Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paramete: 1891-1895

Wenerei, te 28 o Hepetema, 1892.Pire Hoko Whenua Maori

page 10

Wenerei, te 28 o Hepetema, 1892.Pire Hoko Whenua Maori.

Meiha Ropata Wahawaha.— E te Tumuaki, kua rongo atu au ki nga kupu whakamarama mai a Te Pakere mo te Pire nei. A e patai ana au mo te rarangi tekau ma rua. Mehemea ka hokona tetahi poraka whenua a nga Maori, a ka riro ki a te Kawanatanga, ka pewhea nga moni utu o taua whenua? A he mea ata whakarite ranei na nga Maori ratou ko te Kawanatanga ma i te tuatahi kia peratia he tikanga mo taua moni hoko whenua? A mehemea ka mate katoa aua tangata na ratou aua moni e putu mai i te Tari o te Kaitiaki mo te Katoa, a ma wai aua moni a muri i a ratou, kaore nei hoki taua rarangi i te whakarite tikanga mo o ratou kairiiwhi i muri i a ratou? A mehemea ranei ka peratia he tauira hoko whenua ma te Kawanatanga, e kore ranei e ahua wehi nga Maori e hiahia ana ki te hoko i a ratou whenua ki a te Kawanatanga ki a wai atu tangata ranei? Ki taku mahara mo tenei rarangi me unu ki waho o te Pire taua rarangi tekau ma rua me te rarangi tekau ma toru no te rarangi tekau ma rua nei ona tikanga. Kaua tenei e waiho hei take arai i nga hoko whenua a te Kawanatanga. Kati hoki ma te Kawanatanga ko te whenua, ma te Maori ko te moni, mana e tohu ka tohu, mana e pewhea kei a ia te tikanga.

