Te Herihi (Mr. Herries, mema mo Pei o Pereti). — Ko tenei Pire, ka whakatakotoria nei e au ki te aroaro o te Whare, ko tona tikanga he whakamama i nga Kaute Kaunihera o te motu o Aotearoa e nui ana nga whenua Maori o roto, ara, he mea kia utu reiti aua whenua Maori kia mama ake ai nga Pakeha o aua takiwa e riro nei ma ratou anake e utu nga reiti. Kei te mohio nga tangata e noho mai nei i roto i aua takiwa kei te takoto mangere noa iho te nuinga o nga whenua Maori o reira, kaore e utu reiti ana. Ki au me mutu tenei ahua, engari me utu tahi nga Pakeha me nga Maori i nga reiti katoa. Ki taku me rite tahi te mana o te Maori mo ona whenua ki to te Pakeha mana mo ona whenua. E rite tahi ana hoki te haere o te Maori me te Pakeha i runga i nga rori me nga piriti e hanga nei e nga Kaute Kaunihera.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore, me titiro i Hansard.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll. Minita mo nga Mea Maori). — Kaore au e mea kia kore e panuitia tuaruatia tenei Pire, notemea kei te whakaae ahau ki te aronga o tenei Pire, kia rite tahi ai te eke o nga reiti ki runga ki nga iwi e rua. Ki toku whakaaro ko etahi o nga whenua Maori e utu nei i te hawhe-reiti e tika ana kia utu i te puuru-reiti, apiti atu hoki ki era atu taake e utaina nei ki runga ki nga whenua. Engari, ina ke te wahi, uaua, ko te whiriwhiri ko te wehewehe i nga whenua Maori e tika ana kia utu i aua puuru-reiti me aua taake, a ko te wehe atu i nga whenua kaore e tika kia utu reiti. E tautoko ana ahau i te mema honore i a ia e mea nei kia whakataua tikatia tenei take. Ka kokirihia e te Kawanatanga he Pire ki te Whare nei a tenei tuunga o te Paremete hei whakatau i tenei take. Otira he putake uaua tenei, a tera ano etahi ahua o te iwi Maori, ka ata tirohia e nga mema honore, a tera ano e whakangawaritia e ratou nga reiti me nga taake e utaina nei ki runga ki etahi whenua Maori. Ko nga papatupu etahi whenua e tika ana kia kaua e utu reiti, notemea e hara i nga Maori te he i kore ai e whakawakia e whakataua nga taitara ki aua whenua. Ko nga rahui Maori o te Tai Hauauru etahi whenua e tika ana kia ata tirohia notemea e utu ana aua whenua i te taake. Na, ko tetahi, me titiro ano tatou, kaore nga Maori e whai pooti ana ki te whakatu i nga mema o nga Kaute Kaunihera. Kaore kau o ratou mangai i roto i aua Kaunihera e whai koha ai ratou ki roto ki nga mahi, ki nga nama, me era atu mea e whakahaerea ana e aua Kaunihera. . . . Mehemea kei au te ritenga ka horoia katoatia atu e au nga tikanga e wehe nei i te ahua o nga iwi e rua, notemea ki toku whakaaro ki te mau tonu te ahua e motuhake nei te tu o nga mema page 51mo te iwi Maori i roto i te Whare nei, kaore e tino whiwhi painga nga Maori. A i te mea kei te nuku haere nga ahua me nga tikanga o naianei, waihoki me nuku haere nga ture mo te iwi Maori. Te mea tuatahi me whakakore atu nga mema Maori motuhake. Me whakanoho nga Maori katoa ki runga ki nga pooti rouru Pakeha o te koroni, kia pooti tahi ai ratou ho nga Pakeha. Ki te penei he tikanga katahi ka ahua tika ake te whiwhi mangai o te iwi Maori ki roto ki te Whare nei, notemea kaore nga mema Maori e kaha ana ki te torotoro haere i nga wahi katoa o o ratou takiwa pooti, te take he nui rawa no te whenua hei haerenga ma ratou. Ki te riro he Pakeha nga mema mo etahi takiwa Maori, ma tera ka whaiti iho nga takiwa o Henare Kaihau, o Wi Pere, o Tame Parata, a ka kore ratou e mate i te haereerenga ki te tirotiro i o ratou takiwa nunui e takoto nei. Kaati ia Maniapoto ia Waikato he iwi hei pooti ia Kaihau, a pera ano mo Wi Pere, ara, ko nga wahi puputu te Maori o tona takiwa hei pooti i a ia ki te Whare. Ko etahi atu wahi korekore te Maori me tuku atu ki roto ki nga takiwa pooti Pakeha; ma tenei ka maha ake, ka pai ake, te tu o nga mema mo nga Maori ki roto ki te Whare nei. E te Pika, kaore oku hiahia ki te whakaroa i te korero mo tenei Pire. Kaore au i te arai i tona panuitanga tuarua—kei te tautoko ahau i te tikanga a te Pire nei; engari ka penei atu ahau ki te mema honore, ka paahi te Pire i tona panuitanga tuarua me ata waiho me whakanuku atu tona komititanga, kia whai taima ai te Kawanatanga ki te whakauru mai i tetahi Pire hei whakatutuki i nga tikanga e whaia nei e te mema honore nana te Pire nei.

Te Pato (Mr. Buddo, mema mo Kaiapoi). —E te Pika, ka tu ake ahau ki te tautoko i te Pire nei, kia utu ai nga Maori i te puuru-reiti pera ano me nga Pakeha.

Tame Parata (mema mo nga Maori o Te Waipounamu). — E te Pika, he kupu taku mo runga mo te Pire Reiti a te mema honore nei. Ko tenei Pire i patua e te Whare i tera tau; a mahara ana ahau i reira kua takoto te whakaaro a te Kawanatanga i reira ma ratou e hanga he Pire hei whakarite i nga take katoa e pa ana ki nga whenua Maori.

