Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Wi Katene Paremata Me Etahi Atu

Wi Katene Paremata Me Etahi Atu.

Ko Te Hutana (Mr. Houston), ko te Tiamana tenei mo te Komiti mo nga Mea Maori.—E te Pika, ka motini ahau kia whakatakotoria ki runga H te teepu o te Whare te ripoata a te Komiti mo nga Mea Maori mo runga i te pitihana a Wi Katene Paremata me etahi atu mo Whakapuaka Poraka, koia tenei e whai ake nei:—

"E ki ana nga kai-pitihana e whai take ana raua, i to raua tupuna, ia Kauhoe, ki Whakapuaka Poraka, Takiwa o Whakatu, a i runga i te korenga kaore i mana i te tangata kei a ia taua whenua inaianei, ara, i a Huria Matenga, tana kupu i ki ai mana raua e whakauru ki te tiwhikete i te wa i whakawakia ai taua whenua e te Kooti Whenua Maori, heoi kua araia raua, a kua kore raua e uru ki taua whenua. E inoi ana raua inaianei kia whakaaetia he whakawa tuarua kia taea ai e raua te whakauru ia raua ki taua whenua.

Kua whakahaua ahau kia ki penei, kua kite te Komiti he putake uaua tenei.

"I takoto ano etahi korero ki te aroaro o te Komiti hei whakaatu no Kauhoe raua ko tana tama ko Wi Katene te Puoho a Whakapuaka Poraka. A e ki ana a Mr. Alexander Mackay (Tiati Make) kaore kau o Kauhoe take paanga ki taua whenua, heoi ano tona paanga he kai-tiaki noa iho ia mo Wi Katene. Otira e tika ana kia awangawanga te Komiti ki tenei korero, notemea hold i te tau 1832 i te wa i tukua ai te whenua e Ngati Koata ki a Kauhoe, i pehea i kore ai ona take ki te poraka.

"Kua oti te whakamarama ki te Komiti (tirohia nga Kupu Apiti ki nga Pukapuka o nga korero o te Whare o Raro, G.–2., 1881), ara, ko nga take paanga o Te Wahapiro (he tama tenei na Kauhoe, a koia te take tupuna o nga kai-pitihana ki te poraka) i tukuna katoatia e ia ki te Karauna. Na reira ahakoa i taea e nga kai-pitihana te whakaatu ki te Kooti o raua take ki te whenua mo te taha ki a Te Wahapiro, e kore ano te Kooti e kaha ki te whakatau i aua paanga ki a raua, engari ka hoatu ke mo te Karauna. Otira kaore raua i whakatu kereeme ma raua ki te aroaro o te Kooti. E ki ana raua, ko te take i kore ai raua e whakatu keehi ma raua ki roto i te Kooti kua oti i a ratou ko Huria Matenga tetahi whakariteritenga mo taua keehi. Kei hi whakahengia tenei korero e Huria Matenga. Na ko tetahi, ka tekau ma toru rawa nga tau inaianei kua pahemo o te tuunga o te Kooti nana i whakatau te whenua ki a Huria Matenga, a katahi ano ka tae mai ki te Paremete he pitihana whakahe mo taua whakataunga. Kaore ano he tono whakawa tuarua ma nga kai-pitihana mo tenei whenua i tae i mua atu o tenei pitihana ki te Kooti ki te Karauna ranei. Ko to raua ngaronga i te Kooti me ta raua waiho roa i ta raua kereeme, ma ena e whakatatu te whakaaro, koia ano, i mohio ano nga uri o Te Wahapiro kaore kau o ratou take ki taua whenua. Na reira kaore te Komiti e kaha ki te ki kua marama ki a ratou te kereeme a nga kai-pitihana."

