Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Nga Korero Paremete: 1896-1899

Rarangi O Nga Moni A Te Koroni

Rarangi O Nga Moni A Te Koroni.

Ka mutu nga whai-korero a etahi mema Pakeha tokorima ka tu atu ko—

Hone Heke (mema Maori mo te Tai Tokerau).—E te Pika, kaore ahau e whakaaro ana kia tino korero nui rawa ahau mo te Pukapuka Rarangi Moni a te Koroni, engari me whai kupu ahau mo tetahi o nga kupu korero a te mema honore katahi ano ka noho iho ki raro. Kaore aui te marama he kupu tuturu ranei taua kupu a taua mema honore, pewhea ranei, engari kua korero ia ki tenei Whare, kaore i nui, ara i piki ake nga Tiute Katimauta, ara, tiute i runga i nga kai, kakahu, taonga mahi, inu me te tini o nga taonga i muri mai o te whakarerenga ketanga o nga tikanga whakatautan i nga tiute mo ana tu mea. Mehemea ka ata tirohia e te mema honore te ritaana o te tau 1898, he H.–37 te nama o taua pukapuka, ka kite ia tae atu ki te £32,169 te pikitanga ake o nga tiute i muri mai o tena whakatikatikanga. Kaati, e te Pika, me whakarere atu e au i naianei nga putake korero e korerotia ana i roto i tenei turanga korero, ara, whakaaturanga mahara, a me ahu taku korero ki te whakapuaki kupu mo runga mo nga kupu whakapae moku i korerotia i tera tau mo taku ngaromanga atu i tenei Whare me aku mahi Paremete. E hiahia ana ahau, e te Pika, ki te tohutohu penei atu ki te Whare: ki toku mahara he take nui rawa te take i roa ai au e ngaro atu ana i aku mahi Paremete i tera tau, a e ha[gap — reason: damage]a i te mea moku te pai, mo nga Maori anake ranei te pai, engari mo te koroni katoa. I konei ahau i Poneke nei i te putanga o te raruraru ki Hokianga. I rongo tuatahi ahau i taua raruraru ki te Pirimia raua ko te Hekeretari mo te Koroni. No te whakaaturanga mai a aua Minita tokorua i tena raruraru ki au, mohio ana ahau ki te tangata i kiia ra nana te take o taua raruraru, penei na, he tangata rongo nui ia i roto i taua takiwa, he pukorero, he mohio ki te rapu tikanga. Mahi ana ia i tetahi tikanga rereke i runga i etahi aronga whakaaro e motuhake ana ki te ngakau Maori. A oti ana i a ia tetahi tikanga i tirohia paitia e etahi Maori i huihuia mai e ia ki a ia. I runga i tera mahi ana, puta ana tetahi mahara pohehe, penei na, i roto i nga tangata, ka taea e ia te whakahaere etahi mana ke, e taea ai te arai atu nga ture kua paahitia e tenei Whare e pa aua ki runga ki aua Maori me o ratou whenua. Whakaponohia ana taua korero e tetahi hunga Maori torutoru nei i noho ki raro ki aua tikanga, a tahuri ana ki te whakatete kia kaua ratou e utu i te taake kuri kua whakataua nei e te ropu takiwa o page 49Hokianga. Na to rereke o ta ratou huarahi kimi i te ora, kimi hoki i te huarahi e mama ai ratou i nga tikanga taumaha o aua tare. Na kona ke i takoto he ai ta ratou tikanga. Ko te tino take tena. E hara i te mea ko te taake kuri te tino take o tena raruraru, kaore, engari na nga reo whiu noa a nga tangata e mahi ana ki Te Kaunihera; ta te mea kua takoto te tikanga a taua hunga, mo runga mo nga tono, e tonoa mai ana kia utu ratou i te taake kuri. Ko ta ratou tikanga, mehemea ki te tonoa mai kia utu ratou i taua taake, me noho noa iho kaua hei utua. Heoi noho ana