Engari tae mai ki tenei ra kaore nei ano he Pire pera kia kawea mai ki te aroaro o te Whare nei. Kei te whakaae atu ahau ki nga kupu i whakapuakina e te mema mo Pei o Pereti mo runga i tera ahua. I mahara ano hoki ahau kua tino puta te kupu a te Kawanatanga ma ratou e mahi he Pire hei whakaoti i tenei take, a me taku mohio ano hoki na taua kupu whakaae a te Kawanatanga i hinga ai te Pire a te honore mema i tera tau. Ko te mea tika ki taku whakaaro ma te Kawanatanga e hanga he Pire mo te reititanga o nga whenua kua oti te wehewehe, me nga whenua kua oti te whakatautau nga paanga o nga tangata Mo runga mo te kupu e ki nei kia whaka-nekenekehia ake nga reiti i runga i nga whenua Maori kia rite ki nga reiti e utua ana e nga whenua Pakeha, e penei ana taku kupu; e tika ana ano tena ki tetahi aronga whakaaro; engari me tohutohu atu e au tera etahi moni reiti e utua ana e nga whenua Maori kaore e whakapaua tikatia ana ki runga ki nga tikanga e tino tika ana hei whakapaunga mo aua moni. Ara e penei ana, ko te nuinga o aua moni reiti e pau ana i nga ropu takiwa E ki ana te Ture o te 1888, ko nga reiti e utua ana e nga iwi Maori me whakapau hei painga mo nga whenua Maori; engari ko ahau e ki ana kaore ano i whakapaua peratia aua moni. A kei te tika hoki te kupu a te Minita Maori i ki ake ra ia kaore ano tetahi Maori kotahi kia tu hei mema mo tetahi Rori Poari, Kaute Kaunihera ranei, tetahi atu ahua ropu takiwa ranei; no reira kaore nga Maori e whai reo ana ki te whakaatu i nga huarahi e hiahiatia ana e ratou hei whakapaunga mo nga moni reiti e utua ana e ratou. E penei ana te ahua: Mehemea ka hoko tetahi Maori, hawhe-kaihe ranei, i tetahi whenua Karauna hei whenua mona, ka kiia tera whenua i reira tonu he whenua Maori. Kua whakamatauria e au enei ahuatanga katoa, kua paangia ahau tonu nei e ena raruraru, a kei te tino mohio ahau ki tona aronga katoa; na reira ki taku mahara kei te mohio te Whare nei koia ano kei te tino penei me taku e whakamarama ake nei te ahua o te takoto o tenei take. Kaore he awangawanga o taku ngakau, mehemea ka mana i te Kawanatanga ta ratou kupu, ara, ka whakau-page 52rua e ratou tetahi Pire mo tenei take. Ka ngawari noa atu nga Maori i runga i te whakaaro marama me te tika, me te tono tahi ano hoki kia whakahaerea aua moni hei painga mo ratou i raro i nga ture e mana nei,—ara, kia whakapaua ki runga ki o ratou whenua nga moni reiti e kohikohia ana i runga i o ratou whenua. Ko te mea tika ano ra tera kia whakapaua peratia aua moni. I naianei hoki ko nga Paro Kaunihera, me nga Rori Poari, me nga Kaute Kaunihera, kei te whakatautau reiti ki runga ki nga whenua Pakeha, a ko aua reiti e whakapaua ana hei painga mo aua whenua ano i kohikohia nei ki reira aua moni. Engari kaore e pera te tikanga mo nga whenua Maori. Kaore rawa atu he painga kia ratou o nga moni e kohikohia ana hei reiti. Maku e whakaatu ki te Whare, tera tetahi whenua rahui kei Waikouaiti, a ko ahau ano hoki tetahi o nga tangata i roto i taua rahui. E toru mano eka te nui o taua poraka, a kua oti te wehewehe i waenganui o nga tangata nona, a i raro i Te Ture Reiti, 1882, e pa tahi nei ona ritenga ki nga whenua Maori me nga whenua Pakeha, ka tonoa e au ko nga reiti e kohikohia ana i runga i taua whenua me whakapau ano ki runga ki nga whenua o nga Maori, engari tae mai ki tenei ra kaore nei ano tetahi kapa kotahi o aua moni kia whakapaua ki runga ki taua rahui. Heoi kau nga moni e whakapaua ana ki taua takiwa hei whakapai hei whakaora i nga rori me nga piriti o taua takiwa ko nga moni anake e tae mai nei matou ki tenei Whare inoi ai tangi ai kia homai i raro i te Ture mo nga Mahi Nunui. No reira taku kupu e ki nei ahau kaore a matou whakahe kia utaina he reiti ki runga ki a matou, mehemea e whakapaua tikatia ana nga moni e hua ana i runga i te utunga i aua reiti. Ka tono ana matou ki nga Kaute Kaunihera, ka kiia mai, kaore he moni e whakapaua ki runga ki o matou whenua.— kaore kau he moni: Me pewhea koia e maharatia ai kia tahuri nga iwi Maori ki ie awhina i nga ropu takiwa mehemea ka penei ta ratou tikanga ki nga Maori? Ka tono atu ahau kia tahuri mai te Whare hei hoa moku ki te patu i tenei Pire. Kei te ki atu ahau e hara tenei i te wa tika hei kawenga mai mo tenei Pire ki o tatou aroaro. Waiho ma te Kawanatanga e hanga he Pire morunga i tenei take, ma te Kawanatanga e mahi. Na, e te Pika, ka tohutohu atu ahau kua oti te whakatu e tatou nga Kaunihera Maori i raro i te Ture Kaunihera, a kei roto i taua Ture tetahi rarangi e ki ana ka whai mana nga Maori ki te kohikohi i nga reiti i runga i o ratou whenua i runga i te matua whakaae a te Kawana i roto i tona Kaunihera Kaore ahau e korere ana mo te Ture Whakahaere Whenua Maori, engari mo te Ture nana i whakamana nga Maori ki te tiaki me te whakapai i o ratou kainga me o ratou marae, me te whakahaere i nga mana katoa i whakawhiwhia ki a ratou e te Ture Kaunihera Marae. A ki taku mohio e tika ana ahau kia whakahe ki te Minita Maori mo tona kore e tahuri kaha ki te whakahaere tikanga e ahei ai nga Maori ki te hapai me te whakatutuki i ena mana. He maha noa atu nga tono kua tukutukua ki te Minita Maori e nga Maori o te takiwa Kaunihera e karangatia nei te ingoa ko Araiteuru, e tono ana kia whakawhiwhia ratou ki nga mana i raro i taua Ture, e ahei ai ratou ki te kohikohi i nga reiti i runga i o ratou whenua kia kaha ai ratou ki te whakapau i aua moni ki runga ki nga huarahi e whakaarohia ana e taua Ture. Ko te nuinga o nga mema o taua Kaunihera e korero nei ahau, he hawhe kaihe, he tangata whai whakaaro, he tangata mohio ratou katoa; e mohio ana ki te paanga mai o nga ture ki te iwi Pakeha me te iwi Maori, me te aronga mai o aua ture ki runga ki tenei take. Engari kei te hereheretia nga ringaringa o aua mema kaore o ratou mana ki te whakahaere i nga painga e homai ana e taua Ture kia pa ki runga ki o ratou kainga me o ratou pa, a ki te kore e hoatu ki a ratou te mana ki te kohikohi i nga reiti e kore e taea e ratou te whakatutuki o ratou whakaaro me o ratou hiahia. Kaore matou e pai ana kia peneitia matou, e, me haere rawa mai matou ki tenei Whare inoi ai kia homai he moni ma matou, notemea kua whai mana matou ki te kohikohi moni i raro i taua Ture. no reira kaore he take e pinono ai matou. Ko te Kaunihera o Mahunui tetahi o nga Kaunihera o Te Waipounamu kei te pera ano te ahua me te Kaunihera o Araiteuru. I whai kupu te mema honore mo Kaiapoi mo etahi page 53whenua Maori kei roto i tona takiwa e takoto ana, engari kore rawa he whenua Maori i taua takiwa e neke atu ana i te ono eka tae atu ki te tekau ma wha eka te nui o te paanga o te tangata kotahi. Kaati, mehemea ka wehewehea te paanga tekau ma wha eka nei te nui ki runga ki nga tangata o tetahi whanau e tae ana ki te toko ono tangata, e rua ano eka me te tahi-toru ma te tangata kotahi: Kaati, utaina atu he reiti ki runga ki tena, nga reiti e whakaarohia ana e tenei Pire, hui atu hoki ki era atu reiti ka tonoa nei kia utua e aua tangata,—a ka kitea kua pau katoa i aua reiti nga hua katoa o taua whenua, kore rawa he wahi e toe hei oranga mo te whanau no ratou te whenua. Kei te rereke noa atu te ahua o nga tikanga e pa ana ki nga whenua Maori i taua takiwa o te motu o Te Waipounamu. He tikanga ke i tetahi takiwa he tikanga ke ano i tetahi. Kei te rereke pea te ahua i te motu o Aotearoa nei, engari ma nga mema Maori o tenei motu e whakamarama mai tena taha ki te Whare nei. Mehemea ka ata korerotia e tatou nga tikanga me nga ahuatanga i riro ai i te Kawanatanga nga whenua Maori i Te Waipounamu i nga ra o mua, ka kite tatou kua whai hara kino rawa atu te Kawanatanga mai o to ratou paanga tuatahi atu ki nga whenua Maori i Te Waipounamu taea noatia tenei ra. Kei te ki atu ahau he mahi whakama rawa tera. Ka ki ahau he mahi whakaparuparu tena i nga whakahaerenga i raro i to tatou Kuini i mate nei, a e mau tonu ana tera whakaparuparutanga i raro i to tatou Kingi e tu mai nei. Tae mai ki tenei ra kaore ano taua paruparutanga i horoia atu; a ki taku mohio e kore rawa e horoia atu i raro i enei tikanga e mau nei i roto i enei ra. Kei te ki atu ahau ki te Whare ahakoa ko ahau anake ahau ki te whakahe i tenei Pire ka haere taku kotahi ki roto ki te "No" rapi ki te tuhi i taku pooti turaki i tenei Pire. Me tahuri te Kawanatanga ki te mahi i te mea e tika ana hei mahi mana, kawea mai he Pire hei whakatutuki i nga ahuatanga katoa o tenei take, hei huarahi e taea ai nga whenua Maori te wehewehe me nga paanga o ia tangata te whakatautau. Kei te penei te ahua i tenei wa, ki te hiahia nga Maori o Te Waipounamu ki te whakahaere tikanga mo o ratou whenua, whakahaere takitahi, whakahaere topu ranei, heoi te kupu whakahoki tuturu mai ki a ratou, e kore te Karauna e whakaae ki te wewete i nga here. Mo te taha ki te kupu a te Minita Maori i ki aka ra, kua kite ia kei te haere mai nga wa e tika ai kia whakakorea atu nga mema Maori i roto i te Paremete, me ki ake ano hoki ahau kei te kite atu ano hoki ahau kei te haere mai nga wa e pera ai. I naianei hoki te ahua o nga Mema Maori e noho nei me he tekoteko whakairo e noho atu nei i roto i tenei Whare. Ko ahau e mohio ana ki te whakarongo i te nuinga o nga kupu e korerotia ana, no reira ko ahau kei te ahua tika ake i oku hoa mema Maori. Ahakoa he pewhea te ahua o tenei hanga o te Pire ka tautokona e au mehemea ka marama ki taku titiro, e, hei painga taua mea mo nga iwi e rua; a ahakoa na te hea taha o te Whare nei i whakatakoto mai. Ko tenei kupu aku mo nga Pire whanui tonu. Mo te taha ki nga Pire e tino hangai ana ki runga ki te iwi Maori, he mahi tika rawa na nga mema Maori te whakahe i nga mea kaore nei i tika ki ta ratou mahara iho.

