Nga Hawhe-Kaihe O Te Waipounamu.

I runga i te motini a Taiaroa i whakatakotoria ki te aroaro o Te Whare te pukapuka whakaatu i nga Karauna karaati kua whakaputaina ki nga hawhekaihe i raro i "Te Ture Karauna Karaati mo nga Hawhe-Kaihe o Te Waipounamu, 1877."—Me te whakaatu i whakaputaina ki a wai aua Karauna karaati—ko ewhea nga piihi i karaatitia—e hia nga Karauna e toe ana kaore ano kia puta—a me puta kia wai.

Pire Reiti i Nga Whenua
Karauna Me Nga Whenua
Maori.

H. Tomoana.—Tera au e tahuri ki te tautohe i tenei Pire. He maha nga Pire kua tukua mai e te Kawanatanga i tenei tunga paramete a e kino katoa ana ki nga Maori. I te tukunga mai i tenei Pire i tera tau ka ki au i reira me kaua e pa he reiti ki nga Maori notemea ko te nuinga kua riro noa itepakeha te hokohoko mo te kore noa iho. He maha nga whenua na te waipiro i hoko, ko etahi na te 2 kapa me te 3 kapa mo te eka. He nui nga whenua a te Maori kua rau-patutia, na ko ena nga whenua hei reititanga ki taku whakaaro. Tera auo tetahi Pire ko te Pire Rahui Whenua Maori kua pahitia i roto i tenei Whare he tango tera i nga whenua rahui a te Maori ka hoatu ki te Kai-tiaki whakahaere ai. Kaore au e marama ki tenei Pire. Katoa nga Pire a te Kawanatanga e pa ana ki te Maori kanui rawa te taimaha. Kua riro te nuinga o nga whenua Maori i te pakeha. He iti rawa nga whenua e toe ana i naianei ki nga Maori o Heretaunga (Haake Pei). I te hokonga i te nuinga o era whenua he mea mahi ki te waipiro no reira i whakahe ai au ki tenei Pire. Tera ano tona ra a muri ake nei e tika ai pea kia tukua mai he Pire penei me tenei. Ahakoa e kiia ana he Pire tenei hei whakaora mo nga rori hei haerenga mo nga Kareti, me nga Kaata me nga rerewe ka ki tonu au me kaua e reiti nga whenua Maori E kore rawa au e whakaae ki tenei Pire ahakoa paahi i tenei Whare, tenei Pire ka whawhaitia page 62rawa e au. He maha rawa hoki nga Pire Maori e tukua mai ana ki tenei Whare, na ki taku whakaaro, kaore rawa he ora e puta ana ki nga Maori; heoi e mea ana au ko te tikanga pai me waiho tene Pire i naianei hei tetahi takiwa ke atu a muri nei tuku mai ai. Tera ano au e tohe kia whakakorea te wahi o tenei Pire e pa ana ki nga whenua Maori, kia waiho ai mo nga whenua Karauna anake tenei Pire.

