Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1904-1905

Pire Reiti Whenua Maori

Pire Reiti Whenua Maori.

Te Raiti Honore Te Hetana (the Right Hon. Mr. Seddon), (Pirimia).—E te Pika, i te mea kaore te Minita Maori i konei kua mea mai ia maku e motini kia panuitia tuatorutia tenei Pire i puritia nei kia paahitia ra ano te Pire Whakakore Tiute Whenua Maori. A i tenei motini aku e mohio ana ahau kua roa e hiahiatia ana tenei Pire, a ka tino pai ki nga mana ropu takiwa, a e kore ano hoki e tino taumaha ki runga ki nga Maori ki taku mohio.

Te Pato (Mr. Buddo), (mema mo Kaiapoi).—E tu ake ano ahau ki te motini kia whakahokia ano tenei Pire ki te Komiti kia whiriwhiria ano a tekiona 9. Tera te roanga atu o ana korero, me titiro i Hansard.

Tame Parata (mema Maori o Te Waipounamu).—Taku hiahia kaua e whakawaaetia e te Whare te menemana i muua e te honore mema mo Kaiapoi. I ata whitiwhiria rawatia tenei take e te Komiti mo nga Mea Maori, a i whakaaturia hoki i reira na runga na te korenga i whakatutukitia nga tikanga i whakaaetia rawatia nei e nga Kawanatanga o mua, no reira kaore e tika kia tonoa kia utua he puru reiti mo runga mo nga whenua Maori i te motu o Te Waipounamu. Kati ra, i te mea e pera ana te aronga, e mea atu ana te hiahia o toku ngakau me kaua e mua e te honore mema nei tana menemana.