Wi Pere (mema mo nga Maori o te Tai Rawhiti). —Ki taku mahara e hara tenei i te Pire tika. Anei ke te mea tika me matua ata korerorero marire nga Pire penei i waenganui i te Kawanatanga me nga mema Maori i te tuatahi. Te mahi tenei a nga Kawanatanga katoa i tena wa i tena wa he paahi i nga Pire hangahanga noa iho mo runga mo nga take Maori. Kei te mohio noa atu ahau mehemea ka tahuri te Kawanatanga ki te uiui i te whakaaro o nga mema Maori i mua i te hanganga o enei tu Pire katahi ka tino pai atu te ahua. Mehemea ka kiia kaore i te utu reiti te iwi Maori he tino korero pohehe tera. He whenua toku kotahi rau mano eka te nui, kei te utu reiti tena whenua; tera atu ano etahi whenua aku, e tae ana ki te rau mano eka, a kei te utu reiti ano aku whenua; ko te toru tekau tenei o nga tau e utu ana ahau i nga reiti o aua whenua; e ki tuturu ana ahau e kore pea e he tenei whakahua aku e ka ki ake ahau kua tae ki te £3,000 nga moni reiti kua utua e toku kotahi ake, kua nuku noa atu ranei. A e toru ano maero te roa o te rori kei runga i toku whenua e haere page 54ana, a kaore rawa i hanga e te ropu takiwa tetahi putu kotahi o taua rori. Tekau ma rua maero i te Taone o Kihipane ka tae ki taua rori, a ko tena tekau wa rua maero na nga ropu takiwa i mahi te rori, notemea e haere ana i runga i nga whenua o nga Pakeha. No te taenga ki toku whenua, ahakoa e toru ano maero te roa o te rori e taea atu ai ki toku whenua, kore rawa ratou i whakaae ki te mahi. A kia puta atu i taua whenua oku, i te mutunga o taku rori e toru nei maero te roa, ka takoto atu i reira e toru tekau ma rima maero te roa o te rori e haere ana i runga i nga whenua Pakeha, a ko ena maero rori katoa na nga ropu takiwa i mahi. Ki taku whakaaro ko te mea pai rawa me whakarite ko nga reiti e hua ake ana i runga i aua whenua me utu ki te Kaunihera Maori, ara, ina oti nga whenua Maori katoa te tuku atu ki nga Kaunihera Maori i raro i te Ture Kaunihera Maori; hei reira me tau ki te Kaunihera anake te mana ki te kohikohi i nga reiti i runga i aua whenua. E te Pika, heoi ano nga whenua Maori i te motu katoa nei kua whakawhiwhia ki te rori ko nga whenua Maori anake i takoto i waenganui i nga whenua Pakeha, a ma te mahi rawa o te rori i runga ka puta atu ai te Pakeha ki era atu whenua Pakeha ano i tetahi taha o aua whenua Maori. Tera etahi whenua kei te Tai Rawhiti e tata ana te tuku atu ki te Kaunihera Maori, a kia riro atu i te Kaunihera ka utu era whenua i te reiti. Ko aua whenua he whenua here i roto i enei tau maha, no reira kaore e utu reiti ana, a na nga ture hoki i paahitia e tenei Whare i whakatau aua here e tangihia nei ki runga ki aua whenua. Ko etahi o aua whenua here kaore rawa e taea te mahi, ko aua here kei te arai. Kaati ra, i te mea kua whakaturia nga Kaunihera a kua timata te mahi a nga Kaunihera a kia oti hoki aua whenua te tuku atu ki raro i te whakahaere a te Kaunihera, katahi ka tika kia whakahaua kia kohikohia nga reiti. E te Pika, i mua ake nei a tae mai ki tenei ra kei te nuku noa atu te nui o nga reiti e utua ana e nga Maori i nga reiti e utua ana e nga Pakeha; kei te mohio hoki tenei Whare he maha noa atu nga tau kua taha ake nei e utu ana nga Maori i te tiuti £10 i te £100; a kaore nei ano te Pakeha kia tonoa kia utu i tetahi reiti pera rawa te nui. Ko roto i enei tau taia nei ano katahi ano ka whakamamatia ake tetahi wahi o nga taumahatanga e peehi nei i te iwi Maori, a kua mea nei koutou i naianei kia whakataumahatia ano. E te Pika, kei te tino mohio tenei Whare— no reira kaore he take e tohutohu atu ai ahau—kei te kino rawa atu te takoto raruraru o nga whenua Maori puta noa i te koroni i runga i te he o nga ture e paahitia ana e tenei Whare mo aua whenua. No te paahitanga o te Ture Kaunihera katahi ano ka ahua marama ake te ahua, katahi ano matou ka mohio, e, kua takoto he huarahi e ahei ai matou ki te whakamahi tika i o matou whenua. Eugari, e te Pika, i mua atu i tena e tino ki ana ahau ko nga ture Maori i paahitia e tenei Whare kaore rawa i mahia hei painga mo nga whenua Maori, engari hei whakauaua rawa atu i te ahua. Kaati, e te Pika, he kupu taku mo runga mo te korero a te Minita Maori. Ki taku whakarongo atu ki a ia i penei tana korero, kua tata te wa e tika ai kia whakaritengia te pootitanga mema mo te iwi Maori kia rite tahi ki te pootitanga mema mo te iwi Pakeha. Kaati, ki taku mahara kaore i te tika tena whakaaro ana. Mai o te whakatuunga tuatahi o tenei Whare rite rite tonu te tu o nga mema Maori me nga mema Pakeha i roto i tenei Whare Engari, e te Pika, no te Pakeha te he, na ratou hoki i takahi te whakaaro tuatahi, a whakaitia iho ana nga mema Maori o tenei Whare kia noho ki te wha mema anake. Na, e te Pika, mehemea ka whakatutukitia taua kupu i korerotia nei e te Minita Maori, e ki ana ahau, he muru atu tena i te mea whakamutunga e toe ana o nga painga i whakawhiwhia ki te iwi Maori e to tarou Kuini i mate nei. He nui nga painga kua oti te muru atu i nga Maori. Ko te mana whakawa i nga hara kua tangohia atu i te iwi Maori; me nga penihana e utua ana i mua ki nga rangatira kaumatua e whakamutua haeretia ana, a e kore e roa ka kore katoa atu ena mea. E te Pika, ka hoki tuarua ano ahau ki taku kupu timatanga i ki ake ra ahau me maka atu e tatou tenei Pire, a me tahuri mai te Kawanatanga ki taku kupu tohutohu, me huihui marire ratou ko nga mema Maori o tenei Whare, whiriwhiri tahi ai i tetahi page 55ture tika e ahei ana hei whakaoti i tenei take. Ko te mahi a te Kawanatanga i ia tau he whakatakoto Pire ki roto ki te Whare nei, a ko te mahi a te Whare i ia tau he whakahe i aua Pire. E mohio ana ahau e hanga noatia ana etahi Pire hei whakapatipati noa iho i nga Maori kia ata noho, kia ara mai tetahi atu take whakarerea iho. Kia kotahi hikoinga ka ki mai, taihoa, a tona wa ka hikoi atu ano. Ki taku mahara kaore e tika kia neke atu i te kotahi hepene i te pauna kotahi te nui o nga reiti e utaina ana ki runga ki nga whenua Maori. I mahara ahau ka mutu i reira; a i naianei ka kitea e meatia ana kia whakanuia ake nga reiti hei utu ma ratou; a kia taea tena, akuanei, ki taku mohio, ka meatia ano kia whakanukuhia ake ano. Kaati, e kore rawa e pera te whakahaere tikanga a te Maori. Ki te paahitia e te Maori he ture he tikanga ranei e pa ana ki tetahi tangata, kotahi ano te mahinga oti tonu atu mo ake tonu atu, e kore e whakakorikoria a muri atu. Ki taku me mutu te hamupaku me te hanga tikanga e pura ai nga karu o te iwi Maori.