H. M. Tawhai.—Me tu atu an a Mohi Tawhai ki te whaikupu ki te whare mo runga i te Pire nei. I rongo au ki te Akitini e ki ana i tukua mai ano tenei Pire i tera tau, a me whakaae nga mema kia paahitia i naianei. Na mo runga i tena me ki atu ano au, ko ahau ano tenei ko tana Mohi Tawhai i turuki ra i tana Pire i tera tau. I ki atu ano hoki au i reira, e rite ana tana Pire ki te mahi a Kingi Ahapa i hiahia ra ki te kari waina a Napata, na kei te pera tonu taku whakaaro mo te Pire nei. Ki taku mohio ko tona tikanga hei tanga i nga whenua Maori. E whakaae ana hoki au ki nga kupu a te mema Maori mo te Tai Rawhiti, kia whakakorea nga kupu "Reiti Whenua Maori" i roto i te Pire nei. Me patai atu au, na wai i tono kia mahia nga rori ki nga whenua Maori, i tukua mai ai tenei Pire hei reiti i a ratou whenua? E hara i nga Maori i tono kia hanga he reriwe ki reira hei whakapai i a ratou whenua, i tukua mai ai e koutou tenei Pire hei reiti i a ratou whenua mo aua tu mahi. I taku tamarikitanga mai tae noa ki tenei wa kaore ano nga whenua o toku takiwa kia riihitia ki nga Pakeha, na mehemea ka reititia nga whenua e te Kawanatanga i runga i nga tikanga o tenei Pire, e kore e tae ki te rua tekau ki te toru tekau tau ranei ka riro katoa nga whenua hei utu mo aua reiti. I ki a te Akitini e hiahia ana ia kia whakaaetia te Pire nei e te nuinga o nga mema, engari me patai atu au he aha te pai kia pooti ratou kia paahi te Pire hei reiti i nga whenua Maori. He mea ke tenei ma matou ma nga mema Maori e whiriwhiri. E kore e tika kia pahitia tenei Pire e nga mema Pakeha, i te mea e whakahe katoa ana matou nga mema Maori. E kiia ana hoki ma enei rori e whakapai nga whenua a nga Maori. I pewhea ra i nga ra o mua i mahia nei nga rori a riro atu ana nga whenua a nga Maori mo te tahi kapa mo te rua kapa ranei? I te mea ka utua katoatia enei moni mo nga mahi nunui, mo nga rori, mo nga hohipera, me era mea atu ka riro atu nga whenua, ka kore he tikanga o nga Maori ki o ratou whenua. E kore au e whakaae kia reitiniga nga whenua Maori hei whakarite i nga moni a te Kawanatanga. No reira hoki au i mea atu ai—"Me whakahoki atu nga moni ki te peeke—nga moni ki te peeke. E matuku ana au kei hou ki te whenua—kei hou ki te whenua." Mehemea ka tohe tonu te mema na kia paahitia tona Pire, ka kaha tonu hoki taku tohe kia hinga, a ki te pakeke tonu a te Akitini ki te reiti i nga whenua Maori, tera pea e kiia he tangata whakaara taiapa kohatu au.

Meiha Te Wheoro.—He kupu ano taku me tenei Pire. I tae mai ano ki tenei whare i tera tau, na, i whakahengia ano e au i reira, heoi kaore ano kia rereke aku whakaaro, notemea ko taua Pire tonu ra tenei. Kotahi anake te wahi hou i roto i tenei Pire e kite ana au, ko te tikanga mo nga whenua e rima maero nei te tatanga ki te rori, engari ko te tikanga nui tenei e mau nei i roto i tenei Pire; ara, te reiti i te whenua Maori. E whakaaro ana au e mea pai kia reititia nga whenua Kawanatanga, koi na nga whenua hei reititanga, notemea ki taku titiro no te koroni era whenua, na ko nga rori e hangaia ana he mea hei whakapai i era whenua. E hara taku i te ki me kaua rawa e reiti nga whenua Maori, engari hei nga wahi anake e tono ana nga Maori kia hangaia he rori ki o ratou whenua, na hei reira te reiti. Kua ki etahi mema i roto i te Whare, nei kaore i te utu takoha nga whenua Maori. Ka patai atu au kei whea nga moni o nga whenua Maori? Ara, te kotahi te kau pauna i roto te rau kotahi. Kei te haere tena moni ki te Kawanatanga e tangohia ana e ratou mo a ratou mahi. Titiro ki te maha o nga Ture Maori kua whakamanaia e tenei Whare, te Ture mo te Kooti Whenua Maori me etahi atu, na kei te utu takoha te Maori i raro i enei Ture katoa. E kiia ana e tetahi mema he tere nga Moari ki te tono kia whiwhi tahi ratou ko nga pakeha ki nga mea pai, na ka tae ki nga taimahatanga e kore te Maori e pai kia waha i tana wahi o te taua kawenga. E tika ana pea tena engari he aha te mea e riro ana page 63i te Maori? Ka tono ratou kia hoatu he taro hoatu ke ana he kohatu; na me pewhea nga Maori e huri atu ai ki runga ki a koutou whakaaro, ki a te pakeha, i te mea ka tono ratou kia hoatu he taro ka hoatu ke e koutou he koatu? E kore e tore te riihi me to hoko o nga whenua Maori i runga i tenei Pire engari katahi ka kore rawa, notemea ka tangohia ano te tekau pauna i roto i te rau o nga moni o te whenua, na ka tangohoia hoki ko nga reiti i raro i tenei Pire, e kore te Maori e whakaae kia tangohia ena i roto i ana moni notemea ka whai tonu ia kia riro katoa i a ia te uta tika mo tona whenua, na ko te mutunga ano o tena ko te takoto noa iho o te whenua e kore e rikitia, ka nui haere nga takoha ia tau, ia tau, hei reira hea katahi ka tukua mai he Pire hei rau patu i te whenua hei utu mo ana reiti. Tetahi hoki, ki te takoto he whenua e rima maero te tatanga ki te rori, he awa kei Waenganui, na kaore he painga o te rori e riro ki tera whenua, i te mea ko te awa kei te arai. Ha era ano e tika kia reititia tera whenua? Ki taku whakaaro me kaua rawa te Whare e kaika ki tenei mea, me atu whiriwhiri e tatou. Ko te mahi a te Maori he tonotono ki tenei Whare kia whakaaetia atu etahi tikanga ki a tatou, kaore rawa e whakarongona ana a ratou tono; e kore e kaha tetahi mema kotahi ki te ki kua whakamanaia tetahi tono kotahi a te Maori; no reira ka mea au e he ana te kupu a te mema e ki nei heoti ano te kupu e pahure ana i te Maori he karanga "homoi, homai." Kua hanga ture koutou i roto i tenei Whare hei here i nga wahi katoa o te tinana o te Maori, mo ana taonga katoa, mo ana whenua me nga mea e pa ana ki a ia; a he aha ano te hua o roto kua puta ki a ratou?