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — He maha aku korerotanga atu ki te Whare nei i nga take e whakahe nei ahau ki tenei Pire. Tetahi o aku tino whakahe, mo te rarangi 3, e ki nei taua rarangi ka ahei te Minita, mehemea e kite iho ana ia hei painga tena mo nga taha katoa, ki te whakamana i te Kaunihera Wakahaere Whenua Maori o te takiwa kei reira nei e takoto ana tetahi whenua Maori, ki te tango i taua whenua ahakoa i whakaaetia kaore ranei i whakaaetia kia tangohia e nga Maori no ratou te whenua. He mahi tika ranei tena? He ata muru marire i te whenua o te tangata i roto i tona ringa i runga i te Ture penei te ahua? Ahakoa ano nga whenua kua whakaputaina atu he taitara ki nga Maori no ratou kei te herea rawatia aua whenua kaore rawa nei e taea e aua Maori te whakahaere pewhea pewhea ranei i aua whenua, me pewhea koia e tika ai kia murua atu aua whenua i roto i o ratou rinagaringa ahakoa kaore i whakaae nga Maori no ratou aua whenua? Ka tuturu mahi he rawa atu tenei Whare mehemea ka paahitia e ratou te panuitanga tuarua o tenei Pire. Ko nga iwi Maori katoa puta noa i te motu o Aotearoa kua tino marama i naianei ki te ahuatanga. E penei ana to ratou tu e tu nei: kei te whakaae noa atu ratou kia utu reiti ratou mehemea ka matua whakakorengia atu nga here e tau nei i naianei i runga i o ratou whenua e arai nei i a ratou kia kaua ratou e kaha ki te whakahaere tikanga mo o ratou whenua e hua ake ai he oranga ki a ratou. Me tohutohu ake e au, ko tekiona 33 o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori 1900," e mea ana mehemea ka riro tetahi whenua ki raro i te whakahaere o te Kaunihera he tuku motu whakarere atu tena ki te Kaunihera i nga whai manatanga me nga whai taketanga katoa, no te mea e riro tuturu atu ana i te Kaunihera te fee-simple o te whenua. Na, ka pewhea te ahua mo nga whenua kua whakaputaina nei nga Karauna Karaati? I te tau 1865 i paahitia tetahi Ture, te ingoa o taua Ture ko "Te Ture Mana Maori, 1865"; a ko tekiona 2 o taua ture e penei ana: "Ia tangata kotahi o te iwi Maori i roto i te koroni o Niu Tireni ahakoa i whanau i mua atu i muri iho ranei i te rironga o Niu Tireni ki raro i te mana o Ingarangi ka maharatia a ka kiia hoki he pononga i whanau tuturu i raro i te mana o te Kuini mo runga mo ia ahuatanga take katoa ahakoa pewhea." Kaati, e tahuri ana tatou i naianei ki te paahi i tetahi ture hei takahi i tena Ture, a kaore rawa ahau nei e mohio ana he aha te whai manatanga o te Kawanatanga o te Paremete ranei i pera ai. Tenei te Ture o te tau 1852 kei au nei, e hoatu mana ana ki nga Kaunihera o nga Porowini ki te hanga Ture; a ko wahanga tekiona (11) e penei ana: "E kore taua Kaunihera e whai mana ki te hanga Ture hei uta taumahatanga, here ranei, ki runga ki nga tangata o te iwi Maori kaore nei e ahei kia utaina tahitia atu ki runga ki nga page 89tangata i whanau i heke iho ranei i roto i te iwi Pakeha…. . Ko nga ture katoa ka kore atu e kore e whai mana." E tino mohio ana ahau kaore rawa e tika kia paahitia he Pire penei te ahua i naianei. E ki ana te Kawanatanga kia tukua katoatia nga whenua Maori ki raro i te whakahaere o nga Kaunihera Maori; engari kua kite ra pea te Whare tae mai ki tenei ra kaore rawa tetahi painga kotahitahi nei kia puta ki te iwi Maori i runga i ena Kaunihera, kore rawa. He nui nga moni e whakapaungia ana mo nga ruri me nga rori, me te whakapuaretanga o nga whenua ki te tenata, me te huhua noa iho o nga raruraru o nga whakahaere a te Kaunihera, a tae rawa mai ki naianei e rua e toru anake ranei rau eka whenua kua tukua ki te Kaunihera i roto o nga rau mano eka e whia ranei te maha i roto i tenei motu i mahara ai aua Kaunihera ka hoatu ma ratou e whakahaere. Ko etahi o aua whenua kua tae ki te rua tau ki te toru tau i naianei i roto i te ringa o te Kaunihera a kaore nei e taea e ratou te whakahaere kia puta mai he painga i runga; a akuanei pea kua whakataumahatia pea e ratou aua whenua ki tetahi £2,000, £3,000 ranei, to moni nama kua whakaekengia atu ki runga; no te mea e whai mana ana te Minita i raro i te Ture o te 1900 ki te whakaae kia namaia he moni hei whakahaerenga mo nga whenua i tukuna ki roto ki nga ringa o te Kaunihera Maori. I ki ra hoki te Pirimia i tetahi po i mua tata ake nei kaore rawa e taea te whakahaere tika aua whenua e nga Kaunihera ki te kore ratou e kaha ki te nama moni mo tera mahi, a ki taku mohio e kore pea e hoki iho i te rima pauna i te rau te itareti hei utu ma aua Kaunihera mo runga i nga moni nama pera, a kua eke he nama nui noa atu ki runga ki aua whenua i mua atu o te riihitanga. Kaore e tika kia paahiatia tenei Pire hei hanga ano i tetahi atu huarahi e akiakina atu ai o matou whenua—ahakoa