Henare Kaihau (mema mo nga Maori o te Tai Hauauru). —He kupu ano hoki taku mo runga i te Pire a te mema honore mo Pei o Pereti. Kua maha nga tau e noho ana te mema honore i roto i te Whare nei, a e mohio ana ia ki nga tikanga whakahaere o te Whare; engari ki taku titiro mo runga mo te Pire e korerotia nei, kaore ia i haere i runga i nga huarahi e tika ana hei haerenga mona e tika ai tana whakatakoto i tetahi Pire e ata hangai ana ki runga ki tenei take. Ko tenei Pire ki taku titiro e rite tonu ana ki tetahi Pire penei ano i kawea mai e ia i tera tau, a porowhiua atu ana. Kaore rawa he kupu i roto i tenei Pire ki taku titiro hei whakaatu mehemea ko e hea whenua Maori, a kei te hea wahi o te motu e takoto ana, nga whenua e kiia ana e tenei Pire kia utaina he reiti ki runga. E mohio ana te mema honore nei he nui noa atu uga eka whenua Maori e takoto papatupu ana puta noa i te motu nei kaore ano i whakawakia nga take paanga; kaore ano i whakatautaua nga tangata nona aua whenua. Heoi ano e mohiotia kautia ana no mea hapu no mea iwi aua whenua. A me pewhea, e te Pika, e taea ai tenei Pire te hanga kia pa ki runga ki nga whenua pera te ahua?

Te Herihi (Mr. Herries). —Kaore ra tenei Pire e meatia ana kia pa atu ki ena whenua.

Henare Kaihau. —E pai ana. Kaati, me patai penei atu ahau ki te mema honore. E pewhea ana tona whakaaro mo runga mo nga whenua e puritia ana e nga Maori i raro i te Karauna karati, me te uru he kupu here ki roto ki te taitara o aua tu whenua kia kore rawa ai e taea e nga Maori te mahi taua whenua? Kaore e taea te riihi, kaore e taea te hoko, a kaore e taea te mahi e ratou ake e nga Maori, notemea kaore e mohiotia ana no te whea tangata te whea wahi o taua whenua. E ki ana ahau kaore rawa i tika kia kawea mai tenei Pire ki te aroaro o te Whare i naianei. He whakapau noa iho i te taima o te Whare ina tonoa kia korerotia te Pire penei te ahua. E hiahia ana ahau kia whakarongo mai te Whare ki tenei kupu aku: Tera etahi whenua kei te Tai Hauauru o tenei motu kei raro i te whakahaere a te Kai-tiaki o te Katoa e takoto ana. Ko ena whenua kei te takoto mate rawa atu i naianei. Hei whakautu maku mo te korero a te mema honore mo Te Hawera, me whakamahara atu e au ki te Whare, kei te penei te ahua: Ko nga Maori no ratou aua whenua katoa kaore i te tika te ora i aua whenua i runga i te ahua e whakahaerea mai nei aua whenua i naianei.

He Mema Honore. —He whenua raupatu ra aua whenua a no muri iho ka whakahokia ki nga Maori.

Henare Kaihau. —Kei te mohio au ki tena; engari no ratou aua whenua i te tuatahi, a i whakahokia ano hoki ki a ratou. Ko te Tari o te Kai-tiaki o te Katoa kei te whakahaere i aua whenua i naianei, kei te riihi i aua whenua, engari e tata ana te pau katoa o nga moni reti e hua ana i aua whenua i te nui rawa o te utu o tana whakahaere. E penei ana te ahua i naianei, ko aua whenua i wehea mo nga Maori nona, engari mehemea ka tono etahi o aua Maori kia tapahia atu to ratou wahi, a ka noho ratou i runga mahi ai i te whenua, ka tonoa kia utu reti ratou ki te Kai-tiaki o te Katoa mo to ratou nohoanga, me ta ratou mahinga i to ratou whenua ake ano.

