutua ai nga tangata e mahi ana i etahi o aua mahi nunui i nga inarama kua taha ake nei? Heoi ra ki taku mohio pea ko nga moni i maharatia kia whakapaua ki runga ki nga take i pootingia ai kaore e whakapaua ana ki reira, na no reira whakamutua ana nga kai-mahi. Ki taku whakaaro ko te tikanga i roto i tenei koroni e whakahaeretia ana mo runga mo nga take penei koia tenei: ko nga mahi kua timataria noatia atu, a ko nga moni hei utu i aua mahi no muri ke i te timatanga o nga mahi i pootingia ai. E korero ake ana tenei kupu aku i runga i toku whakaaro ake, engari kei te tino whakahe rawa atu ahau ki tena tu ahua whakahaere o nga mahi. Kaati, e te Pika, i mua o toku pootitanga hei mema mo tenei Whare, i rongo ahau e korerotia ana i waho o tenei Whare e wha rawa miriona pauna te nui o te moni nama kua whakawahangia e Te Pokuru ki runga ki te tuara o tenei koroni waha ai, a ko te take o aua moni i nama ai i te wa o tona Kawanatanga hei hanga i te Reriwe Iwituaroa o te motu o Aotearoa, i te Reriwe atu i Otakou whakauta, me era atu reriwe puta noa i te koroni, a e hiahia ana hoki ahau kia mohio ahau kei whea taua wha miriona? Notemea, e te Pika, kua tino korerotia mai ki ahau ko taua moni katoa i te wa i namaia ai i ata horea rawatia ona taringa hei whakaoti i nga mahi kua whakahuahuatia ake nei e au. Engari e kite ana hoki ahau i nga tau o muri mai ka nama ano, a e nama nei ano i te moni, hei mahi i aua mahi nei ano i namaia ai ra taua moni tuatahi kua korerotia ake nei e au. Kaati ra, i runga i tenei tu ahua whakahaere, ka tika kia kiia tera pea a te tau e haere mai nei ka kawea mai he Pire penei ano hei nama ano i etahi moni hei whakaoti i aua mahi nei ano. Ko nga moni i nama hei awhina i nga mahi a te Tari Whakanohonoho Tangata ki runga ki nga Whenua, me era atu Tari tino whai tikanga, kei te marama au ki era, he moni tika era kia whakapaua peratia, notemea keite ea haere i aua Tari ana mahi katoa e whakahaere nei. Ko nga tangata mahi paamu me nga tangata noho whenua, i nama moni nei ki taua Tari, kei te utu haere i nga itareti mo nga moni e nama ana e taua Tari. E te Pika, i roto i te Kupu Apiti ki tenei Pire e kite iho ana ahau e £750,000 e wehea ana mo nga mahi reriwe. Engari kia ki atu ahau ki te Whare me te Kawanatanga katoa, ko taku tino hiahia tenei kia tika te wehewehe i aua moni i waenganui o nga reriwe e whakaingoatia ake ana i roto i taua Kupu Apiti nei. E kore e maha aku kupu mo runga mo nga reriwe pekapekanga atu i te Reriwe Iwituaroa o to Motu o Aotearoa, kei te kite iho hoki ahau e tino tika ana kia hohoro te whakaoti o taua reriwe Iwituaroa. Engari mo te taha ki te Reriwe atu i Otakou whakauta, ka tino kaha ahau ki te korero, notemea e tino mohio ana ahau ki taua whenua. Me tohutohu atu ahau ki te Whare ko nga tangata noho whenua i nga taha o taua reriwe atu i Otakou whakauta i kaha ai ki te tango whenua mo ratou i taua wahi o te motu nei na nga kupu oati a te Kawanatanga i whakaarahia atu ki a ratou i taua wa, penei na, ka hohoro tonu te mahi o taua raina hei huarahi mauranga ki tai i a ratou oti. witi, taewa, hipi, kau, me era atu mea, koia ahau e tino kaha nei ki te ki ake ko taua raina i Otakou whakauta tetahi o nga mea hei mahi tuatahi tonu ma te Kawanatanga, notemea kua