to matou kore e pai—ki raro i te mana whakahaere o enei Kaunihera e tino whakahe rawa atu nei ahau. Taku hiahia me tu katoa ia mema kotahi o tenei Whare ki te whakapuaki i ona whakaaro mo runga i tenei Pire i tenei po, katahi tatou ka ata mohio ki te tuturu whakaaro o tenei Whare mo runga i tenei Pire. Kore rawa e tika kia pooti pohe noa iho te tangata mo runga mo te Pire tino whai tikanga penei rawa nei te ahua i runga anake i te mea no te taha Kawanatanga ia. A e ki atu ana hoki ahau kaua nga honore mema e tohe tonu ki ta ratou mahi tuturu e mahi nei ratou ki te tukino penei i nga Maori. Ko te mea tika me homai ki nga Maori te mana whakahaere tuturu i o ratou whenua me a ratou mahi. He mahi kohuru i a ratou tenei tu ahua mahi. He aha koia te mea ka homai e te Kawanatanga ki a matou? Kore rawa he eka whenua kotahi. Pewhea koia te mahi a te Kawanatanga ki ahau nei ano? E ono tau tuturu oku e tono tonu ana ki te Kawanatanga kia homai he whenua mo aku iwi whenua kore i Waikato nei, i raupatutia nei o ratou whenua i runga i te whawhai, engari e nukarautia ana ahau i tena wa i tena wa kitena kupu "ae, me tena kupu taihoa," a kua mohio marama ahau i naianei e hiangatia noatia iho ana ahau mai o te timatanga e haere nei. Mehemea, e te Pika, he roa te taima moku i tenei po ka ata whakamaramatia rawatia atu nei e au ki te Whare nga aronga katoa o tenei take, engari me rua haora rawa pea moku e korero ana katahi pea ka oti. Ka korerotia e au ki te Whare te kupu a Hori Kerei mo te aronga o te raupatu i runga i te ture; ka panuitia atu e au taua kupu i naianei, kei au taua pukapuka engari kua ngaro, a kia kitea e au i roto i aku pukapuka ka panuitia atu e au. No te tau 1864, ko Hori Kerei hoki te Kawana o Niu Tireni i taua wa, i whakapuakina ai e ia taua kupu ana e whakaatu ana i tona mahara mo runga mo te aronga o te raupatutanga o nga whenua Maori i runga i te ture. Tenei ke te pukapuka i kimi nei ahau, ko E.–2, 4, o 1864, wharangi 39. Ko te whakaaro tenei o Hori Kerei. Kaore ia e whakapono ana e tika ana taua raupatu i runga i te ture; a i ki ano hoki ia ka wehea e ia tetahi rima rau mano eka whenua mo nga Maori ki te takiwa o Waikato me Taranaki. Taku titiro ki tena tangata ki a Hori Kerei he tangata ia e tino mohio pai ana ki tena take. A e ki atu ana hoki ahau kaore rawa he take e kore ai te Kawanatanga e tahuri ki te whakarite whenua — he hira noa iho hoki aku tononga atu kia ratou—mo nga Maori whenua kore o page 90toku takiwa i whenua koretia i runga i tena raupatu. He huhua noa iho nga here me nga mate me nga taumahatanga e utaina hetia mai ana ki runga ki a matou e tenei Pire, engari ko o matou whenua e takoto ana i raro i nga tu aronga here kaore rawa nei e puta mai ana he reweniu ki a matou i runga i aua whenua; no reira ahau i ki ake ai kaore rawa matou e tika kia tonoa kia utu reiti. Me pewhea e taea ai e matou te utu en a reiti? Kaore he huarahi moni mai ki a matou i runga i o matou whenua. I ki te Pirimia i tera po atu—a ki taku mahara i ahua pera ano hoki te kupu a te Minita Maori—ka tukua ana nga whenua Maori ki raro i te whakahaere o nga Kaunihera Whakahaere Whenua Maori ko te hikoitanga tuatahi tena e taea ai te whakarite he whenua mo nga Maori whenua kore o tenei motu. He aha koia te tikanga o tena kupu? E penei ana tona tikanga; ahakoa a ratou kupu whakaae mahamaha noa iho nei kua kore e homai e te Kawanatanga he whenua ki nga Maori whenua kore, engari ka akiakina e ratou ma nga Maori he wahi toenga whenua ano kei a ratou e mau ana ma era e whakawhiwhi nga Maori whenua kore. Ka taea noatia atu tena e matou ake ano i waho atu i nga awhinatanga mai a te Kawanatanga. Ka kaha noa atu matou ki te whakahaere i nga paku wahi toenga whenua e toe mai ana ki etahi o matou i runga i a matou ake ano huarahi e paingia ana e matou. He rereke noa atu te ahua o te iwi Maori me ona ahuatanga me ana tikanga i o a nga Pakeha. Mehemea ka tonoa nga honore mema o tenei Whare kia haere huihui katoa ki tetahi takiwa he Maori anake nei nga iwi o reira, ka atawhaitia paitia ratou ka manaakitia mo te tino tau kotahi, kaore rawa he utu. Engari na runga na nga here me nga uauatanga e patu nei i te iwi Maori i runga i nga Ture e mau nei i naianei kua kore rawa e taea e ratou te hapai o ratou mana Maori o ratou tikanga me o ratou mahara; no reira i te mea e pera ana, e ki ana ahau me tahuri rawa mai tenei Whare ki te whakaora i a matou i runga i nga huarahi e hiahia nei matou e kereme nei matou e tika ana kia whakawhiwhia ki a matou. E tono atu ana ahau ki nga honore mema kia kaua e tirohia e ratou nga korero a aku hoa mema Maori nei. Kua kitea maramatia e koutou e nga mema honore kei te noho mate rawa