ratou i runga i tera, koia ra ano hoki ta ratou tikanga i nga tononga o mua atu kia utu ratou i taua taake, whakaae ana ratou kia hopukia atu ratou ki te whareherehere mo to ratou kore whakaae ki te utu. Ko ta ratou tikanga tena i whakatakoto ai, me ta ratou whakaaro ano kia kawea rawatia e ratou taua tikanga tae noa ki tona mutunga. I a ratou e noho ana i raro i tenei tikanga, katahi ka kiia tetahi kupu e te tangata kai-mahi a te ropu takiwa. He kupu wkakaatu i te huarahi hou kua meatia e te Kawanatanga hei whiu mo aua Maori, mehemea ka kore ratou e utu i te taake kuri. Na, he aha taua kupu? Koia tenei, mehemea ki te tohe tonu ratou, ki te kore e utua e ratou te taake kuri, heoi ka tukua he ope hoia e te Kawanatanga ki Hokianga hei hopuhopu i a ratou ka hari atu ai ki tetahi moutere kei waenga moana kei waenga i te huka rere e tu ana. Na, nui rawa atu te taumaha o tena tu kupu ki te mahara iho a aua Maori, i te mea e noho ohorere ana o ratou whakaaro. Mahara ana ratou kei te tukinotia ratou e te ropu takiwa. A i te mea na te tangata tonu o taua ropu takiwa nei taua korero, mea ana ratou he tiuo korero pono tera, ka tino peratia ratou. I runga i to ratou mahara he pono aua kupu, pehea ana ratou? Koia tenei: mehemea ka pera rawa te whakaaro a te Kawanatanga, mo ta ratou noho noa iho noho kore whakaae ki te utu i te taake kuri, kaati, pai atu me mate ratou ki runga ano ki o ratou ake whenua; he pai ake tera i te tuku i a ratou kia hereheretia atu, kia haria atu i runga i nga tikanga kua korerotia mai kia ratou e taua tangata a te Kaumhera. Koia tena te tino take nui o taua raruraru. A e kiia ana hoki he maha nga korerotanga a te Pakeha kohihohi taake kuri i taua korero. Ko tetahi, e ki ana nga Maori i rongo ano ratou i taua korero ki etahi o nga mema o te ropu takiwa, i whakapono ai ratou ki taua korero nei. Na, ko te take tena, kua korerotia ake ra e au, i rereke ai te haere a nga Maori mo runga mo te mahi kohikohi taake kuri. Kaati, he raruraru nui rawa tenei, ina mohiotia ona aronga katoa. Kaore rawa ahau i raohio ki tenei raruraru, no te korerotanga mai a nga Minita nei ki a au, katahi ano au ka rongo. Kaore au i mea i taku rongonga tuatahi mo taua raruraru kia haere ahau ki te takiwa o taua raruraru. I korerotia e au toku whakaaro mo taua mea ki tetahi o nga kai-ripoata o tetahi o nga nupepa o Poneke, ara, o te Evening Post, penei na, ki taku whakaaro e hara i te mea e mea ana aua Maori me mahi kino ratou ki te Kawanatanga, ki nga Pakeha ranei o taua takiwa. Kaati, ko au i pohehe. No muri iho nei au i mohio ai i he taku mahara. A, pewhea ana ahau i taku maharatanga kua he taku kupu? Koia tenei, i te aonga ake o te ra i te ata, haere tonu atu ana ahau i runga i te ekiperehi tereina, a i te huarahi au e haere ana ka tae ake te waea a Hone Toia ki a au i te reriwe teihana o te Hawera, e whakaatu mai ana, ahakoa nga kupu o taku waea ki a ratou, kua tu reiti taku haere atu, a ka whakatutukitia e ia taua whakaaro, ara, ki te tae atu nga hoia, kore rawa ia e tuku i a ia kia hopukia, he pai rawa ki a ia te mate, i te herehere Na, e rua nga ahua aronga e noho ai te kino ki roto i te ngakau Maori ina tupono te pa o tetahi raruraru ki a ia. Tuatahi o nga ahua, ko te wa e rangona ai te tukunga ope hoia hei whakaeke mo to ratou takiwa hei hopuhopu i a ratou. Ka tae mai aua hoia ka mahara nga Maori he pai rawa ki a ratou te mate, i te tuku i a ratou kia haria atu, kia mahia peratia me te kupu a te kai-kohikohi taake kuri a te ropu takiwa o Hokianga i whakamaramatia ake ra e au. Na he wa whakaririka ena ki te hunga e mahi ana kia kaua e papa. Te rua o nga ahua aronga nui, e ka pahemo atu te tuatahi, kaore i papa—a kua whakaae nga mana kia ata whakariterite. Mehemea ka whakaaetia e te taha i tuku i ta ratou whakaaro ki raro—kia tuku mai ratou i a ratou. He was page 50raruraru nui te wa o te whakaaroarotanga, o te whiriwhiritanga o nga whakariteritenga. Ki te korerotia e koe tetahi kupu ki te aroaro o nga tangata e hiahia ana koe kia tuohu mai ki te ture, ki te tuohu mai ratou, ka whakaaroaro ano ratou i roto i o ratou mahara, ka rapu, ka mea, kua mahi ranei ratou i te mahi tika, kaore ranei; he roa te wa e whiriwhiri ana te ngakau Maori, ka mohio ratou ki te tuturutanga o ta ratou whakaaro ae, kua mahi ranei ratou i te tiuo mahi tika e taea ai e ratou, kaore ranei, i to ratou whakaetanga ki te tuohu iho ki te ture. I kite ahau i tera ahua i au e haereere ana i roto i te Maori. Kahore e puaki mai ana mahara ki to aroaro. Engari ka mohio noatu koe kei te pera etabi o nga whakaaro a kei te whakapae ki a koe, kei te whakawaia pea ratou e koe. Kaore he painga o te whakaotinga noatanga, engari te whakaotinga tuturu, pumau, a mehemea he whakaotinga tika te otinga e hiahiatia ana me tuku ano kia taka haere nga wa e rite ana. E rite ai tena me noho tonu koe ki reira, hei taunga kupu, uiuinga ma ratou i etahi tikanga e oho ake ki te whakaohooho i a ratou. Ka oti te whakaotinga, me talari, me titiro, kia kite ai koe ka pewhea te tukunga iho o nga maharaharatanga a nga tangata e mea nei koe kia koropiko mai ki te ture. Kaati, e tore ahau e korero atu ki a koutou, e nga mema honore, a e kore ahau e korero atu ki a koe, e te Pika, i nga mea i mahia e au i taea ai tena whakaotinga. Ki taku mahara kaore e pai kia korero ahau, e, i mahi au i tetahi mahi, ahakoa pehea, mo runga i tena take. Engari me penei taku korero atu kia koutou, kaore rawa te koroni nei i ata marama ki te nui o te taumaha o taua ahua, a e haere nei, kaore ano i marama, notemea kaore rawa nga tangata katoa i mohio ki nga whakaririkatanga, ki nga uaua, me nga taumahatanga o taua take i mahia nei e nga rangatira Maori, ko te Kawanatanga anake. E tino mohio ana abau ki te tika o tenei korero aku. Mehemea e hiahia ana nga mema honore kia rongo ratou i te ripoata tika, whakahoakore o aua mahi katoa, me ki atu ahau ki a ratou he tino pai, me tono atu he ripoata ia Te Kupa (Mr. Theo. Cooper) me Te Aara (Mr. F. Earl), etahi o nga tino roia o Akarana, ta te mea i takoto atu ki a raua nga whakaaro o aua Maori i te taenga mai o te keehi ki te aroaro o te Hupirimi Kooti. Na, he aha te kupu whakapae i whiua ki runga ki aua Maori? Ko tetahi o nga tino whakapae taumaha rawa e taea ana tewhakatakoto hei whakawakanga mo te tangata i raro i te ture o Ingarangi, a he aha taua whakapae? I penei, he takahi no ratou i te