Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1886-1890

Turei, te 17 o Hurae, 1888. — Pire Utu Reti T1Ka

Turei, te 17 o Hurae, 1888.
Pire Utu Reti T1Ka.

Timi Kara. — He whakatika kau taku ki te whakahoki kupu mo runga i nga korero a te mema mo Taranaki, i tautoko nei i te noho a nga Pakeha i runga i nga rahui Maori o te Tai Hauauru. I mea ano hoki ia ehara i te mea tika kia whakaekea te mate ki runga i nga Pakeha e riihi ana i aua whenua i runga i te hira rawa o nga utu o nga reti hei painga kau anake mo nga Maori. Ki taku whakaaro e he rawa ana taua kupu ana, no te mea i a tatou e whakahaere ana i tenei Pire e tetahi atu ranei me kaua tatou e titiro ki te kara o te tangata, erangi me tuku e tatou kia rite nga mana me nga take o tetahi ki tetahi. Ka tika ano kia ki nga Maori he aha te take kia whakaitia iho nga tikanga kia matou? No te mea i haere koutou i te tuatahi ki te raupatu i a matou whenua, ehara i te mea i whai take koutou kia pera. No te mea he tokomaha o matou i awhina ta matou whawhai i te Kawanatanga, a i muri iho i ta koutou whakahokinga mai i aua whenua i raupatutia hetia nei e koutou, kahore koutou e tuku mai i tetahi mana whakahaere i aua whenua ki a matou, haunga ia tena erangi kahore koutou e tuku kia tango matou i nga reti kia whakahokia ra no kia iti iho aua moni reti i nga moni i wkakaaetia i te tuatahi. I puaki mai ano kia matou i te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori etahi kupu a te Kaitiaki a te Katoa, i mea ia he nui te mate e tau ana ki runga ki nga Maori i runga i te kohikohinga o nga reti o aua wheuua. E whitu pauna me te tekau hereni e tangohia ana i roto i te rau pauna o aua moni reti ma nga kaikohikohi, a i runga i etahi e rima; pauna i te ran e tangohia ana, a i muri iho ka tonoa ano nga Maori kia utu mo te hanganga i nga rori e hauga nei i nga tini wahi e kore nei e puta he painga ki te hunga nana i utu i aua moni.

Te Matana.—E tino mohio ana. ahau ekore te rangatira na e hiahia kia pohehe ia ki aku korero. Ko te poraka whenua i whakahua nei ahau e tata ana ki Taranaki, haunga nga rahui whakataunga o te Tai Hauauru.

Timi Kara.—I mahara ahau e whakahua ana taua mema ki ana rahui. Otira kahore he tikanga mehemea ko taua poraka whenua i whakahuatia e taua mema ko nga rahui ranei no te mea kotahi tonu te ahua. I ki ia i tukuna tetahi o aua rahui i runga i te riihi ki tetahi Pakeha a kahore taua Pakeha e ahei te utu i te reti he nui rawa hoki no nga moni reti. He tika ano pea tena kahore ranei. Erangi ka whakaatu an he mate nui ano hoki to nga Maori, a he mea tika kia tau ano hoki tetahi whakaaro kia ratou. He nui to ratou raruraru. Ka maha a ratou tononga atu a waha, a runga i te pitihana ranei ki te Kawanatanga kia whakahokia aua rahui kia ratou ina mutu nga riihi. Kua kiia mai ki a ratou kahore e taea e te Kawanatanga te whakahoki mai inaianei, Erangi ka whiriwhiria ta page 59ratou tono i runga i tetahi atu huarahi. Otira he arai kau tena i a ratou. E penei ana hoki te takoto o aua whenua, na nga Maori i riihi etahi o aua whenua ki te Pakeha i runga i te utu iti, (ara) nga riihi tuturu o nga whenua i riihitia e nga Maori ki nga Pakeha. Ka ki atu ahau i riihitia aua whenua e nga Maori i runga i nga tikanga i tino whakaaetia ki waenga i nga Maori me nga Pakeha. E tino tika ana e ngawari ana nga utu o aua reti, a ka maha nga tau e nohia ana aua whenua e nga Pakeha ka tahi ka paahitia te Ture Whakataunga Rahui o te Tai Hauauru, a mauria mai ana aua poraka ki raro i nga tikanga o taua Ture pera ano me nga poraka i raupatutia a i whakahokia i muri iho ki nga Maori a kua riro tonu atu riei te whakahaere i te Kaitiaki o te Katoa. Ko nga tangata whai take ki nga riihi tuturu kua tono ki te Whare kia whakahokia aua whenua ki a ratou ina mutu ana riihi. He tino tika hoki taua tono a e mea ana ratou ma ratou ano e reti atu ki te Pakeha i runga i nga moni i whakaaetia ki waenga i a ratou me nga Pakeha, me waiho ranei ma ratou e mahi. I tukuna ano ta matou tono mo enei whenua i te tau kua hori nei, a ko te utu mai teuei a te Pirimia. Kotahi nei te kupu mo runga i te pouri o te meina mo te Tai Rawhiti. Ki taku whakaaro kahore he take e pouri ai nga Maori no te mea kahore tenei Pire e pa ki nga whenua Maori, erangi he whakarite i nga whakaaetanga o mua a i whakaae ai te Kawanatanga ka whakatuturutia i mua o te whakahokinga o aua whenua ki nga Maori. Ki taku whakaaro he mea tika kia whakahokia ki a ratou, a na te tata o te mutu o te Paramete i kore ai te Kawanatanga e tuku mai i tetahi Pire hei whakaoti i taua take. Erangi ka whai taima matou i muri iho i te Paramete kia haere kia kite i nga Maori, a ki taku whakaaro ka oti e nga Maori te whiriwhiri tera ratou e whakaae ki nga tikanga i korerotia e ahau kia ratou.Ko nga korero tenei i kiia mai e te Pirimia ki a tatou i tera tau kia whakaae ai nga Maori ki te Pire i te aroaro o te Whare i tau wa a i paahitia e te Paramete kua hori nei. A i maharatia ka rite tonu nga tikanga o taua Pire ki tenei, (ara) mo runga i nga rahui o te Tai Hauauru, Kahore au e mohio kua pehea ranei te pai o taua Ture erangi koia ra nga kupu mai a te Pirimia. A kahore ano aua kupu ana i whakatuturutia. Kahore ano kia kitea he aha, kahore ano hoki he kupu i runga i te Ota Pepa hei whakaatu i nga whakaaro whakaoti a te Kawanatanga i ta ratou kupu. I runga i te wa e whakaaturia ne ehau i mea a Taipua,—

"Ko te take i whakarerea ai e ahau taku turaki i taua Pire no te mea i ki mai te Pirimia ki nga mema Maori ka tukuna mai e ia he Pire i tenei Paramete hei tuku i te mana ki nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua."