Turei, te21 o Akuhata, 1883.
Ture Whaktikatika i Nga
Ture Whenua Maora.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki he tika ano nga whakaaro o te Minita mo te taha Maori, i a ia e tuku mai nei i tenei Pire, erangi i taku ata titiro ki tenei Pire kaore e kitea e oku whakaaro te huarahi e tutuki ai ki te mutunga pai, rnehemea he aroha to te Kawanatanga ki te iwi Maori me tuku mai ar atou tetahi Pire pai atu i tenai. Kua maha nga tau e noho ana nga mema Maori i roto i tenei Whare na ta ratou mahi he tono ki te Kawanatanga kia homai he Pire kia rite pu ano ki nga hiahia e nga Maori kia puta ai he pai ki runga kia ratou katoa. Ka korero au inaienei mo "Te Ture Whenua Maori. 1873," i te tukunga mai o taua Pire ki enei Whare i roa taku whaikorero whakahe i taua Pire, ahakoa ki mai nga mema he pire pai tenei a era e putu mai he pai ki runga ki nga Maori. Na kua kite tatou kihai i rite katoa nga hiahia a nga Maori i taua pire, kaore i taea nga mea i hiahiatia nui e ratou. I maharatia i taua takiwa, ma taua Pire e horoi atu nga mate kua tau noatu ki nga tangata Maori. Na ka panuitia atu e au te rarangi 87 o tana Ture, e ki ana, "ko nga pukapuka hoko, whakaritenga, whakaaetanga ranei, e pa ana ki te whenua Maori, i mua atu i te whakawakanga a te Kooti e kore e whaimana." I whakaurua taua rarangi hei arai i nga Pakeha kei whakahaere tikanga mo runga i nga whenua Maori engari i hurihia e nga Pakeha taua rarangi kia puta ano te pai kia ratou, kia mate ko nga Maori. Tera etahi whakaritenga i waenganui i te Maori me te Pakeha i penei—kia tuturu te take o te poraka whenua ka tapahia mai ano te hea o te Maori i roto i taua poraka. Engari no te tuturutanga o te whenua ki te Pakeha, whakakorea ana ia i ta raua whakaaetanga me te Maori. No te tononga atu o te Maori kia tapahia mai tana piihi kaore i whakaae te Pakeha engari tahuna ana nga whare o te Maori e tu ana i runga. I kitea hoki kaore i whaimana tana kirimene, na tere tonu te rere o te Pakeha ki runga ki te rarangi o te ture, e ki ra e kore e mana tetahi whakaritenga whakaaetanga mehemea i mahia i mua atu i te whakawakanga o te whenua. He whakaatu taku i roto i nga ture katoa e mahia ana tera ano etahi tikanga e whakahengia ana e nga Maori. I whakaahe ano au i taua takiwa ki tera Pire i ki au e kore au e pai ki etahi o nga mea o roto, heoi ko tenei ka mea ano au mehemea he aroha to te Kawanatanga ki nga Maori, me tuku mai tetahi pire pai atu i tenei; kia ata whakamaramatia te taha ki nga Pakeha. Na ka whakapuaki ake au i oku whakaaro inaianei, e hara hoki i etahi tangata ke atu oku whakaaro. Mehemea ko au te Kawanatanga era au e tu i waenganui i te Pakeha me te Maori hei kai-tiaki, hei titiro i to tika o nga whakahaere. I nga ture o mua i te Kawanatanga anake te mana, a i tipu mai ikona nga whawhai e mohio nei tatou, ara i nga hoko whenua a te Kawanatanga; na ki taku whakaaro e mea ana tenei pire kia hoki ano ki taua ture. Pai atu ki au mehema e tu ana e Kawanatanga hei kai-tiaki i waenganui i te Pakeha me te Maori, he nui rawa hoki te mana e hoatu ana i te raranga 12 o tenei pire ki te ringaringa o te Kawanatanga, e ki ana; "E kore tetahi kuku o tenei Ture kua whakahuatia i mua ake nei e pa ki te Karauna, ki tetahi tangata ranei e whakahaere ana mo te taha ki te Karauna i raro