Ko Hone Heke.—Ka motini ahau me whakahoki tenei ripoata ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia whiriwhiria ano e ratou. E penei ana te ahua o tenei keehi: He maha nga Maori i pitihana ki te Paremete kia whakapuaretia he huarahi ki a ratou e ahei ai ratou ki te whakatuturu i o ratou take ki tetahi poraka whenua. Ko taua poraka he page 68whenua tuku na Ngatikoata ki tetahi wahine Maori ko Kauhoe te ingoa. Na reira i riro ai ko taua wahine te take ki te whenua. I moe taua wahine i a Te Takuu, a whanau ake ta raua tamaiti ko Paremata. Ka mate a Te Takuu, te tane tuatahi a Kauhoe, ka moea e tona tuakana e tona teina ranei, e Te Puoho a Kauhoe, ka puta ki waho ko Wi Katene te Puoho. Ko taua Wi Katene te Puoho te papa o Huria Matenga, te wahine i whakataua ki a ia te whenua nei, a Whakapuaka, e te Kooti Whenua Maori. Na, tenei ano etahi uri o Kauhoe e ora nei, ara, ko nga kai-pitihana e inoi nei ki te Paremete kia whakapuaretia he huarahi ki a ratou e taea ai e ratou te whakatakoto ratou tika ki taua whenua ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori. Na, kotahi tonu te take ki te whenua i whakaaria ki te Kooti i te tau 1893, ara, ko te tuku a Ngatikoata ki a Kauhoe. Kaore kau he korero i takoto ki te aroaro o te Kooti mo te hoko a Paremata a Te Wahapiro ranei ki te Karauna. Kotahi te rangatira Pakeha i korero mo tenei putake ki te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, ara, ko Tiati Make (Judge Mackay), a i korero ano hoki taua Pakeha ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori i te tau 1883, mo te taha ki a Huria Matenga. Na, i te mea i tu a Te Make ki te aroaro o te Kooti bei kai-korero mo te taha ki a Huria Matenga, na reira, kaore pea i te tika ia kia korero mo taua keehi ki te aroaro o te Komiti. Na reira, ko taku e ki atu nei ki te Whare, kei te tika kua pa he mate ki nga kai-pitihana; kotahi tonu te take ki te whenua, ara, ko te tupuna nei ko Kauhoe, na tenei ano e ora nei etahi o ona uri, ara, i puta mai i nga kawai e rua kua whakaaturia ake nei e au. I kiia e tetahi taha i roto i te Komiti, kua hokona noatanga atu e Te Wahapiro ona whai-paanga ki taua whenua ki te Karauna. Engari kaore kau he korero i takoto ki te aroai-o o te Komiti hei whakatuturu i te tika o taua korero. Ko nga tino pukapuka hei whakaatu i te pono i te tito ranei o taua hoko kaore i whakatakotoria ki te aroaro o te Komiti, ara, hei whakaatu, ae he tika, kua hokona e taua tangata ona whai paanga ki taua whenua ki te Karauna. Kaore raw a aua pukapuka i tae ki te aroaro o te Komiti. I whakataua noatanga iho te ripoata a te Komiti i runga i te ki noa iho a te tangata. Na i tino marama ki te Komiti he uri ano o Te Wahapiro ratou ko ona tuahine e ora nei ki te ao, ara, ko nga kai-pitihana. A i tino marama ano hoki ki te Komiti, ara, i mua atu i te tau 1883 i noho tahi a Huria Matenga me nga kai-piti-hana me o ratou pakeke i runga i te poraka nei, ano he whanau kotahi mai ano o te tukunga o te whenua ki a Kauhoe e Ngatikoata. I mua tata o te kootitanga o tenei whenua, e kiia ana, i ki atu a Huria Matenga ki nga kai-pitihana, kaua ratou e whakatu keehi ma ratou; me waiho mana e whakahaere te keehi i roto i te Kooti, kia tau ra te whenua, mana ratou e whakauru. Ko te take i peneitia ai kia watea ai te keehi ki te whakatete i nga kai-tawari. A whakapono ana nga kalpitihana ki taua korero, na reira kore ana e whakaturia e ratou he keehi ma ratou, a waiho atu ana ma Huria Matenga e whakahaere te keehi, a kaore ratou i uru ki te Kooti. No te whakataunga o te keehi ki a Huria Matenga, kaore nga kai-pitihana i rokohanga ki reira, kua waiho atu hoki ma Huria Matenga e whakahaere, a rongo rawa ake ratou kua mahue ratou i roto i te tiwhikete, a kotahi tonu te ingoa i hoatu ki roto i te tiwhikete a te Kooti, ara, ko to Huria Matenga anake. Na ki taku mahara i tino marama te keehi i whakatakotoria nei e nga kai-pitihana ki te aroaro o te Komiti. Kotahi tonu te tangata, i waho atu o nga uri o Kauhoe, i karangatia ki te aroaro o te Komiti, ara, ko Tiati Make, a ko tana korero i penei, kua hokona noa atu e Te Wahapiro ona whai-paanga ki taua takiwa whenua ki te Karauna. Ko te mea i hoatu e Tiati Make ki te Komiti hei tautoko i tana korero he pukapuka perehi, ara, he kape. Ki taku ko te mea tika hei whakaatu mana ki te Komiti ko te tino pukapuka i mau ai te ingoa o Te Wahapiro, ara, ko te tino pukapuka i hainatia e tona ringa. Na kaore taua pukapuka i kitea ki te aroaro o te Komiti, na reira e he ana te ripoata a te Komiti. Koi nei te take i ki ai ahau he tino mate tenei e inoitia nei e nga kai-pitihana, a he mea tika rawa page 69tenei hei whiriwhiri roa te Whare nei. Ka maha nga keehi penei te ahua kua tae uiai ki te aroaro o tenei Whare ia tan ia tau, ara, nga keehi penei me Horowhenua. Tenei ano etahi keehi pera te ahua ka taea e au te whakahua. He tino mate to nga kai - pitihana nei, na reira ahau ka tono atu ki te Whare nei kia whakahokia tenei ripoata ki te Komiti mo nga Mea Maori kia whiriwhiria ano, a ka motini ahau i tena hei menemana mo te motini a te Tiamana o te Komiti.