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, e hiahia ana an ki te whaikupu mo runga i te Pire nei, e rite ana hoki ki te Pire i tukua mai ra e te Kawanatanga i tera tau. I roa rawa te korero i reira mo runga i taua Pire, tukua ana hoki e te mema mo Nepia e te Omana he menemana whakahe mo te Kawanatanga. E whakatika ana au i te kupu a Makeanaru i mea nei ia kaore i tika kia tukua mai ke Pire penei hei reiti i nga whenua Maori. Kaore au i te kite he painga mo nga Maori kei roto i tenei Pire, engari e kite ana au he nui te painga mo te Kawanatanga. I ki te mema mo Herewini a te Hooro hei painga tenei Pire mo nga iwi e rua. Me ki atu au i runga i tena kupu, ki taku mohio e kore e noho tahi nga iwi e rua i nga tikanga o tenei Pire, engari ka tahi ka tino wehe ke rawa. E mea ana te tekihano 4,—"Ko nga whenua Maori katoa, me nga whare me nga whakapainga o runga, kaore nei i hipa atu i te rima maero te matura atu i te huanui e puare ana e watea ana ki nga kaata me nga paki me nga mea pera, ko aua whenua katoa me utu reiti i raro i "Te Ture Reiti, 1882," i raro i nga tikanga o roto. Ki taku titiro ka whakawehiwehi tenei tenei rarangi i nga Maori ka kore ratou e tahuri ki te whakapai i o ratou whenua, kei nui rawa te reiti e puta mai hei utu ma ratou. E kore e tika te ki hei painga tenei Pire mo nga iwi e rua. He maha nga mema e ki tonu aua, kaore nga Maori i te utu reiti i naianei. Me ki pono atu au kei te utu reiti nga Maori, e utu ana hoki ratou i nga moni e natna mai nei i tawahi, ahakoa e hara nei i a ratou i tono atu aua moui. Ko nga Maori na ratou nei matou i poati mai e ki tonu mai aua e kore ratou e pai kia utu reiti ratou, natemea e kore e taea' e ratou te utu. E ki ana hoki nga Mema o te Whare nei ko te mahi a nga mema Maori he turaki tonu i nga Pire, na me ki atu au ko matou nei i pootitia mai e te iwi Maori, kua ki mai hoki ratou kaua maton e whakaae ki enei Pire, no reira matou i kaha ai ki te turaki. Ki te reitingia nga whenua Maori, ka riro ano ma nga Pakeha e whakahaere aua moni hei painga mo nga Pakeha; e kore e puta he painga mo nga Maori. E tika ana ano pea tera ka whakapaingia aua whenua i te putanga o nga rori ma reira; engari me mahara ano koutou e hara i a ratou i tono kia mahia aua rori. Ko nga rori katoa kua mahia nei i roto i tenei koroni i hanga i runga i te hiahia o nga Pakeha me te Kawanatanga i nga wa e kitea ana tera pea e puta mai he oranga mo ratou i runga i te mahinga. Ki taku mohio tera pea e tae ki te wha-tekau-mano nga Maori o tenei koroni, e utu ana hoki ratou i nga reiti me nga tiuti mo runga i nga ti, i nga tupeka, i nga huka, me nga ti me etahi atu mea utu tiuti e pau nei i a ratou. Tera pea e tae ana ki te £1—e utua ana e ia page 64tangata, wahine Maori ki te Kawanatanga mo runga i nga tiuti, e tae atu ana pea te huinga o aua moni ki te £45,000 i te tau. Kei nga Pakeha katoa te mana whakahaere i nga Rori Poari, me nga Kauti Kaunihera me era atu mea; kaore he Maori o aua poari e mahi nei i nga moni e utua nei e nga Maori. Kua rongo hoki au i tae ki te £15,000 i utua i roto i tenei tau i runga i nga pukapuka reti me nga pukapuka hoko whenua Maori. Kei te mohio au mehemea ka mana tenei Pire ka waiho hei raruraru tera e wehe ke atu nga iwi e rua, ka tino motu ke rawa atu te Maori. Tera ano, ki toku mohio. He Pire e taea ai te noho tahi ai, nga iwi erua; engari e kore e taea penei me nga tikanga o tenei Pire. Tera ano etahi Maori e pai ki te utu i enei reiti, engari ko etahi kore rawa e pai ki te utu, a ka waiho pea ma ta ratou kino me ta ratou kuare ki tenei Pire e puta ake ai he raruraru. I roa ano aku korero i tera tau, no reira e kore au e korero roa i naianei. Na kia mutu ai tenei korero, kia poto ai hoki ka motinitia e au kia ono marama korero tuarua ai tenei Pire.