Katahi ra pea te tino tikanga pohehe rawa atu ko tenei? Mo te aha koia kia tonoa mai ki ahau kia utu reti ahau mo toku whenua ake ano? Kore rawa ahau e kite ana i tetahi take tika e tonoa mai ai ki ahau kia utu reti ahau mo taku mahinga i toku whenua ano. Ko nga moni reti e hua mai ana i runga i nga wahi e whakahaerea ana e te Kai-tiaki o te Katoa, me nga moni reti i utaina e ia ki runga ki te wahi e nohoia ana e au, ka whakariteritengia kia rite tonu, no reira kaore rawa he painga mai kia ahau, i te mea e utu ana ahau ki a ia i nga moni reti pera ano te nui me nga moni reti e tika ana kia utua ki ahau. Kaati ra, e te Pika, kua kite marama pea te Whare i naianei i te tika o taku, i te mea kua whakamaramatia atu nei e au te tuturu aronga o nga ahua e takoto nei i naianei i runga i aua whenua. He tino mahi he rawa atu mehemea ka whakamanaia nga tikanga e meatia ana i roto i tenei Pire hei apiti atu ki nga taumahatanga e takoto mai nei i runga i aua whenua. Kei roto i toku takiwa pootitanga e tu nei ahau i roto i tenei Whare, he nui noa atu nga whenua Maori, ara mo te Rohe Potae te hangaitanga o taku kupu; a e ki ake ana ahau, i raro i te tekiona 117 o Te Ture o te 1894, kua kore rawa nga Maori whai whenua e kaha ki te riihi, ki te whakahaere tikanga pewhea ranei, mo o ratou whenua kia puta ai he painga ki a ratou i runga i aua whenua. A i te mea kei te pera te takoto mate o aua whenua me pewhea koia e tika ai, e marama ai, e pono ai, kia utaina atu he reiti penei me ta te Pire nei e mea nei kia utaina ki runga ki aua tu ahua whenua? E ki atu ana ahau ki te honore mema nana nei i whakatakoto mai tenei Pire, kei te tino pohehe noa iho ia ki te ahua i kawea mai ai e ia he Pire penei te ahua. Rite tonu te mohio o te mema honore ki toku mo te ahua o te whakahaerenga o nga tikanga e pa ana ki nga take Maori. Kei te whakahaere tika ranei nga iwi e rua i nga whenua puta noa i te koroni i runga i te whakaaro rangimarie kei te pehea ranei? E tino mohio ana te honore mema kaore e homai ana kia pera te nui o nga painga me nga koha mo nga whenua Maori, me nga mea e hoatu ana mo nga whenua Pakeha i te koroni, a he tika taku whakaaro e ki nei ahau he maumau taima noa iho ta tatou mahi ki te korero i tenei take. Kore rawa i tika kia kawea mai ki konei, a ka tumanako atu ahau ina mutu aku nei korero, me kaua rawa tetahi atu tangata e tu ki te whakapau i te taima o te Whare. Kei te whakaae atu ahau ki te kupu a te Minita Maori e ki nei, kei te haere tata mai te wa e tika ai kia hanga mai he ture hei whakariterite tahi i te tu o te iwi Maori raua ko te iwi Pakeha kia whiwhi tahi ai i nga painga katoa e whiwhi nei te Pakeha, tae noa hoki ki nga mema mo ratou kia rite tahi. Otira e tino mohio ana ahau e kore rawa tetahi o tatou e kite i tera wa, notemea heoi ano te hiahia o te Kawanatanga he here i nga whenua kia riro katoa atu ai i te Pakeha anake. Ki taku mohio mehemea ka whakapuaretia he huarahi pera me te Minita Maori i tohutohu ake nei, tena ia e kite ka nui noa atu nga mema Maori i roto i tenei Whare i nga mea e tu nei i naianei Kaore koutou e mohio ana nuku atu i te wha tekau mano nga Maori o tenei whenua? Ko ahau e ki ana ko ia takiwa Maori, he maha nei nga Maori kei roto e noho ana, ka tika ki te pooti tangata motuhake hei mema mo ratou ki roto ki tenei Whare, pera me nga pootitanga mema Pakeha puta noa i te koroni. Engari mehemea ka ki mai koutou ki ahau, "E. kaore, he Maori koutou, no reira kaore e tika kia tu he mema mo koutou," katahi ahau ka ki penei, "He Pakeha koutou, a e whia koia nga hapu i roto i tena mea i te iwi Pakeha"? He Kotimana etahi, he Ingarihi etahi, he Airihi etahi, he Itariana etahi, a mehemea ka huihuia katoatia e kore pea e tae ki te wha tekau ma rima mano tangata. No reira, e ki ana ahau, mehemea e whaka-arohia ana kia hanga mai he ture pena me ta te Minita Maori i tohutohu ake ra i roto i tana whai-korero, ka koa rawa atu ahau kia whakatakotoria tatatia tena Pire hei whakapuare i te huarahi e toko-maha ake ai nga mema Maori mo roto i tenei Whare. Hei reira kite ai te Whare kua ahua tika ake te wehewehenga o nga taumahatanga, a ka ahua tupato nga Pakeha ki te mau Pire mai ki konei hei peehi kino i te iwi Maori. Kaati, e te Pika, i te mea kua puta atu tena kupu aku, hei kupu whakamutunga maku ka ki ake ahau ko te mea tika me waiho atu page 57tenei Pire ki roto ki te ringa o te Kawanatanga. He maha nga ture kua paahitia e tatou e hangai tonu ana ki runga ki nga take Maori,—Te Ture Kaunihera Marae, Te Ture Kaunihera Whenua, me era atu Ture,—a mo te aha hoki kia kore ai e hoatu he mana ki te kohikohi i nga reiti i raro i aua Ture? Kia taea ai e matou te whakahaere aua moni hei whakapai i nga kainga a hei oranga hoki mo nga iwi. E hara hoki i te mea ko matou anake e whiwhi painga mehemea ka penetia. Kua kite hoki te Whare kei te ata noho pai nga iwi e rua i runga i te aroha i te rangimarie me te whakaaro kotahi. A i te mea kua takoto tenei kaupapatanga, ki taku mahara e tika ana kia ata hanga he ture e haugai tika ana ki runga ki tenei take, kaua e homai te mea penei te ahua. Kei te noho pai nga iwi i roto i te aroha i te rangimarie me te whakaaro kotahi, kua nui rawa te whakaranuranu haere o nga toto, a ka nui haere ake ano ina taka haere mai nga tau e takoto ake nei. He nui nga Maori whai whenua, he whenua itiiti o ratou, engari na nga here e tau nei i runga i o ratou whenua kaore e taea e ratou te whakahaere tika kia puta ai he painga ki a ratou. Ki taku mohio, e te Pika, mo te taha ki te iwi Pakeha, ki te kore e tae ki te £500 nga whenua me nga rawa a tetahi tangata e kore e tonoa kia utu taua tangata i te taake. Ko tenei Pire ki taku titiro e meatia ana kia pa ki runga ki nga whenua Maori katoa. Kaore kau he kupu i roto i tenei Pire e ki ana ko nga whenua e hoki iho ana te wariu i te £500 me kaua e utu reiti. Koia ahau i ki ai, patua rawatia atu tenei Pire.

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell, mema mo Haaki Pei). —Ki taku whakaaro kaore te mema honore mo te Tai Hauauru e ata mohio ana he mea ano te reiti-whenua he mea ano te taake-whenua. Ko te moni e £500 o te wariu whenua e kapea nei, e pa ke ana tera ki te taake-whenua, kaore ki nga reiti-whenua. Kaati tena. I miharo ahau ki nga kupu a te mema honore i a ia e whakahe nei i te Kai-tiaki o te Katoa.

Henare Kaihau. —Kaore te Pire e pena ana.

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell). —Kaore te Pire e pa ana ki nga taake-whenua. Engari, ki taku whakarongo atu e whakahe ana te mema honore ki te Kai-tiaki o te Katoa e whakahaere nei e tango nei i nga reti o nga whenua Maori o te Tai Hauauru. Ki taku whakaaro i tautoko te mema honore i te Pire mo nga Kaunihera Whenua Maori, a kei roto i taua Pire nga tikanga pera ano me era e whakamana nei i te Kai-tiaki mo te Katoa. Otira ko te take i tu ake ai ahau i naianei ki te korero, he whakapuaki naku i etahi kupu hei tirohanga ma tatou a muri nei ina tahuri tatou ki te whakatau i nga take penei te ahua me tenei e korerotia nei e tatou. Ko te rua tekau tenei o nga tau e kawe ana ahau i tenei kupu i roto i te Whare nei, a ka korerotia ano e au i tenei po—koia tenei, kotahi tonu te huarahi e mutu ai te raruraru o nga mea e pa ana ki te iwi Maori, ara, me rite tonu nga ture mo te Maori ki nga ture mo te Pakeha. He maha nga tikanga me nga huarahi kua whakahaerea hei painga mo nga Maori, he aha te aha. Ki taku, heoi ano te huarahi e puta ai te pai ki te iwi Maori me rite tahi te tau o nga ture ki runga ki nga iwi e rua. Engari mo te taha ki nga reiti kaore nga mema honore o Te Waipounamu e matau ana ki te nui o te raruraru e pa ana ki nga ropu takiwa o te motu o Aotearoa nei i runga i te korenga o nga whenua Maori o konei e reititia ana. Me titiro nga mema honore ki enei whika torutoru nei, he mea tuku mai ki au e te Kaute Kaunihera o Te Wairoa, Haaki Pei, a ki taku whakaaro he tika tonu enei whika. Kei te hiahia te Kaute Kaunihera o Te Wairoa ki te whakapai i te wahapu o te awa, kia pai ai te uru atu o nga kaipuke ki reira; otira he uaua te nama moni mo taua mahi, a me te nui haere o te uaua i ia tau i ia tau. A koia tenei te take, ara, na runga i nga ture mo nga whenua Maori i mahia nei i roto i nga tau kua pahemo tata ake nei, ina hoki he nui nga whenua Maori o taua takiwa i riihitia ki nga Pakeha, a i nohoia paitia e nga Pakeha me te utu haere tonu o nga Pakeha i nga reiti o aua whenua, otira i naianei kua pau nga tau o aua riihi, a i runga i nga ture hou nei kua kore e taea te whakahou o aua riihi, a kua kino haere aua whenua, kua tupungia e te parakipere, e te taramoa, me te tau-hinu. Kua kore he tangata o runga.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll). —I ata mutu ra nga tau o nga riihi.