Ko Te Hutana (Mr. Houston).—Ki taku kaua te Whare e whakaae ki te motini a te mem a honore mo te Takiwa Maori o te Tai Tokerau. E whitu nga ra e whiriwhiri ana te Komiti i tenei pitihana, a i tino ata mahia taua keehi e te Komiti. He moumou taima noa iho mehemea ka whakahokia te ripoata nei ki te Komiti. Ko nga korero katoa kua korerotia ake nei e te mema honore i taea katoatia ena e te Komiti te whiriwhiri. No te tau 1883 i whakawakia ai taua whenua e te Kooti Whenua Maori, a i tino uiuia nga take katoa ki taua poraka e taua Kooti. I tae a Te Make ki taua Kooti, he Komihana ia i taua wa, a i korero ia ki te aroaro o taua Kooti mo taua whenua; na reira karangatia ana taua tangata e te Komiti mo nga Mea Maori kia korero i ana i mohio ai mo taua whenua. Kotahi ra tuturu ia e korero ana ki te Komiti e patapatairia ana e nga mema o te Komiti, a tekau ma ono tekau ma whitu ranei nga wharangi pukapuka i ki tonu i ana korero i tuhituhi ai mo taua keehi, a i takoto katoa aua pukapuka ki te aroaro o te Komiti. Ki taku mahara, i te mea ka tekau ma toiu rawa nga tau e waiho noa iho ana tenei putake, tena pea he mea whakakiki tenei pitihana na etahi tangata. Ki te whakahokia te ripoata ki te Komiti, ka penei ano te whakatau a te Komiti me te whakatau e mau nei i taku ringa, na reira ki taku he moumou taima noa iho te whakahoki ki te Komiti.

Tenei ano te roanga atu o nga korero a te mema nei. I muri i a ia ka tu ake etahi ki te korero mo te motini a Hone Heke, he tautoko ta etahi he turaki ta etahi. Ka roa e tautohe ana ka motini te Pirimia kia nukuhia te korerotanga mo tenei putake ki tetahi atu ra.

No te tukunga ki te pooti e rua tekau ma wha nga mema a tautoko ia Hone Heke, e wha tekau ma toru i te taha kia te Pirimia. Tokorua nga mema Maori i piri ki a Hone Heke, ara, ko Wi Pere me Ropata Te Ao.

Heoi nukuhia ana te korerotanga mo tenei mea ki tetahi atu ra. Katahi te Whare ka tahuri ki te whakahaere i etahi atu mea, mau tonu te mahi a no te wha karaka i te ata tu ka hiki te Whare.