takoto ta ratou kupu oati, kua puta ta ratou kupu tuturu ki aua tangata nei, heoi me whakamana e ratou taua kupu. E korero ana ahau mo nga whenua timata atu i Maniatoto tae noa ki Hawea. Ko nga whenua ena e haerengia e taua reriwe atu i Otakou whakauta ina mahia taua page 31raina. Kaore i te rite katoa te papai o ana whenua, he pai ake etahi i etahi, otira ki te tikanga he whenua pai katoa hei haerenga kararehe. Tetahi take i hoki rawa ai te wariu o taua takiwa na te tini o te rapeti ki runga ki aua whenua, engari e koa ana ahau ki te ki atu ki te Whare i naianei kua hoki te tupu o te rapeti, na te kaha o nga tangata e noho ana i taua whenua ki te patu, a kua neke haere hoki te maha o nga hipi o nga kau me era atu mea e taea ana te whakatupu ki runga ki taua whenua, a kua nui ano hoki nga utanga hei mau haere ma nga reriwe tae atu ki nga taone me nga wahi nohoanga tangata i waho atu o taua takiwa, he painga tahi mo nga tangata mahi paamu tae noa hoki ki nga tangata i nga taone i waho. Kaati aku korero mo tena raina. Ko te raina atu i Owaka ki Seaward Bush tetahi raina e tika ana kia mahia hohorotia, tetahi moni nui kei nga rakau o nga ngaherehere i nga taha o taua raina, kei runga i nga whenua Karauna e tupu aua tae noa hoki ki nga whenua kua wehea e te Karauna mo nga Maori o taua takiwa. Engari kaore kau he painga o aua whenua ki nga tangata i wehea nei mo ratou aua wahi ki te kore he huarahi e tae atu ai ratou ki runga, ara, rori ranei, reriwe ranei, na kona ka nui taku koa i taka kitenga ko tera tetahi o nga raina e whakaarohia ana kia mahia, a kia uru te Pire nei ki te Komititanga hei reira ka tahnri ahau ki te mea kia tika nga moni e wehea hei hanga mo taua raina. Tetahi take e tino hiahia ana ahau kia ata tirohia e te Kawanatanga, kia marama ai ratou he mea tika ano tenei hei mahinga ma ratou, koia tenei, ara, kia hanga he waapu hei nunga kaipuke mai i Tautuku. He kokoru taua wahi kei waenganui o Owaka raua ko Waikawa, he tino wahi pai kia hanga ki te waapu, ka ngawari noa atu te haringa atu o nga utanga ki reira, ara, hipi, kau, kai, taonga, rakau, aha, ranei, ki taua wahi nei. He tino whenua pai hoki nga whenua i taua takiwa mo nga mahi paamu whakatete miraka. E korero mohio ana ahau, i te mea kua haere ahau i ruuga i taua whenua i mua noa atu, a i mua tata ake nei ano hoki. Kaati, ko taua Tautuku Bay e korero nei ahau, e tata tonu ana ki tetahi whenua katahi ano ka nohoia e te tangata, ko Heathfield te ingoa o taua kainga, a ka tino tan tauawaapu hei painga mo aua tangata hou hui atu ki era atu tangata e korero nei ahau, notemea ko Waikawa he tawhiti noa atu, kaore rawa i pera te pai me tenei. Ko Kahukura ahu atu ki Ahimate he wahi pai ano hei uunga kaipuke, kei taua takutai ano. He tauranga waka hoki i nga ra o mua, a e waru maero te matara atu i Waikawa, koia ahau ka tono atu ki te Kawanatanga me tenei Whare katoa kia whakaarohia mai taku tono, a ka ata wehe mai i tetahi wahi moni mo aua take kua oti nei e ahau te whakamarama ake. E hara i te mea hei painga mo matou an ake engari hei painga mo nga Pakeha me te koroni katoa. Kaati, kotahi taku kupu mo te raina reriwe i Aropaki ki Waiau. E pai ana ahau i taku kitenga ka mahia ano hoki tera, ina hoki, e kite iho ana ahau i roto