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell). —Ae ra. Engari e penei ana taku na nga ture hou nei i takoto noa iho ai aua whenua, i kore ai e puta he painga he hua i aua whenua. Ko nga eka whenua o Te Wairoa kua mutu ona riihi i naianei, e 63, 235 nga eka, ara. kua kore enei whenua e utu reiti Taro ake nei ka mutu nga riihi o nga eka e 212,909, hui katoa e 276,144 nga eka, ara, ka nuku atu i te koata miriona nga eka ka mutu te nohoia e te Pakeha, a na nga ture hou nei enei eka maha i kore ai e whai hua. I runga i tenei ahua £197 12s. 2d. nga reiti i ruihi ai te Kaunihera o reira i tenei tau, a taro ake nei ka eke taua ruihi ki te £665 6s. 10d.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll). — Ahakoa i kore nga ture hou nei kua mutu ano aua riihi i runga i te paunga o nga tau i whakaritea.

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell). —Me i kore aua ture pohehe kua whakahoutia aua riihi.

Te Honore Timi Kara (the Hon Mr. Carroll). —Kua pau na hoki nga tau i whakaritea mo aua riihi.

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell). —E tika ana; engari mehemea kaore aua ture hou kua riro ra ma etahi atu tangata e noho aua whenua.

Te Honore Timi Kara (the Hon. Mr. Carroll). —Ma te riihi hou rapea e taea ai tena.

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell). —Ae ra, engari kaore e taea te riihi i naianei.

Te Honore Timi Kara (the Hon Mr. Carroll). —Ka taea ano.

Ta Wiremu Rahera (Sir W. R. Russell). —Kaati ra, kua kore aua whenua e nohoia kua kore e whai hua. Hui katoa te ruihi o te Kaute Kaunihera i taua mahi e £862 19s. Na, ko te mahi a nga Maori me nga Pakeha o reira he tonotono tonu ki te Kawanatanga kia hoatu he moni hei hanga i o ratou rori. Ma tenei ka kitea te nui o te taumaha kua eke ki runga ki te Kaute Kaunihera o Te Wairoa, a ki te kore e hoatu he moni e te Kawanatanga hei whakapai i aua rori, heoi ka kino haere aua rori a tona mutunga iho e kore e puta te tangata te hoiho ranei. Na, mo te Pire e takoto nei i o tatou aroaro, he tika tonu, i etahi wahi o te koroni kua tahuri nga Maori ki te whai i nga mahi a o ratou hoa Pakeha, ara, ki te whakatupu witi me era atu mahi paamu, a ka nui toku koa mo toku kitenga i tenei ahua. Otira, ka kite te Pakeha ka mahara he mate nui tona notemea riro ai mana anake e utu nga reiti me nga taake i pai ai nga rori, a he aha i rite tahi ai ki tona te whiwhi o te Maori i aua rori me ona painga, i te mea kaore te Maori e utu reiti ana mo tona whenua. Kaore e kore i naia tata nei te paahitia tenei Pire hei Ture. Kaore rawa e whakaae te iwi kia haere noa atu nga paki, nga initia, nga kaata. me nga mouto-ka a nga Maori ma runga i nga rori e riro nei ma nga Pakeha anake e mahi e whakapai. E he ana tenei ahua, a ki toku whakaaro kaore e whakaaetia e te iwi.

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser. mem a mo Nepia). —Ki tana he take nui tenei Pire. Ki te paahitia hei ture ka kaha tona pa ki nga wahi katoa o te koroni. I tautoko ia i tenei Pire i tera tau, a ka tautoko ano ia i tenei tau, notemea ma tera pea e tahuri ai te Kawanatanga ki te hanga i tetahi ture e marama ai te takoto o nga tikanga reiti mo nga whenua Maori. I korero te mema mo Hawera, kaore nga Maori o te Tai Hauauru e whai mana ana ki te riihi i o ratou whenua. Ko te mea tika me whai mana te Maori ki te riihi i ona whenua, ma tera hoki ka whiwhi nga ropu takiwa i nga reiti o aua whenua. Mo nga kupu a te Minita Maori i korero ake nei me eke nga Maori ki runga ki nga pooti rouru Pakeha, e tika ana tera, ka tautoko ia i tera. Ki te pera hoki katahi ka maha nga mema mo nga Maori ki roto ki te Whare nei hei tautoko i nga mea katoa e puta ai he painga ki nga Maori.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema honore engari me titiro i Hansard.

Henare Kaihau. — E hiahia ana ahau ki te whakamarama i nga kupu a te mema honore mo Nepia i pa ki taku tinana. Ki taku whakarongo, e te Pika, ki nga korero a te mema honore, i ki ia, e he ana taku korero mo nga whenua Maori i te takiwa o Taranaki e whakahaerengia nei e te Kai-tiaki o te Katoa. Ki taku page 59mohio i he atu nga korero a te mema honore i aku nei korero mo runga i taua take. Kua tae tinana tonu ahau ki nga tangata no ratou aua whenna e korero nei ahau i roto i taua takiwa, me te pata-patai haere ki a ratou. Maku e korero tetahi keehi kotahi hei whakamarama i te ahua. Tera tetahi poraka whenua kei taua takiwa kotahi rau e rima tekau nga eka. Kua oti taua whenua te ruri, a kua tapahia atu tetahi wahi e whitu tekau ma rima eka hei whenua riihi ma te Kai-tiaki o te Katoa; toe ana e whitu tekau ma rima eka ki te Maori nona te whenua. Na mo te taha ki te whitu tekau ma rima eka kua riihitia atu e te Kai-tiaki o te Katoa, ki taku mahara £17 i te tau nga moni reti e utua mai ana mo taua wahi. Mo te taha ki te whitu tekau ma rima eka e toe ana kua whakaputaina e te Kai-tiaki o te Katoa he taitara ki te Maori nona taua whenua hei whakamana i taua Maori kia noho i runga. A wariutia ana taua whenua e te Kai-tiaki o te Katoa kia rite tonu te moni reti hei utu ma taua tangata ki nga moni reti e puta mai ana ki a ia i runga i te whitu tekau ma rima eka i riihitia e te Kai-tiaki o te Katoa. Kaati, ka marama pea te Whare kaore rawa he painga e puta mai ana ki taua Maori nana nei taua whenua. I wehea taua whenua kia rua nga waha-nga, he hawhe kua riihitia e te Kai-tiaki o te Katoa mo te £17 i te tau, me te hawhe e toe ana e nohoia ana e ia i raro i te riihi a te Kai-tiaki o te Katoa ki a ia, me tana utu i te £17 ano i te tau mo tena; a e mohio ana ahau i runga i tena tu ahua whakahaere ka rau noa atu nga pitihana e tae mai ki tenei Whare inoi ai kia whakakorea atu taua ture. Heoi ano aku kupu mo tena: Engari, e te Pika, tenei ano tetahi take. I whai kupu te mema honore mo Nepia moku e tautoko nei i naianei i te Ture Whakahaere i Nga Whenua Maori. E tika ana, i runga i te panui a te honore mema i tetahi wahi o taku whai korero o tera tau, i whakahe ahau i reira ki taua Ture; engari ahakoa tena whakahe aku paahitia ana taua Pire a kua Ture hoki i naianei; Kaore i tirohia taku whakahe. A me pewhea koia ahau ki te mohio iho o te mema honore. he aha te mahi tika maku i naianei? E ki ake nei ahau e whakahe ana ahau ki te Kaunihera, heoi kau te take i tautokona ai e au i mahara ahau ka whakatikatikaina kia rite ki taku hiahia. A ahakoa ki te kore ahau e tautoko, ka riro katoa atu ano i a ia nga whenua ahakoa pewhea, no reira he aha te pai oku, o toku kotahi noa iho kaore nei oku tuara tahi, kia tohe tonu ki te whakahe?

Te Pika (Mr. Speaker). —Me tohutohu atu ahau ki te mema honore kua kauhau tonu te ahua o tana korero. kua puta atu ia ki waho o te whakamarama i te kupu i pa ki tona tinana.