ano i te mana o tetahi Minita o te Karauna." Tena ki te mahi he te Kawanatanga kaore he tiati hei whakawa i to ratou hara. Ki te kawea e tatou te Kawanatanga ki roto ki te Hupirima Kooti ko te aha a pahure i a tatou? E kore au e whakahe i katoa o te Pire, notemea e whakakore ana i te mahi a nga roia i roto i te Kooti Whenua Maori. He mea hoki tena e rite ana ki te hiahia o nga iwi Maori, he tini a ratou pitihana kua tukua mai e tono katoa ana kia peia atu nga roia i roto i te Kooti. Kua korero te Tumuaki o te Kooti Whena Maori ki te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori, i ki ia ki te hiahia nga roia kia mahi pai e oti pai ana nga mahi o te Kooti. E kore au e ki kei te he tana kupu, erangi i runga i taku mohio o mua e kaha noatu ana nga page 17Maori ki te whakahaere i o ratou keihi, a he pai rawa tana whakahaere. Pai atu ki taku mahara mehemea i tukua mai e te Minita mo te taha Maori tetahi Pire whakmana tahi i te Maori me te Pakeha kia whakahaere ai tena i tana me tetahi i tana. Me kaua e rereke te hanga ture mo te Maori i te hanga ture mo te Pakeha. He hiahia tenei na te Maori, naku hoki kia kotahi tonu he ture mo te Pakeha me te Maori, kia tahuri ai te Maori ki te whakauru i a ia ki raro ki te ture Pakeha. Ko tetahi tikanga e paingia ana e au kia whakaturia he poari whenua ki tena takiwa ki tena takiwa, ko nga tangata mo taua poari me Maori, ma ratou e whakahaere nga whenua o to ratou takiwa, a ma aua poari nei e tapatapahi te whenua i runga ano i te hiahia o nga tangata no ratou; me ata tapahi nga wahi e hiahiatia ana e nga Maori hei rahui, me nga wahi hei hoko, notemea kei te kaha noatu nga Maori ki te tiaki i o ratou whenua, e rite ano o ratou matauranga ki to te Pakeha. Kua roa au e noho ana i roto i nga Pakeha kua kite au heoi ano te kahanga atu o te Pakeha i te Maori kei runga anake ki te taha ki te moni. Ma te moni ka taea e ratou nga mea katoa, noreira ka kiia ko ratou te iwi mohio. Ka hoki ano aku korero mo runga i te pire, kaore e marama i au te tino painga o roto ki te iwi Maori. He pai ano etahi wahi he ngawari ona tikanga, engari ko te painga nui e ahu ke ana ki te Pakeha. I ki te mema o Kuruta tera ano tetahi tikanga e paingia ana e ia i runga i nga whakahaere whenua Maori, engari ko te he ki a ia, kei whiwhi nui rawa te Maori i te moni, a ki tana whakaaro he hara tena. Ki taku mahara kaore e tika ena kupu kia korerotia notemea kaore he tikanga mo te nui o te moni, mehemea e tika ana te ture, tetahi ahakoa whiwhi nui te Maori i te moni, e noho ana ia i Niu Tireni nei kaore ia e whakapukei moni ana a ka kawe atu ki etahi atu whenua whakapau ai. E kore au e korero nui atu mo tenei pire, hei te taenga ra ki te Komiti era ano e ruarua aku kupu. Tenei tetahi menemana ka whakamatautia e au, ara, kia kaua e pa nga tikanga o tenei pire ki nga whakahaere i waenganui i tetahi Maori me tetahi Maori; he ture tawhito hoki tenei na nga Maori, te tapae whenua a tetahi iwi ki tetahi iwi. E mana katoa ana enei whakaritenga i runga i nga tikanga Maori. Kua tae mai he reta a nga Maori o tenei motu me tera motu, he tono mai ki au, kia whakaurua he tikanga penei ki roto ki tenei ture; notemea ko te Kooti Whenua Maori e whakakore ana i nga whakaetanga o mua a te Maori ki te Maori. Ka mutu aku korero inaianei.

