Pire Kooti Whenua Maori.

Tame Parata. — E te Tumuaki ekore e roa taku korero mo runga i tenei Pire, ki taku mohio hoki e meatia ana kia parea ki te Komiti mo nga Mea Maori. Ki taku whakaaro ko te wahi tika tera hei patu i nga rarangi kino. Ko taku i whakahe ai kahore he mutunga o te hanga Ture Kooti Whenua Maori. I te tau kua hori nei i hanga ano tatou i paahi hoki i etahi ture Whenua Maori, a mahara iho tatou ka pai aua pire mo nga tau maha e haere ake nei. Heoi kua kore he whakaaro no te mea e kite ana ahau tenei nga Pire tekau tekau ma rua ranei e pa ana ki nga whenua Maori kei te tukuna mai ki te Whare. Na mo runga i enei rarangi e whakatika nei i nga hoko whenua o mua. He aha te take i kore ai e kitea enei raruraru i mua e nga Pakeha e te Kawanatauga i mua me te whakaoti ano i taua wa? Ki taku mohio na nga Pakeha tonu i puta ake ai enei raruraru. I tau ano hoki tetahi he ki te Kawanatanga mo te hoko i nga whenua Maori i te mea kahore ano i kitea nga tangata whai take ki te page 33whenua. Ekore ahau e whakaroa i te Whare inaianei no te mea ka tae mai ano tenei Pire ki o tatou aroaro i tetahi atu wa. A kei taua wa tera pea e rereke te ahua. Ka waiho aku kupu mo taua wa. Ko tenei e whakaae ana ahau kia tukua tenei Pere ki te Komiti mo nga Mea Maori.

Taiwhanga. — I timata taku tu hei mema mo te Paramete i te wa i paahitia ai te Ture Whakatu Mema Maori, 1867. Ko te take i mea ai ahau kia uru ki tenei Whare he mea kia araia enei Pire me enei Ture tahae katoa. I tohe nui hoki ahau ki a ahau hei mema a e rua tekau nga tau e whakatete ana ahau kia uru ki tenei Whare ka tahi au ka uru i te tau 1887. E whakawhetai ana ahau ki te Atua mo tenei. Na ko taku mahi i nga ra katoa i muri iho i toku taenga mai ki tenei Whare he tohe ki te Kawanatanga kia whakamutua te hanga ture mo nga whenua Maori ma reira hoki e hohoro ai te tau o te pai ki waenga i nga iwi e rua e noho nei i Niu Tireni. E pouri ana ahau mo te kiinga mai a aku hoa ara o te taha turaki kia kaua ahau e tonowara ara kia keira e me korero roa no te mea kua puaki toku kupu ki te Whare i te Paraire ka peratia e ahau. Akuanei no taua po ano ka hinga to matou taha e wha hoki nga pooti a te taha hapai i te Kawanatanga i koni ake i a matou. A e whakairi ana ahau i taua he ki runga i aua mema o wha ara te mema mo Te Aro me nga mema Maori mo to Tai Rawhiti me te Tai Hauauru, Na aua mema e wha hoki i mau ai te Kawanatanga ki o ratou nohoauga. Mehemea i tahuri mai ratou hei hoa turaki mo matou i te Kawanatanga penei kua kore katoa enei Pire. A kua kore he take e whai korero ai tatou i tenei po. He tika ano ia i whakaae ahau ki te tono a toku taha kia kaua ahau e tahuri ki te whakatete kino, otira ka ki atu ahau ki tenei Whare ki taku whakaaro he mea pai kia hohoro tonu te unu te Kawanatanga i enei Piri tekau ma ono e mau nei i taku ringa, me tango e ratou i taku hei riiwhi mo a ratou. Meake ka ono marama e takoto ana aku Pire i te aroaro o tenei Whare, a he aha te take i tukuna mai ai e te Kawanatanga enei Pire tekau ma ono i te mea kua takoto noa ake aku Pire i runga i te Ota Pepa? Na ka ki ahau inaianei i tukuna mai e te Kawanatanga enei Pire kia riro nga whenua o nga Maori. E mohio ana te Whare i tu ahau ki te arai i tenei Pire e takoto nei i o tatou aroaro i nga po me nga ra e rua a kihai ahau i kai, kihai ahau i inu; kihai ano hoki ahau i moe. I mahara ahau kua tu te Pire i purua nei ki taku korokoro i tera tau hei ture otira e kite ana ahau inaianei kihai i tu no te mea kua tukua mai ano taua Pire. E te Tumuaki e kata ana ahau i runga i enei tu mahi. E tu ana ahau i konei ki te tautoko i nga take a nga Maori. Kahore ahau e hiahia kia pena ratou me te Airihi e noho mai nei i to ratou whenua. Kei te whakaua tonu mai aua mahi a te Airihi ki toku kanohi. A ki te mea e matapo ana nga Maori ka rite tonu matou ki a ratou. Ko te takiwa tika tenei ma matou hei arai i enei ture kino no reira ki te moe ahau me era mema Maori e toru no matou tonu te he mehemea ka paahi enei Ture, a ekore matou e ahei te ki no te Whare te he. Ka ki pono atu ahau ki nga mema i hiahia tonu ahau ki te arai ara ki te whakatete roa marorawa i enei Pire i tenei po erangi na te whakaaro oku ki oku hoa i kore ai ahau e arai. E ki ana kia tukuna enei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori. Otira ko taua Komiti ano te Komiti o tera tau, heoi heaha tona pai? Tenei etahi o nga ingoa o nga mema o taua Komiti nana nei i whiriwhiri aua Pire i tera Paremete (ara) ko Ta Haare Atikini, ko te Paranihi, ko Timi Kara, ko Ta Hori Kerei, ko te Kereama, ko te Hihiropi, ko te Ropiha, ko te Kere. ko te Moka, ko Hamuera, ko Taiwhauga. I puta mai a Ta Hori Kerei me Taipua me au hoki ki waho o taua Komiti, no te mea i kite matou e pa ana era mema katoa ki nga whenua Maori a kitea ana e ahau he moumou taku whai kupu i roto i taua Komiti. Tenei te mema mo Kihipane te ki nei kei te nui te mate o nga Pakeha i runga i te mea kahore e taea te whakaoti i a ratou hoko. Otira no wai tena he? No te Maori ranei? Kahore, erangi no te iwi e hanga nei i nga ture e hara i nga Maori, no te mea ehara i a ratou i hanga i aua ture. E te Tumuaki mehemea e mate ana nga Pakeha,. Kei te pehea te nui o te mate o nga Maori? E mea ana hoki ahau mehemea ka whakaturia etahi tangata pono i waenga i nga page 34mema o tenei Whare hei whiriwhiri i enei Pire katahi ahau ka whakaae erangi mehemea ka peratia me tera tau ekore ahau e tae atu. No reira ka whakaara ahau i toku reo i roto i tenei Whare kia kaua ai e moumoutia te taima o te Whare. Mehemea kahore enei Pire e patua i roto i te Komiti a ka tukua mai ano ki konei ka tahi ahau ka mohio me pehea ranei ahau. No te mea ko te takiwa tika tenei maku hei whakahe ki aua Pire. Mehemea e whakaae ana te Komiti kia kaua e moumoutia te taima o te Whare me unu a ratou enei Pire. Tenei nga korero e tetahi nuipepa mo taku mahi o tera Paramete:—

"I rangona te waha o Taiwhanga i tera po tena te rahi o tona waha e whakatete kino ana i nga Pire. E korero ana ia ki te reo Pakeha o tana tu korero Pakeha ano. Ahakoa i rite te mokemoke o Taiwhanga ki te perikana o te koraha heoi ka pena mai te rahi o tona waha ki te patai he aha te take kia riria ai au mo te whakatete inahoki kua riria ahau e nga mema me nga nuipepa hoki. I korero ahau i etahi korero i kite ai ahau i roto i te nuipepa i ki taua nuipepa; mehemea ka arai e Taiwhanga i te Whare tera ia e pehia iho ki te ringa rino me tana patai he aha te take kia pehia ai ia ki te ringa rino. Erangi e hiahia ana ahau kia mohio te Whare kahore ahau e whakarongo ki ena korero. No te mea ahakoa taona ahau ki te omu mehemea ranei e whakaritea ana he mate moku ki to Hetaraka ki to Mehaka me Aperaniko kahore aku tikanga."

Tenei ano hoki etahi korero kei te mutunga o tetahi neupepa e karangatia nei ko te Kaititiro e penei ana nga korero no te mea kua maroke a Tiki Riiwi i te mapunga i aia i runga i te whakahoatanga ki nga Maori ki te whakatete roa heoi moe ana ia i roto i tona taapu. Ka oho ake a Hirini Taiwhanga ka mea (aue): Kua mate te hoa o toku iwi! Waiho ahau kia tangi ana. Ko te take i whakahua ai ahau i nga korero i roto i aua nuipepa he hiahia noku kia kaua ahau e pera e tenei Paramete. Ka ki pono atu ahau ki te Whare inaianei ko te mea tika me hohoro tonu te unu i enei Pire ma reira hoki e puta ai he painga mo te koroni. E whakahe ana ahau ki aua Pire.