i te Kupu A piti ki te Pire nei e kiia ana kia wehea tetahi wahi o te £750,000 mo taua mahi. Ko taua raina, e te Pika, kia hohoro tonu te hanga kia tae atu ki Waiau, a ki ko atu hoki, me hanga kia tae rawa atu ki Poutiritiri. Engari kia puta ai he tino painga ki taua takutai moana katoa me whakatae rawa taua raina kia tae atu ki te mutunga mai o Milford Sound. Ka tika kia mahia taua raina kia ahei ai nga turihi me nga Pakeha matakitaki ki te haere ki runga ki aua whenua haereere ai kia kite ratou i nga ataahuatanga o nga roto, ara, o Te Anau, o Manawapore, o Hauroto, me nga ataahuatanga katoa o tera takiwa. Kaati, kei roto i taua takiwa nei kua wehea kia kotahi pea rau mano eka whenua mo nga Maori me nga Hawhe-kaihe me o ratou uri e noho ana i taua wahi. Koia i tino kaha rawa ai taku hiahia kia hohoro te whakaoti o taua reriwe. Ko nga whenua i taua takiwa tino pai atu mo nga mahi paamu whakatete miraka, otira ahakoa pewhea noa atu te pai o te whenua mo aua tu mahi mo etahi atu ahua mahi ahu whenua ranei, mehemea kaore he rori, he reriwe, tetahi atu huarahi ranei, e eke atu ai te tangata ki runga, e kore e puta he painga i aua whenua. Taihoa ka tino tono atu ahau ki te Kawanatanga kia wehea mai he moni hei hanga rori mo taua takiwa i runga i te co-operative system, me te tuku i nga Maori o taua takiwa ki te mahi i runga i aua rori. Ka page 32pooti tautoko ahau i tenei Pire mo runga mo nga take kua whakaaturia ake nei e au. Ko taku hiahia kia mahia nga mahi kua tohungia ake e au, ara, nga tori, reriwe, piriti, me era atu ahua mahi e tika ana kia mahia, notemea hai painga era mea mo te koroni katoa me ona iwi katoa puta noa. Engari, e te Pika, kia tae ki te Komititanga o tenei Pire hei reira ahau ka ata tiaki marire i te wehewehenga o tenei moni e noho topu nei i te Kupu Apiti hei whakaotioti i nga mahi katoa kua korerotia ake nei. Kaati, mo te taha ki te kupu a etahi mema o tenei Whare e ki nei ka tahuri ratou ki te mea kia whakahokia iho te nui o nga moni e kiia ana kia namaia e tenei Pire—ko ahau e ki ana "kaore e tika." Otira ka whakapaua katoatia e au toku kaha kia riro katoa mai nga moni katoa e kiia ana kia namaia e taua Pire, a kia tika hoki te whakapaunga ki runga ki nga huarahi e mohio ana ahau e tika ana kia whakapaua ki reira. E kore ahau e whakaroa noa iho i te Whare. Hei kupu whakatnutunga maku, e te Pika, e whakawhetai atu ana ahau ki te Whare mo te pai o ta koutou ata whakarongo mai ki au e korero atu ana i aku kupu i mohio pono ai ahau koi ana te hangaitanga; ma te whakaotioti i aua mahi nunui, e aro nui ana ki runga ki te katoa, ka puta he painga ki nga iwi Maori, ki nga iwi Pakeha, me te koroni katoa.

Ka mutu nga korero a te mema Maori mo Te Waipounamu ka tu atu ko Ta Hohepa G. te Waari ki te whakahoki i nga whai korero a nga mema katoa i korero ai mo te Pire.

Ka mutu tana katahi ka whiua te patai kia paahi te panuitanga tuarua o te Pire.

Waahi ana te Whare, a koia tenei, e whai ake nei, te rarangi o nga mema i pooti:—

I te Ae, 53.

I te No, 6.

Te putanga, 47.

Heoi puta ana te Pire, a whakaaetia ana kia panuitia tuaruatia.

Katahi ka tahuri te Whare ki te Komiti i te Pire, a mutu katoa ona rarangi.

No te rua tekau meneti ki te tahi karaka i te po ka hiki te Whare.