I runga i te menemana a Taiaroa, "Kia ono marama korero tuarua ai tenei Pire."

H. M. Tawhal—E whakatika ana au i te kupu a Makeanaru e mea nei ia, kaore nga mema hou i te mohio ki nga tikanga o tenei Whare. Ko ta ratou e hiahia ana kia pooti atu matou ki nga mea e paingia ana e ratou. I raro i nga Ture Kaute e utu ana ano nga Maori i nga reiti, e uru ana ano hoki ki nga mahi whakahaere. Kua utu etahi o nga Maori i enei reiti, ko etahi kaore i utu. E utu ana ano au i nga reiti, he mema ano hoki au no te Kaute Kaunihera o toku takiwa. Kua Karauna karaatitia toku nei whenua; i utu au i nga reiti, no reira au i ahei ai kia uru ki roto ki nga mahi whakahaere o toku Kauti. Ko tenei Pire e mea ana me utu reiti nga whenua papatipu, engari kaore i te whakarite huarahi e mau ai nga ingoa o nga Maori ki runga ki te rouru. Me pewhea e mohiotia ai te take o te tangata i te mea kaore ano kia whakataua e te Kooti? I ki te mema mo Nepia (a Tatana) ka tautoko ia i te Pire nei, natemea ki tana titiro he Pire pai. Engari me ki atu au ki a ia, e kore ia e kaha ki te whakahe i te mea e tukua mai ana e te taha Kawanatanga, natemea hoki he rereke o ana mahi ki nga Maori. Mehemea ka mahue i a ia tona taha Kawanatanga ka hohoro tonu tona raru; no reira i tautoko ai ia i tenei Pire.

Te Tumuaki.—Me whakatupato atu au i te mema na kia kaua ia e whakapae ki tetahi mema o tenei Whare, kia kaua hoki ia e ki kaore i te mema tona whakaaro ake mo ana mahi.