I korerotia tuaruatia i te Pire a i runga i te motini kia tukua taua Pire ki te Komiti mo nga mea Maori ka tu ake.

Ko Timi Kara ka mea.—E mea a ana ahau he mea pai ke kia whakaturia tetahi Komiti Motuhake haunga te Komiti mo nga Mea Maori hei whiriwhiri i nga Pire Maori. He maha nga pitihana kei te aroaro o te Komiti mo nga mea Maori a he mea tika kia whiriwhiria etahi o nga pitihana e takoto ana i o ratou aroaro. Mehemea e whakaturia ana he Komiti Motuhake ka tahi ka tika te whiriwhiri i nga Pire. A ka waiho etahi o nga mema o te Komiti mo nga mea Maori ki te whakahaere i ta ratou mahi.

Te Moka.—E tautoko ana ahau i nga kupu a te mema kua korero nei me te whakaatu he tokomaha nga kaiwhaki korero te tatari nei ki te Komiti ki te whaki i a ratou korero a he nui te mahi kahore ano kia oti. Otira mehemea e whakaturia ana he Komiti pera me ta te mema e korero nei katahi ka mama haere te mahi a te Komiti a e kore e tu kau nga kaiwhaki korero me o ratou roia ki te tatari ki te Komiti. Ko tenei ka tono ahau ki te Minita Maori kia whakaaetia te tono a Timi Kara.

Te Paranihi.—E hiahia ana ahau ki te whakapuaki i etahi kupu torutoru nei mo runga i nga korero a te mema mo te Tai Rawhiti i mua i te utunga mai a te Minita Maori i nga korero a taua mema kei te kitea e ahau tetahi he i runga i nga korero a taua mema. E wha nga mema Maori o tenei Whare a e mohio ana ahau he nui to ratou hiahia kia mohio ki nga tikanga o tenei Pire. Na kotahi nei te kupu me uru ranei ratou ki roto i te Komiti Motuhake i tonoa nei e te mema mo te Tai Rawhiti kahore ranei. Ki taku titiro atu hoki mehemea ka uru ratou ki te Komiti Motuhake ekore e taea e ratou te haere ki te Komiti mo nga mea Maori heoi ekore e taea te whakahaere nga mahia a taua Komiti. No reira e kore e taea te whakatu i tetahi Komiti Motuhake. Mehemea ka tae ratou ki te Komiti Motuhake he aha te huhuatanga o taua Komiti. Kei te neke ke pea te mohio o nga mema Maori ki to whakahaere ture whenua i etahi mema o tenei Whare no to mea e pa ana ratou ki aua whenua. No reira page 35e kore e taea te tono a te mema mo te Tai Rawhiti no te mea he mea tika kia tae nga mema Maori ki te Komiti Motuhake a mehemea e tae ana ratou ki te Komiti Motuhake me whakatarewa te mahi a te Komiti mo nga mea Maori i te wa e noho ana te Komiti Motuhake.

Timi Kara.—E hiahia ana ahau kia tukua ki te whakahoki kupu ki te mema kua korero i muri nei ara mo taku ki me tae ake ano nga mema Maori ki te Komiti Motuhake. Ka ahei te whakahaere nga mahi a te Komiti mo nga Mea Maori e etahi o nga mema o taua Komiti. Tera ano hoki tetahi keehi kei te aroaro o taua Komiti inaianei pera ano me ta te mema mo Waitemata i korero nei a i te tatari tonu nga Maori i te roanga o tenei Paremete a e hiahia ana ratou kia hoki ki o ratou kainga. Ka ahei ano te whakahaere i taua keehi no te mea he roia to nga kai-pitihana he roia ano hohi ta nga kai karo; a ki taku mohio kahore he mea e wehingia ai te ngaro atu o nga mema Maori ki te Komiti Motuhake mo nga ra e rua e toru nei ranei.

Te Miterehana.—Kei to mohio ahau he mahi nui kei te Komiti Maori. Otiia i te mea he take tenei e pa nui ana ki te iwi Maori, e tika ana kia parea nga Pire Maori ki taua Komiti. Tera ratou e tahuri ki te mahi nui ki te whakapai, a kei te pakitanga, ka waiho hei painga mo nga iwi e rua.

Whakaaetia ana te panui tuarua, me te parenga ki te Komiti tikanga Maori.