atu nga Maori i raro i nga tikanga e mana nei i naianei. Ki taku mahara e hiahia ana pea nga mema Pakeha kia kiia ai ratou he iwi mohio rawa atu—he iwi kua ngawari noa iho nei ki a ratou te hianga i te Maori kia riro noa atu ai i a ratou ona whenua mo te kore noa iho. Kaore rawa e tika kia mea nga mema Pakeha kia tupu he ingoa mo ratou i runga i ena tu huarahi whakaaro. Taku hiahia kia ma te mahinga o nga mea katoa. Me mahi marama ratou kia penei ai na, ahakoa haere ratou i te pouri kerekere ka kitea atu e ma ana o ratou kanohi. Mo te taha ki aku hoa mema Maori e penei ana taku kupu, e hara ratou i te tuturu momo. Ko te whakatauki Maori tawhito e penei ana, he kuri kopurepure ratou, e hara i te tuturu momo. Ko to ratou ahua tena. No te mea, e te Pika, ko nga rangatira penei me au nei—a e tino tika ana ahau ki te ki he tamaiti rangatira ano ahau i roto i oku iwi—kaore rawa e whakama ana ki te whakaara i o ratou reo hei hapai ake i te pono me te tika. Toku ahua tena. E kore rawa ahau e ngaro. Ahakoa haereere ahau i te po ka kitea noatia mai ahau. No reira e korero whakatupato atu ana ahau ki aku hoa mema Maori i roto i tenei Whare, e whakaiti kau ana ratou i a ratou ano i runga i tenei mahi a ratou, kotahi te kupu a te Kawanatanga ki a ratou ka rere tonu atu ki te whaiwhai haere i muri i nga rekereke o te Kawanatanga; a mo te aha hoki? Mo tetahi rua hereni toru hereni ranei pea, mo tetahi hawhe eka whenua noa ranei. Ko to ratou ahua tena e noho nei. Ka whakina atu e au ki te Kawanatanga te take i tautoko ai ahau i a ratou tae mai ki naianei. Kaore rawa ahau e whakama ana ki te whakaatu i te take. I tahuri ai ahau ki te hoatu i taku pooti me te awhina me te tautoko i a [unclear: ratu] he mahara pono noku i tera wa, ae, ka tino whakatutukitia e ratou nga kupu i whakaaetia e ratou, "ae," ka mahia e ratou he painga mo te iwi Maori. Engari i ahau e tu atu nei i tenei po kei te korero whakatupato ahau ki te Kawanatanga mo toku ahua. Kaore ahau e mohio ana kowai toku whanaunga i roto page 91i tenei Whare. E tu ake ana ahau ko ahau anake ko toku kotahi nei, kaore kau rawa oku hoa hei awhina i ahau i runga i tenei tono aku. Engari, e kaha ana ahau ki te ki penei, ki te kore e whakaaetia mai taku tono tuturu e tono atu nei ahau i nga wa katoa ki te kore e whakaeangia mai i runga i tetahi aronga tena e paingia e toku wkakaaro, katahi ka whakaotia e au taku kupu i korero ra ahau i tera po atu. E kereme ana ahau i nga mana i whakapumautia ki a matou ki te iwi Maori e to tatou Whaea i mate nei, e Kuini Wikitoria, i raro i to tatou Kingi e tu nei i a Kingi Eruera, penei na; ka whiwhi tahi te iwi Maori i nga mana me nga painga katoa e whiwhi ana ki era atu pononga katoa o te Kingitanga o Ingarangi. Ka taea [unclear: natia] atu tena pukapuka te mau mai ki konei me te whakatakoto ki runga ki te teepu o tenei Whare kia kite iho ai ia mema kotahi kei te pena tonu me taku e ki atu nei te aronga o te takoto o tenei take; kei roto i te Tiriti ki Waitangi e mau ana. Na, e ki atu ana ahau, ahakoa paahitia tenei Pire, ka whakahe tonu ahau i nga wa katoa e puta ai he kupu whakahe maku; a ka haere atu ahau i roto i tenei Whare maro tonu taku haere ki Ingarangi ra ano, ki te kawe i taku mate ki reira. Ka penatia e au akuanei; a ki taku mohio tena pea e mahara te Whare nei he pai rawa me kawe mai te Pire e tonoa atu nei e ahau i mua o tenei tunga o te Paremete e haere mai nei. Tetahi hoki, e tono atu ana ahau ki te Pirimia kia whakamanaia nga hiahia me nga whakaaro a nga tangata nana nei ahau i tono mai ki konei, a e tautoko nei ahau i a ia mo te taha kia ratou tae mai ki tenei ra. E ki atu ana ahau he hira noa iho nga kupu whakaae a te Pirimia ki ahau, a kaore nei ano tetahi mea kotahi o aua kupu ana kia whakatutukitia e ia: Kei au katoa nga pukapuka kei reira nei e mau ana aua kupu whakaae ana. Kaore ahau e ki ana kaore rawa ona mahara kia whakatutukitia e ia ana kupu, engari e ki ana ahau kei te tatari tonu atu ahau kia whakatutukitia e ia, a me te tumanako atu o toku ngakau kia whakatatukitia i tenei tunga ano o te Paremete. E hiahia ana ahau kia kawea mai he Pire poto i tenei tunga ano o te Paremete e wewete atu ana i nga here o nga whenua Maori, kia ahei ai nga Maori ki te riihi me te whakahaere i o ratou whenua i runga i era atu ahua huarahi hei painga mo ratou—kaore ahau e tono ana i te mana hoko, kaore hoki matou e hiahia ana ki te hoko—me te rahui i nga wahi e tika ana kia rahuitia hei oranga mo ratou. Koinaka taku hiahia; ko te mea tena e taria atu nei a au. E tumanako atu ana ahau kia tautokona e nga honore mema tena whakaaro aku. E mihi atu ana ahau ki te Whare mo te ata whakarongo pai mai ki enei kupu aku.