H. M. Tawhai.—E pai ana ra kia riria mai an e koe mo runga i tenei mea e pa nei ki toku iwi Maori. E ki ana nga mema o tenei Whare he Pire pai rawa tenei, engari ko au nei kaore au e kite ana i te pai. E pa ana nga tikanga o tenei Pire ki nga whenua Maori, ahakoa he whenua pai he whenua kino ranei. Tera pea e pai nga whenua ahua pai, e riro i te Pakeha te mahi, engari e kore nga Pakeha e tahuri atu ki nga whenua kino e meatia nei kia reitingia i raro i tenei Pire. He maha nga Pakeha e tae ake ana ki toku takiwa ki te titiro whenua kaore i pai ki te riihi i nga whenua, notemea he kino rawa hoki. Ko te wahi pai kua oti noatu te hoko e te Kawanatanga, kei te tangohia mai hoki i naianei e nga kauti o Onehunga me Panera kia uru ki to ratou Kauti. Ko te whenua e toe ana ki nga Maori, he whenua kino anake e kore e riro i te Pakeha, natemea he kino rawa hoki no te whenua. Ko Takawira raua ko tona hoa ko Eruera Mitihana kei te tango mai i tetahi pito o te Kauti kia uru mai ki to raua Kauti o Hopiha. E wha - tekau - mano eka e tangohia ana e raua, pau katoa mai te whenua pai. Mehemea e utua ana nga reiti e te Kawanatanga ki nga Maori kia hoatu ai e ratou ki nga Kauti Kaunihera, katahi pea ka pai. Mehemea ka whakahaera nga tikanga o tenei Pire ki nga whenua o toku takiwa, kia tae rawa ki te tahi rau tau ka tae ake ai he Pakeha ki te hoko whenua i reira. Timata atu i Waitemata tae atu ki te pito ki Raro, kore rawa he whenua o reira e paingia e nga Pakeha whai moni. Ko tenei Pire i tukua mai e te Meiha na, ko te tikanga o tena ingoa o te Meiha he tangata whawhai; kua tukua mai hoki e ia tenei mea hei whawhai mana ki te iwi Maori. E ki tonu mai aua nga mema e takahi tonu ana nga mema Maori i nga Pire katoa, otira e whakahe ana matou i tenei

page 65

Pire natema kaore i te rite nga tikanga o roto ki ta matou i hiahia ai. Mehemea ka whakaae nga mema kia patua te tekihama 10, ka tahi au ka whakapono ki a ratou kupu. Ka nui taku pouri mo te mema mo Tanitini o te Tai Rawhiti e mea nei ia ka tautoko ia i te Pirenei. Kaore au i te mohio me pewhea ra taku korero kei riria mai ano au, engari me whakarite e au ki tetahi tangata onamata. E rite ana tenei Pire ki nga mahi a Kiingi Hiha ia ia e kohi ana i nga takoha, ki ana taua tangata onamata, me hoatu kia Hiha nga mea a Hiha me hoatu ki to Atua nga mea a te Atua. Ka tahi au ka rongo i taua mema e mea ana ka pooti ia ki te tango i nga mea a te tangata, ara a Hiha. Ki taku mohio ka tautoko mai ano te mema na i au ki te turaki i tenei Pire. Ahakoa tokowha tonu nga mema Maori ka whakahe tonu matou i tenei Pire ka tahuri tonu ki te turaki. Ka pooti au kia hinga tenei Pire natemea e whakahe ana au ki nga tikanga o roto. E mea ana te Tiriti o Waitangi, ki nga Maori ano te tikanga o to ratou whenua, na e mea ana tenei Pire ki te tango mai i nga whenua. Kaore he raruraru mo runga i nga whenua kua karaatitia. I te utu tonu nga Maori i nga reiti i roto i nga tau e ono e whitu ranei. E ki ana nga mema ma tenei Pire e kotahi ai nga iwi e rua, engari ki taku titiro ki nga tikanga Pakeha, e kore e taea e nga tikanga o tenei Pire. E mea ana hoki tenei hei reiti i nga whenua o te Karauna me nga whenua Maori, kaore i mea mo nga whenua Pakeha, no reira e kore ai e rite tahi te paanga. E ki ana te Pire nei kia reitinga nga whenua Maori me nga whenua o te Karauna mehemea hoki i mea te Pire kia tu he Maori hei Kawana i te mea hoki e pa ana ki nga whenua Maori me nga whenua Karauna te Pire nei katahi au ka ki he tika. Mehemea i kiia kia reititia ko nga whenua anake a te Karauna, kua whakaae atu au natemea, ko ana whenua a te Karauna na te Pakeha tahi me te Maori. Ko te tuarua tenei o nga Pire kua tukua mai e te Kawanatanga hei kiinga atu ma ratou ki nga tangata tuku moni mai i tawhahi, tenei nga whenua Maori kei a matou e pupuri ana hei whakaea i a koutou moni. Me i kore kua kore hoki te Kawanatanga e kaha ki te nama moni mai. Ka whawhai tonu au ki tenei Pire, tae noa ki te komititanga ka whakahe tonu au, ahakoa kawea au ki te whareherehere mo taku tohe ki tenei Pire e pa nei ki nga whenua Maori. Ki te kore e hinga i konei ka hanga e au taku taiapa kohatu i roto i te Komiti. E tautoko ana au i te menemana a te mema Maori mo te Waipounamu.