H. M. Tawhai E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu ruarua nei, mo nga whaikorero a nga mema i runga i tenei pire a te Minita mo ta taha Maori. E kore au e korero mo nga tikanga o roto o te pire, engari ka waiho e au tena mo te wa tika ano, ara, mo te wa e komititia ai. Kua ronga ahau ki nga mema e ki ana i roto i tenei Whare, he mea tika noatu kia takahi te tangata i te ture e hangaia ana e tenei Runanga a e mana nei i tenei Koroni. Ki taku whakaaro mehemea he Hupirimi Kooti tenei Whare e ata whakawa ana i tenei mea kua hinga ratou, kaore e tu ta ratou keihi. Mehemea kua takahia te ture i mua ake nei he aha tatou i tonoa ai kia hanga pire inaianei —he aha tatou i tonoa ai kia whakapuaretia te hoko o te whenua ki te katoa? Ka nui te hiahia o nga mema o tenei Whare kia penatia nga whenua Maori me nga whenua o te Karauna, kia whai tikanga te katoa ki roto pena ano me nga whenua Kawanatanga o te Koroni. He aha nga Pakeha kia whaipaanga ai ki roto ki nga whenua Maori? He aha te take kia mana ai ratou ki te ki me penei me pera ranei nga whenua Maori, notemea ko nga whenua o te Maori, i tino whakapumautia ki a ia e te Tiriti o Waitangi. Engari kei roto ano i taua tiriti te mana i tukua ki te Kawanatanga hei hoko i uga whenua Maori, koia au i titiro pai ai ki tenei pire a te Minita mo te taha Maori. E mohio ana au he pire pai tenei te take e mamae ana hoki nga tangata e horo nei nga whenua Maori ka nui te tangi o aua tangata inaianei, na te take i tangi ai he arai na tenei pire i a ratou whakahaere me a ratou hoko whenua. Ahakoa ki nga mema o tenei motu kaore e mohio page 18nga mema o era motu ki enei tikanga, e ki ana ahau he mohio rawa nga mema o tera motu. Ko etahi mema e ki ana ma tenei pire e puru nga mahi o tenei motu, e kore ai e nohonohoia nga whenua, a e kore ai e haere mai nga moni nui ki tenei Koroni. Heoi ko taku kupu tenei, era ano koutou e pai kia tukua mai o koutou whenua ki raro ki tenei pire me nga whenua a nga Maori? Mehemea he whakahe ta te mema me whakahe ki roto ki te Komiti, ki taku titiro hoki he pire pai tenei. E whakahe ana etahi mema i te tautoko a nga mema o te Waipounamu i tenei pire, he wehi no ratou kei araitia o ratou hoko whenua. Ko toku hiahia kia tino kaha atu tenei pire, kia hoki rano ki nga hoko tahae o mua, turaki ai. Notemea i toku takiwa i mahia etahi riihi rakau, a te noho mo te rakau anake, engari heke iho ki te whenua hou tonu atu. Tetahi ko nga Maori e tinihangatia ana e nga Pakeha, koia aua Pakeha e whakahe nei ki tenei pire. Kanui toku koa ki te awhina mai a nga mema o tera motu. Tera pea etahi whakahe ka taea i roto i te Komiti, engari ko te nuinga o tenei pire e whakaaetia ana e au.