I muri i a ia ka whai korero etahi mema Pakeha, me titiro nga korero i roto i Hansard.

Ka tu ano ko—

Henare Kaihau (mema Maori mo te Tai Hauauru). — E te Pika, he kupu i pa mai ki taku tinana. I ki te honore mema mo Nepia, naku tonu i whakatakoto tuatahi te kaupapatanga o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Maori, 1900."

Te Pereiha (Mr. A. L. D. Fraser).—I ki ra ahau i runga i to tautoko i te Kawanatanga.

Henare Kaihau.—I tautoko ahau i taua Pire i te tuatahi i runga i te kore mohio oku i reira ka uru nga tikanga e noho nei i roto i naianei. Te take i tautokona ai e au koai tenei: I te tau 1897 naku i kawe mai i tetahi Pire rereke noa atu i tena Ture o te 1900 e korerotia nei e tatou i naianei. Kaore he mate e utaina ana ki runga ki te iwi Maori e taku nei Pire, engari no te tangohanga a te Kawanatanga i taua Pire aku ki roto ki o ratou ringaringa ka hurihurihia ka menemanatia ka whakarereketia e ratou, a rereke noa atu ana i tona ahua tuatahi. I taku tautokotanga i te Ture o te 1900 i tino kaha rawa atu taku whakahe ki tetahi wahi nui o taua Ture notemea e tino he ana ki taku titiro. Kotahi anake te wahi pai o taua Pire ki taku titiro i reira, ara, ko te wahi i ki ra ko nga whenua Maori me rahui tuturu, mo ake tonu atu, a me kaua tetahi whenua kotahi e hokona. Ka rahuitia etahi wahi hei nohoanga ma nga Maori nona, ko nga toenga ka riihitia ka tukua ketia ranei i runga i tetahi atu huarahi e pumau tuturu ai te puta he painga pono ki nga Maori no ratou aua whenua.

page 92

Te Pika.—Kua puta atu nga korero a te mema honore i naianei ki tua atu o te whakamarama anake i te kapu i pa ki tona tinana, engari kua whai korero whakautu ia i naianei. Me mahara ra kei te mohio pea nga mema ki nga tikanga o ia Ture kotahi kua whakanohoia ki runga ki te Pukapuka o Nga Ture.

Panuitia tuatorutia ana te Pire.

Wahi ana te Whare i runga i te motini "Kia paahitia te Pire."

Koia tenei te pooti e whai ake nei.

I te Ae, 55.

  • Alison
  • Allen, E. G.
  • Barber
  • Baume
  • Bedford
  • Bennet
  • Buchanan
  • Colvin
  • Davey
  • Duncan
  • Ell
  • Fisher
  • Graham
  • Hall
  • Hall-Jones
  • Hanan
  • Harding
  • Hardy
  • Hawkins
  • Heke
  • Herries
  • Hogg
  • Houston
  • Kirkbride
  • Lang
  • Laurenson
  • Lawry
  • Lethbridge
  • Major
  • Mander
  • Massey
  • McGowan
  • McKenzie, R.
  • Mackenzie, T.
  • McLachlan
  • McNab
  • Mills
  • Moss
  • Parata
  • Rhodes
  • Russell
  • Rutherford
  • Seddon
  • Sidey
  • Steward
  • Symes
  • Thomson, J. C.
  • Vile
  • Ward
  • Wilford
  • Willis
  • Witheford
  • Wood.
  • Nga Kai-tatau.
  • Field
  • Flatman.

I te No, 12.

Te putanga, 43.

Heoi paahitia ana te Pire.

Haere tonu nga mahi a te Whare, a no te tahi karaka i te ata tu o te Hatarei ka hiki te Whare.