Meiha Te Wheoro.—Ka tu ano au ki te whakapuaki i taku whakahe mo tenei Pire kia takoto mai ai aku korero i roto i nga Hanita. Kei te mohio toku ngakau kei te hiahia te nuinga o nga mema o tenei Whare kia paahitia tenei Pire; he maha o aua mema kua korero kia kotahi ture mo te pakeha raua ko te Maori; na, e rua oku takiwa i Waikato e utu reiti tonu ana nga Maori engari kaore ratou i te whai reo ki roto ki nga Kauti Kanihera o reira. Tena kei whea te kotahitanga o te ture ki nga iwi e rua? Kaore e uru ana te Maori ki nga poari whakahaere takiwa, a he aha i kiia ai he mea pai tenei mo ratou. Tenei ano tetahi, —ko nga Maori katoa, kei te whakahe ki tenei Pire, na e tono mai ana koutou ki a matou, ki o ratou mema, kia whakaaetia te mea e kinongia nei e ratou; kaore tena i te marama he mangai hoki matou no o matou iwi. E ki ana koutou he mea tika kia pa tenei Pire ki nga Maori, a he aha hoki i kore ai e whakaaetia atu nga mea e tono nei ratou? Ara kia tukua atu ano kia ratou nga mana e kaiponuhia nei e koutou. Ka tae ki nga Pire taimaha ki te Maori ka ki koutou "e, he mea pai kia kotahi tonu te ture mo nga iwi e rua" na ka taka ki etahi mea ke atu kore rawa koutou e pai. A te urunga o tenei Pire ki roto ki te Komiti tera au e tono atu ki Te Minita kia whakamaramatia mai te tekihana 10, ki taku titiro era e mataku te iwi Maori i taua tekihana. Kua waiho tenei hei kupu ma tenei Whare, ka tono nga Maori kia tukua etahi mana ki a ratou, na, ka ki "Kauaka e whakaaetia he kuare hoki te Maori." Taku mahi he titiro i nga mea katoa e korerotia ana i roto i tenei Whare, o taku tuatahitanga mai rano, a, tae mai ki naianei, na heoti ano taku e kite ana ko te kotahi anake o te haere o nga tikanga. Heoi ano te ora e homai ana ki te Maori ko ta te korero anake, ko ta te mahi i kore. Ka patai ano au ki Te Minita kia whaka-page 66marama mai ia ka pewheatia ranei e tenei Pire nga whenua kaore nei i te puta atu he pai o nga rori; ahakoa hoki e rima maero te tatanga ki te rori. Kei te toe ano aku korero mo runga i nga rarangi o te Pire, e hara hoki tenei i te takiwa pai hei korerotanga mo runga i nga rarangi o te Pire. Kei te whakaae au ki nga korero a te Mema o Nepia e ki nei me whakamatau tenei ture reiti ki etahi takiwa i te tuatahi. I toku nei takiwa kei te mana tonu te Ture Reiti, a kei te utu reiti ano nga Maori, engari e kore e tika kia reititia nga takiwa katoa, notemea tera etahi takiwa e kore e pai kia reititia. Era rawa e whakahe etahi Maori i etahi takiwa ki te utu reiti i te mea e kore e taea nga whenua te riihi. Ki taku whakaaro e pai ana ma te Maori ano e utu ana reiti i na te kore ko tenei huarahi ngaro e korerotia nei e te Pire, ki te riro hoki ma te Maori e utu tera ratou ekite ite pai, te kino ranei e puta mai ana i roto i nga reiti e utua ana e ratou. Era e taimaha rawa tenei Pire ki runga ki nga tipuranga o muri nei; tena hoki e piki haere nga reiti i tenei whakatupuranga tangata, a ka waiho ma nga whakatupranga o muri e whakarite; otira ko wai ka mohio hei reira pea ka tukua mai e te Kawanatanga tetahi Pire tango i te whenua hei utu mo aua reiti. E whakaae ana ano au me reiti etahi takiwa, engari ko te reiti i katoa taku e whakahe nei.