Meiha Te Wheoro.—Ka whai kupu ano au mo te menemana kua takoto nei ki te Whare. Ki taku whakarongo e ki ana tetahi taha o tenei Whare ko ratou te hunga mohio ki nga mea Maori, a e ki ana tetahi taha ko ratou te hunga mohio. Ki taku whakaaro he mea pai atu mehemea e hui tahi ana nga taha e rua o tenei Whare ki te whakatikatika i tenei Pire kia pai ai. Ko te kaha o te whakahe a etahi mema ki tenei Pire he mea kei kore ratou e tae ki te hoko i nga whenua Maori, notemea ko tetahi mema i ki kaore e pai kia whiwhi whenua te Maori heoi ano ko nga wahi e taea ana o te Maori te noho ko reira anake hei whenua mana. Ki taku mahara e hara ta nga mema e whakahe nei i te mea kia puta he pai ki nga Maori,—kaore, engari he mea ke na ratou kei araitia a ratou hoko whenua. Kua maha noa atu nga tau e tono ana nga Maori kia hangaia etahi ake ture mo nga mea Maori, na, kaore ano kia whakaaetia a ratou tono. Na mo runga i tenei Pire he wahi iti noa iho e toe atu ana ka tino pai rawa ka rite ano ki ta nga Maori i hiahia ai, no reira ka tautoko au i tenei Pire kia tae ra ki roto ki te Komiti ka whakamatau au kia uru atu etahi kupu hei whakatika. Ko toku hiahia ano tena ko te mea e korerotia na e te mema o Pooti Tiama me te mema Maori o Te Waipounamu; ara,— me whakatu he poari whenua ki ia takiwa, te mahi ma aua poari he tapatapahi i te whenua, he whakarite i nga wahi hei rahui me nga wahi hei hoko a ko a ratou mahi katoa me tuku mai ma tenei Whare e whakamana. Kua nui noatu aku tononga ki tenei Whare kia tukua he mana ki nga Maori pera ano me te Pakeha, kia riro ma ratou ano e whakahaere nga mea o to ratou takiwa. E rite ana tenei pire ki nga hiahia o nga Maori kia kore nga roia i roto i te Kooti whenua Maori. Te takiwa i tae mai ai te pire Kooti Whenua Maori ki tenei Whare i tu matou ki runga ki te whakahe i nga roia, na kua pewhea te ahua inaianei, kua tini noatu nga tono mai a nga Maori o ia wahi o ia wahi kia peia atu nga roia i roto i te Kooti, kia whakakorea a ratou hoko. Ka kia ano au he wahi iti e toe atu ana hei whakapainga rawa i tenei pire. Ko te rarangi tekau ma rua o tenei pire e ki ana me kaua e pa ki te Kawanatanga tenei ture ki ana kai-whakahaere ranei, ko te tikanga o tena ka ahei noatu te Kawanatanga ki te whakatu roia i roto i te Kooti. E mea ana hoki au ko nga raruraru katoa o te iwi Maori i puta mai i roto i nga mahi a te Kooti whenua Maori I era korerotanga aku o mua i whakahuatia ano e au tetahi ripota aku o te tau 1872, i tino whakamaramatia e au i reira nga mahi he katoa o te Kooti whenua Maori, inaianei kua nui rawa aua kino i runga i nga mahi a nga roia me nga hoko whenua. E hiahia ana ano au kia whaikupu mo nga Ateha e mahi ana i roto i nga Kooti, ki taku whakaaro ma te iwi e pooti aua Ateha. Heaha koa ka tautoko au i tenei pire, a mehemea he aroha to nga mema ki nga Maori me kaua ratou e turaki i tenei pire. Tera pea kaore o ratou aroha kaore ratou e pai kia puta he aroha ki te iwi Maori, heoi ano to ratou hiahia kia oti ko a page 19ratou whakahaere whenua. Ko tetahi mea e whakaae ana au, ko te kupu a Taiaroa e ki nei me kaua e pa tenei pire ki nga tuku a te Maori ki te Maori, kia mana tonu a ratou whakaritenga o te wa i nga tipuna tae maikinaianei. Kaore au e mohio ki nga korero e mea nei he hoatu tenei pire i te mana hoko ki te Kawanatanga anake mo nga whenua Maori, mehemea hoki e pena ana e kore au e whakaae. E kore au e pai ma te Kawanatanga anake e hoko nga whenua karama karaati a te Maori: Ko taku hiahia kia mahia mai e te Kawanatanga tetahi pire pai atu i tenei a muri ake nei, mo nga take Maori, notemea ki taku titiro kua timata te hanga ture inaianei i runga i nga whakaaro e paingia ana e nga Maori. Tenei ano tetahi pire kei te ota pepa he mea tono na nga Maori i nga tau katoa, a kaore ano kia whakamanaia, heoi e hiahia ana au kia mana taua pire. Tera pea kei te miharo nga mema o tenei Whare ki toku whakaaetanga ki nga pire a to Kawanatanga i te mea hoki ko taku mahi he mea whakatete i mua, engari te take i whakaae ai au he rite no enei pire ki te hiahia o nga Maori. E hara taku whakahe taku whakaae ranei ki te pire i runga i te mauahara o te ngakau, engari ka tika te pire ki taku titiro ka whakatikaia e au, ka he ka whakahengia e au. Heoi ka tautoko au i tenei pire tae noa ki te Komiti.