H. K. Taiaroa.—E te Tumuaki, ka whaikupu atu au mo runga mo te Pire Hoko Whenua Maori, e hara i te mea ka whaikupu atu au mo te taha ki au, engari mo te taha ki nga rangatira Maori kua korero mai ki au mo tenei Pire. E mohio ana ano te Kaunihera i tukuna mai e au tetahi pitihana i tera rangi, he pitihana whakahe na nga Maori mo te Pire e korerotia nei e tatou. E kite ana au i te rarangi whakamarama i ona tikanga, e mea ana kia hohoro ai te riro o nga whenua Maori i a Te Kuini. Ki ta te Maori whakaaro, he mea tera na te Kawanatanga kia tere te riro atu o nga whenua Maori, kia tere ai te whakanohonoho nga Pakeha ki runga. Ki taku mahara e kore e tika kia akiakia nga Maori kia hoko i o ratou whenua. He pononga piri pono ano ratou no Te Kuini, a ko te mea tika me waiho ano ki a ratou te whakaaro mo te hoko i a ratou whenua. E mea ana hoki te Pire nei ko etahi o nga moni utu whenua me utu ki te tipenetua. Kaore rawa nga Maori i te mohio he aha ra te tikanga o tenei mea o te "tipenetua." He moni ra-page 11nei, he pukapuka ranei, he nupepa noaiho ranei. Ki taku mahara mehemea e hiahia ana te Kawanatanga ki te hoko whenua Maori, he aha ratou te utu ai ki te moni penei me a etahi tangata e utu nei ki te moni. Kaore au i te marama he aha te pai o tenei e mea nei me utu ki te pukapuka. Ko nga Maori e mea ana me utu ki te moni, ahakoa iti iho te utu, he pai ke kia utua ki te moni. Ko te rarangi tekau ma rua e mea ana ko etahi taha o nga moni utu whenua Maori me utu atu ki te Kaitiaki mo te Katoa, mana e tiaki, ka utu atu ai i nga hua o aua moni ki nga Maori. Kei te whakahe tonu nga Maori ki te Kaitiaki mo te Katoa e whakahaere nei i a ratou moni e puta mai ana i nga rahui Maori, a ki taku mahara kihai i tika kia whakaaetia e te Kaunihera tenei Pire e tuku nei mana e whakahaere a ratou moni. I te whakahe mai nga Maori ki au mo te Pire nei, e mahara ana ratou tera e puta mai he raruraru kia ratou: e wehi ana ratou, e mea ana hoki e kore e mohiotia e ratou te huarahi mo au tipenetua, akuanei ka warea ratou ki te kimi roia hei whakamarama mai i nga tikanga o aua mea; a ko tona mutunga ka iti noaiho te moni e riro i nga Maori. Kei te mohio ano tatou ki to te Maori tu, akuanei ko etahi pea e kaha ano ki te tiaki i a ratou tipenetua, tango ai hoki i nga hua, a ko etahi ka hoko i a ratou tipenetua kia whiwhi i te moni, a e kore ratou e whiwhi ki nga monitotika, akuanei ka pera haere te hoko i aua tipenetua mo nga moni iti noaiho, a ko tona mutunga ka hokirawaihote moni e puta ki nga Maori mo o ratou whenua Tera ano tetahi kamupana e huaina ana ko te Kamupane Whenua Maori o Turanga, i tu ki te Tairawhiti hei hoko whenua Maori, a tonoa atu ana nga Maori kia haina i nga tiiti hoko. I kiia atu ki a ratou ka utua tetahi taha ki te moni, a ko tetahi taha ka utua ki te hea o taua kamupane. A no te hokonga o te whenua ka utua nga Maori ki te pukapuka moni, ki etahi tu pukapuka moni ano, he mea kai haina ratou i nga tiiti hoko. No te rironga atu o aua tiiti i te kamupane mauria ana ki te peeke, hoatu ana he moni e te peeke, a ko nga Maori i tatari kau atu kia tae ki tona wa e tika ai kia utua a ratou pukapuka moni. No to ratou tononga atu ki te peeka kia utua a ratou pukapuka, ka kiia mai kua kore he moni i te peeke— a kore noaiho ratou i whiwhi ki te moni, me te riro atu hoki o a ratou whenua. Ko nga Maori o taua takiwa kua whaikupu mai ki au kei te wehi kei peratia ano ratou i raro i nga tikanga o tenei Pire. Ki taku titiro e mea ana te Pire nei kia hohoro te riro o nga whenua Maori, engari me tatari ratou kia tae ki tona wa e tika ai kia utua aua tipenetua, a ko etahi hoki o aua moni tipenetua ka tukuna atu ma te Kaitiaki mo te Katoa e tiaki mai. Na mo runga mo te kupu a te Omana mo te rarangi tekau ma tahi, e mahara ana au e tika ana tana, tera pea e waiho tera hei take rironga atu mo nga whenua Maori i a te Kawanatanga. Ko etahi kaiwea kua taunaha i nga whenua Maori mo nga utu wea, a kei te tono ratou kia hokona aua whenua hei utu i nga wea. E wehi ana hoki au kei pa atu ano nga tikanga o tenei Pire ki nga whenua Maori o te Waipounamu, ko etahi pea o nga rarangi e whakarite tikanga nei mo te Kaitiaki mo te Katoa ka pa atu ki te Waipounamu. E mohio ana ano au kei te hiahia te Kawanatanga ki te hoko i etahi o nga rahui Maori o te Waipounamu e tiakina mai nei e te Kaitiaki mo te Katoa, kua tae mai hoki he tono ki au, kaore au i whakaae atu. Kua whaikupu mai hoki etahi o nga Minita o te Karauna ki au. E kore au e whakahua atu i nga ingoa. Koia nei te take i mahara ai au tera pea e pa mai etahi o nga tikanga o tenei Pire ki a matou ki nga Maori o te Waipounamu. Tera pea kei te he taku mahara pera. Ka tukuna ano hoki pea tenei Pire ki te Komiti mo nga mea Maori, kei reira hoki whiriwhiri ai i nga tikanga o te pitihana a nga Maori, kia rongona hoki a ratou nei korero mo taua Pire, a ki te whakaae ratou ka tika ai kia paahitia, a e taea ai ranei te whakatikatika i etahi rarangi o te Pire.