Henare Kaihau. —A kaati, tukua ahau kia whai kupu mo tetahi atu take kotahi

Te Pika (Mr. Speaker). —Mehemea e mohio ana te mema honore i he tetahi kupu i pa ki tona tinana e pai ana kia whakamaramatia e ia te he o taua kupu.

Henare Kaihau. —Kaore ahau e pai ana ki te kupu he kia pa ki toku tinana pera me nga kupu he a te mema honore i whakapuaki ai moku ki taku titiro. I korero ia kia kiia ai e poto katoa ana toku ngakau me aku whakaaro katoa ki te tautoko i taua Ture, engari kaore ahau i pera. He tautoko taku i nga wahi anake e whakaaetia ana e au o taua Ture. Koia ahau i kiai kaore i tika kia hurihia ketia e ia te tikanga o taku korero. Kaati i korero ano te mema honore mo taku kiinga i tono atu ahau ki te Kawanatanga kia tukua mai he apiha ki roto o Waikato ki te uiui i te ahua o nga whenua raupatu ——

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser). —Kaore i pera taku korero. Kei te whakamarama ke te mema honore i tana ake whai-korero.

Te Pika (Mr. Speaker). —Me whakamarama atu e au, he panui kau ta te mema honore mo Nepia i tetahi wahi o te whai korero a te mema honore.

Henare Kaihau. —E tika ana, e te Pika, e mohio ana ahau i korero te mema honore i pera taku korero; e mohio ana hoki te mema honore kaore he he o taku korero pera. E hara tenei take i te take hou, a kaore ahau e mohio ana he aha te take i tawai mai ai ia ki ahau i tenei ahiahi mo tera korero aku.

Te Pika (Mr. Speaker). —E hara tera i te kupu whakamarama; engari kei te whakaatu ke koe i etahi take hei tau toko i to korero o tera tau.

Mr. Kibkbeide (mema mo Manukau). — Ka tino tautoko ahau i tenei Pire. Ki toku whakaaro he rite tahi te Kawanatanga ki nga mema Maori e mea nei "taihoa, taihoa." Ki te kore te Kawanatanga e hapai i tenei Pire, kaati, ka riro akuanei ma nga mema paraiwiti e kukume te Kawanatanga kia tahuri ki te paahi i tenei Pire. Kua tino kite ahau i te nui o te mate e pa ana ki etahi takiwa t runga i te kore utu reiti o nga Maori. Kei Ngapuhi, kei Waikato, kei Taranaki, puta noa te Tai Hauauru o tenei motu, ka nui nga whenua Maori kaore e utu reiti ana, a e riro ana ma nga Pakeha anake e utu nga puuru reiti, Ko te mea tika me uru nga Maori ki roto ki nga pooti rouru o ia takiwa, a me utu tahi ratou ko nga Pakeha i te puuru reiti, a tera pea ka uru hoki etahi Maori hei mema mo nga Kaute Kaunihera me nga Rori Poari. Kaore tenei take e kore e taea te waiho noa iho e te Kawanatanga.

Te Haimi (Mr. Symes, mema mo Patea). —E te Pika, ka nui toku koa mo te haringa mai a te mema honore mo Peiwhairangi i tenei Pire, ma tenei hoki ka horoia atu tetahi mate nui e pa ana ki te koroni. Kei toku takiwa he maha nga maero rori, nate Pakeha anake i utu te hanganga, e haere ana i runga inga whenua Maori. Waitara ki Ongairo e waru Maero te tawhiti, no te Maori nga whenua katoa i tetahi taha i tetahi taha o te rori i waenganui i aua kainga, Ko aua whenua kei te riihitia ki te Pakeha i ia tau i ia tau otira kaore e utu reiti e utu taake ranei, Kei te haerea nga rori o taua takiwa e nga Maori me a ratou hoiho kaata hoki, engari ko nga Pakeha anake ki te utu i te mahinga o nga rori. Tenei ano te roanga atu o nga korero a tenei mema honore me titiro i Hansard.

Te Mete (Mr. Smith, mema mo Taranaki). —E te Pika, ka tino tautoio ahau i te Pire, notemea ki taku titiro kaore i te tika te whakahaere a te Kawanatanga me te Kai-tiaki o te Katoa i nga whenua o te iwi Maori e puta ai he painga ki te koroni. Kei te whakatika ahau ki nga korero a te mema honore mo Manukau.

He roa nga korero a tenei mema me titiro i Hansard.

Te Manana (Mr. Mander, mema mo Marsden, Whangarei). —Kaore e tino nui ana nga whenua Maori o toku takiwa na reira kaore e tino pa ana tenei Pire ki toku takiwa; engari kei waho o toku takiwa he nui nga whenua kei nga Maori tonu e mau aua, a kei te takoto noa iho, kua kapi i te paahi i te tataramoa me era atu taru kino. Na ka waiho tenei ahua hei mate mo nga whenua Pakeha e piri ana i te taha, me nga whenua Maori hoki, a ma tenei ahua e arai te ora o aua takiwa, Kei te haere nga Maori i runga i nga rori o reira, kei re whiwhi i nga kura hei ako i a ratou tamartki, kei te whiwhi hoki o ratou kaumatua i te penihena; na reira ki toku nei whakaaro e tika ana ano hoki ratou kia utu i nga taake me nga reiti penei me te Pakeha, ara me tautoko hoki ratou i te ora o te koroni. Ki taku nei whakaaro, ki te taaketia nga whenua Maori, katahi te iwi Maori ka tino tahuri ki te ngaki i o ratou whenua kia puta ai he oranga ki a ratou. Kei te whakahawea ahau ki nga Kaunihera Whenua Maori, e tore pea e kaha ki te whakahaere pai i nga whenua Maori, engari e tino mohio ana ahau ki te taaketia nga Maori pera ano me nga. Pakeha katahi nga Maori ka ngakaunui ki te mahi i o ratou whenua. Kaati i konei aku korero, kaore he tikanga e whakaroaina ai e au te Whare. Heoi taku kupu whakamutunga ka tautoko ahau i tenei Pire.

Te Moihi (Mr. Moss, mema mo Ohinemuri). —Kaore au i te whakaae ki te nuinga o nga korero i puakina mo te Pire nei i tenei po. E hara i te aiea ko te putake i to tatou aroaro ko te tika ranei ko te he ranei o te whakahaere a te Kawaaatanga i nga whenua Maori. Ina ke te mea hei whiriwhiri ma tatou, I raro i nga Ture Reiti e mana nei. ka taea ranei e nga ropu takiwa te kohikohi o nga reiti o nga whenua Maori, kaore ranei ? He mema ahau no tetahi takiwa he nui ona whenua Maori, a kaore oku hopohopo ki te whakaatu ki te Whare nei, kaore rawa e taea te kohikohi pai i nga reiti o nga whenua Maori. Tena, ka taea ranei taua ahua te whakamama ake e te Pire kua whakaurua nei ki te Whare e te mema honore mo Pei o Pereti? Ki taku whakaaro, ae, ka taea, na reira ka pooti ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire.