H. Tomoana.—He kupu ano taku mo tenei Pire, mo te taha Maori anake taku korero, e kore au e whai kupu mo te tika o te reiti i nga whenua Karauna. Ki taku whakaaro me ata whakarongo te Whare ki nga korero a oku hoa; he maha hoki nga mea e pa ana ki te iwi Maori kihai i ata whakaarohi e tenei Whare; na i runga i tenei Pire kaore rawa au e marama ki te pai hei putanga ki nga Maori. E mohio ana hoki au ki nga ture e hangaia ana i mua kanui nga he o roto, a i nui rawa te mate i pa ki te iwi Maori i runga i aua ture, i runga hoki i nga mahi a te Kawanatanga. Penei ano to korero mo tenei Pire me nga korero o nga Pire katoa e ki nei kanui te pai mo te Maori; ki taku mohio e rite katoa ana, he mate anake kei roto, no reira au kaore rawa e whakaae ki tenei Pire, he Pire taimaha rawa, e kore ano hoki e whakaaetia e taku iwi. E korero ana au mo oku nei takiwa, ara, mo Wairarapa, mo Nepia, mo te Wairoa, me Turanga. E tika ana kaore ano i utu reiti nga Maori o era takiwa, otira kei te iti rawa hoki te whenua e toe ana ki a ratou i naianei, ko te nuinga o ratou whenua i riro he i te pakeha, na nga mahi tinihanga i riro ai; koia nei te take ka whakahe tonu au ki tenei Pire. E tika ana ano te kupu a te mema mo Haake Pei e ki nei he poraka whenua to nga Maori kei Nepia era e tae ki te £30 mo te eka, engari ko te nuinga o tena whenua kua riro katoa i te pakeha, he iti noa iho e toe ana ki taku iwi; koia nei te take o taku pouri, he maha nga Maori kua kore rawa he whenua, kei te noho noa iho i runga i nga Karauna karaati o etahi. Tetahi whenua nui o matou i riro i runga i te wira a tetahi o matou, ara na te wira a Karaitiana katahi ka riro tera o matou ki roto ki te ringaringa o te mema mo te Teemu (Te Hiana). He whenua pai rawa taua whenua e tae ana pea ki te £12 mo te eka. Kaore au e pai kia reititia ko etahi Maori anake, ki te reiti me reiti katoa; ki taku mohio e kore e kotahi nga iwi e rua i runga i tenei Pire; i kotahi ano tatou i mua engari na nga ture e hangaia ana i roto i tenei Whare tatou i wehe. Ma te pooti e whaaki akuanei te taha e kaha ana, otira ki te tae tenei Pire ki te Komiti ka korero ano au. E kore rawa au e wareware ki nga Pire taimaha mo te iwi Maori kua tukua mai i tenei Paremete, na kei te haere mai ano etahi atu.