Te Honore Makauana (the Hon. Mr. McGowan, Minita mo nga Ture) , —He nui nga Maori kei roto i toku takiwa e noho ana, a kei te rereke taku titiro ki tenei take i ta nga mema Pakeha kua korero ake nei, a i tenei po ka tautoko ahau i aku hoa Maori. Kei te whakapai ahau ki nga korero a te mema honore mo Te Waipounamu raua ko te mema honore mo te Tai Rawhiti, ia raua e ngana nei ki te wawao kei pa he mate ki o raua iwi. Ko nga korero a nga mema Pakeha kua kotiti ke i te aronga o te Pire. Kua kumea mai ki roto i te korero nga whakahaere katoa a te Kawanaianga mo nya whenua Maori tae Atu ki uga Kauniwhera Whenua Maori. He tika pea etatii wahi o ana korero he pehea ranei, otira ki taku titiro e tino taoro rawa ana te whakalie a aua korero i nga uiahi a te Kawanatanga Kaore e tika kia whakaritea te alma o te Maori ki to te Pakeha mo runga i nga huarahi whakaliaere reiti, notemea kaore ano i tino tuau i te Maori nga matauranga o te Pakeha, he mano Tiga Maori kaore ano i niohio ki te reo Pakeha. Teiahi knore ano uga Maori i uru hei mema mo nga Kaute Kauuihera. Ki te tukua kia reia nga whenua Maori e te puuru reiti kaore e roa kua pau o ratou whenua, kua parea mai ma te Kavranatanga e whragai nga Maori poliara i te kore whenua. Kei te tika te uhakamarama a te mema mo -Ohioemuri. Ina hoki i ruuga i te Ture lieiti e mana nei, ki te tahuri nga Kaute Kaunihera ki te kohikolii i n^a reiti me nga taake o nga whenua Maori he nui aiu te moni e pau i te peratanga Heoi ano -te huarahi ngawari e taea ai te kohikohi ana me a ko te Kaunihera Whenua Maori :&nake, kia utu tahi ai nga Pakeha me nya Mann i te main nga o nga rori me uga piriti me era atu mea pera. Ko te mea pai ki taku me unu Tenei Pire. E hara taku i te nhakahe i te tikanga me te aronga n tenei Hire ina whakahaerea ki runga ki uga wheuua e nohoia ana e whai hua ana Enffari kt» tona tikanga me waihu ma te Kawuuatangae whakauru te Pire penei te aliua ki te Whare nei. Ki te nonti te Whare mo tenei Pire, ka pooti ahau ki te taha ki aku hoa Maori.

Te Karti Hmiure Te Hetana (the Kight Hon. Mr 8eridou_t Pirimia). —E te Pika_t e wliakahe ana ahau i tenet Pire. Ki te pooti te Whare mo tenei Pire, ka hoatu e au taku pooti hei turaki i te Pire. Ki au me whakanuku tenei Pire, a tena e marama te Whare ki te tika o taku korero. Ina hoki i tenei wa ka nui te uaua o te whakatuwhera a nga Maori i o ratou whenua kia nohoia e. te Pakeha, a ki te tohea tenei Pire, ka ohorere nga Maori, ka mataku, ka unu i o ratou whenua ki waho o nga Kaunihera Whenua Maori, ara, ka wehi ki te tuku i o ratou whenua ma te Kunihera e whakahaere. Kaore pea te mema honore naua tenei Pire i te hiahia kia pera te ahua; engari mehemea koia tera tona hiahia, kaati, kaore he mea kaha ake i te Pire nei hei whakawehi i nga Maori ki te tuku mai i o ratou whenua kia whakanohouohoia ki te Pakeha. He maha nga whenua nunui o te Maori e takoto kore rori ana, a he tikanga kino tera.

Te Herihi (Mr. Herries). —E kore e taea te reiti o nga whenua i nuku atu i te rima maero te tawhiti i tetahi rori kaata i hanga e te Pakeha.

Te Raiti Honore Te Hetana (the Right Hon. Mr Seddon) —Kei te mohio au ki tena ahua; ina ke taku ko nga whenua Maori e taea ana te reiti i raro i te Ture e mana nei, kaati i era hei reititauga. Ko etahi hoki o aua whenua e rite tonu ana te ahua ki te whenua Pakeha. Kei te nohoia aua whenua, a kei te puta he oranga i a ratou. ano he wheuua Pakeha. E whakaae ana ahau kia whakatikatikaina te Ture mo cnei, kia utu ai ratou i te puuru reiti Kngari tera atu ano etahi atu ahua whenua Maori e rereke ana te takoto, Ko etahi kei te kapi i te rakau, e kore e tere te mahi kia whai hua, a e kore hoki e taea e nga Maori te pera, te hoko ranei o nga rakau o runga kia oti ra ano he reriwe. Ki te reititia aua whenua ka pehea te mutunga iho? Ki taku kaore i ata whakaarohia tenei ahua e te Pire nei. He mano he mano nga eka whenua o te Maori e takoto pena ana, kaore e taea te mahi; na, ki taku, kaore e tika aua tu whenua te tono kia utu reiti Otira kei te hanga te Kawanatanga i tetahi Pire hei whakahaere mo tenei take e korerotia nei, na reirakamea atu au ki te mema honore nana te Pire nei kia ata waiho tana Pire, kaua e page 62whakahaerea; kua takoto nei i a ia tana take hei tirohanga ma te Whare, kaati i konei tana. Kaore he painga e puta ki te tohe tonu ia ki tana Pire, engari ka puta he kino. Ki te pera ia, tena e waiho hei whakawehi i nga Maori, e kore ai ratou e hoatu i o ratou whenua kia whakahaerea e nga Kaunihera Whenua, kia whakanohonohoia e te Pakeha. Ko retahi mea hei titiro ma te Whare ko nga whenua Maori e whiwhi ana i nga painga e puta ana i nga moni motuhake i namaia e te Kawanatanga me nga ropu takiwa. I tenei wa he maha nga rori, nga piriti, me era atu tu mahi kua oti te hanga e aua moni motuhake i namaia ra e nga Pakeha, a i runga i ana mahi kua whiwhi nga whenua Maori o aua takiwa i nga painga nui, otira knore nga Maori nona aua wheuua e utu ana i nga reiti hei whakaea i aua moni i namaia ra, waiho ke ai ma nga Pakeha anake e utu. Koia tenei tetahi o nga take e whakahaerea i roto i ta te Kawanatanga Pire.

Te Heeihi (Mr. Herries). —Kei te pena ra taku Pire.

Te Raiti Honore Te Hetana (The Right Hon, Mr. Seddon). —Ae ra, engari kaore e taea te whakahaere i runga i tau tikanga kua whakatakoto nei i roto i to Pire, na reira ahau ka mea me hiki tenei Pire, kaua e whakahaerea i naianei.

Te Maahi (Mr. Massey, mema mo Franklin). —Ko te kai-arahi tenei i te A pitihana. He tautoko tana i te Pire; a ki tana he mea pai hoki kia whakaurua e te Minita Maori he Pire hei whakakore atu i nga mema Maori i roto i te Whare, a me whakanoho nga Maori ki runga ki nga pooti rourn Pakeha o te koroni; ki te pera te Minita ka taukoto ia i tana Pire.

Te Herihi (Mr, Herries). —Kihai an i tu ake ki te whakautu i nga what koreo mo taku Pire e korerotia net, me i kore te tu ake o te Pirimia; na ana korero ahau i tu ake ai. Ki taku titiro kei te tino pohehe ia ki nga tikanga o taku Pire. Kaore te Pire nei e mea ana kia nui atu te mana kohikohi reiti o nga ropu takiwa, engari kia utu nga Maori i nga puuru reiti. Kei te whakaheau ki ta te Pirimia e ki nei ka tahuri ia ki te patu i taku Pire, i te mea kaore ia i rongo i taku whakamaramatanga i nga tikanga o te Pire, a ko tetahi kua korero te Minita Maori ka tautoko ia i taku Pire. Kei te pai noa atu au kia nukuhia te komititanga o taku Pire, kia whai taima ai te Kawanatanga ki to hanga i ta ratou Pire mo tenei take. He maha nga mema e tautoko ana i taku Pire kua hoki ki te moe, i runga i te whakaaro kua oti te whakaae kaore e pootitia te Pire. na reira ka he ta te Pirimia, i te mea kua tata tenei ki te weherua o te po, i a ia i uru mai nei ki te Whare korero ai ka whakatetengia e ia te Pire. Ka tono atu au ki te Whare kia whakaritea ko te 26 o nga ra o Akuhata e haere ake nei te ra hei komititanga mo te Pire, a i te mea kua pera taku whakaaro ka mea atu au ki te Whare kia whakaaetia te panuitanga tuarua o te Pire. Hei kupu whakamutunga me penei ake au, ka koa rawa ahau mehemea ka riro ma taku Pire e tahuri ai te Kawanatanga ki te hanga i tetahi Pire whanui ona tikanga, pera me ta te Minita Maori i korero ake ra, hei whakatntuki i tenei putake, notemea he take nui rawa tenei e pa ana ki te motu katoa o Aotearoa.

Heoi panuitia tuaruatia ana, te Pire.