mana o Ingarangi i raro i te hara tirihana; a i te mea kua kite ahau kei te pena te ritenga, me taku rongo ano hoki i etahi kupu e korerotia haeretia ana i roto i taua takiwa, me taku mohio ano ki etahi take e whakapono ai ahau kei te tika aua korero, me taku mohio ano hoki ki etahi take i tika ai te peratanga o te mahi a aua Maori, ki atu ana ahau maku e taumau i nga tino roia pai hei whakatakoto tika atu ki te aroaro o te katoa te tino take pono i pera ai te haere a nga Maori, ara, whakarere i ta ratou mahi whakatete puku, ka tahuri ki te tino whakatete kaha atu ki te ture. Na reira whakahau atu ana ahau kia Te Kupa (Mr. Theo. Cooper) raua ko Te Aara (Mr. Fred. Earl) kia tu ko raua hei roia mo nga Maori i taua keehi e ka tae mai ki te aroaro o te Hupirimi Kooti; heoi taku take i pera ai ahau, he mea naku kia ata tika ai te korerotanga me te whakahaerenga o taua keehi i te aroaro o te Kooti kei takahia noatia iho aua Maori, a kia ahei ai nga Maori, mehemea he take tika ta ratou i tahuri ai ki te whakarereke i te ahua o ta ratou whakatete atu ki te ture, ki te horahora atu i tena take ki te ao katoa. Ki te kitea me he ratou, me he ano i runga i ta ratou mahi he; engari mehemea ka kitea tera ano tetahi take tika mo tena mahi a ratou, kaati, taku hiahia me whakaputa atu tena ahua ki te aroaro o te Kooti. A, e te Pika, tino koa ana toku ngakau mo taku aheitanga te ki atu, i tino kaha, a i tino pai rawa te whakahaere a Te Kupa raua ko Te Aara i taua keehi i te aroaro o te Hupirimi Kooti, me te whakamarama atu ano ki taua Kooti, he tino take ano te take i rereke ai te haere a aua Maori. Me panui e au te kupu whakarapopoto a te Tiati mo runga i nga korero o te keebi i mua o te whakataunga. Ka whai korero atu a Tiati Konore ki nga herehere, ko Te Paraone te kaiwhakamaori, ka ki, "Kaore rawa oku awangawanga, ko te take o tenei page 51raruraru ko te kupu i korerotia ra ka haria atu koatou ki tetahi moutere kei waenganui i te huka e tu ana." Kaati, e te Pika, i runga i te ata whakaaro marire ki nga take katoa, tae noa ki te ahua ohorererere o nga Maori i te putanga o taua kupu a taua tangata, apiha a te ropu takiwa nei, e tika ana kia mahara ratou he kupu pono taua kupu; a, i te mea kua pena, e whai take ana ano ta ratou tu atu ki te whakatete e ka kiia ratou kia hopuhopukia e nga mana hapai i te ture. E te Pika, tetahi tangata e tika ana kia whakaarohia paitia e te koroni mo tana mahi whakamarie i aua Maori i mua i te taenga iho o nga hoia, ko Rapata Kakarana (Mr. Robert Cochrane). Ki taku mahara koia te tino tangata, o nga tangata katoa i Rawene e noho ana [gap — reason: damage] te taenga mai o nga Maori, e tika ana kia whakamoemititia mo tona kaha ki te whakamarie i a ratou. E hara i te mea e korero wkakaiti ana abau mo te mahi a Te Kitohi (Rev, Mr. Gittos), minita karakia kaore, ki taku mohio koia ano, ko Te Kitohi, tetahi tangata nana i whakamarie nga ngakau o aua Maori; engari ko Rapata Kakarana te tino tangata kei runga atu o nga tangata e tika ana kia whakamoemititia e nga iwi o tenei koroni. Ka tae atu nga Maori ki Rawene kaore kau o ratou hiahia ki te whakararuraru i nga Pakeha. Heoi kau ta ratou he ata whakakite nui atu ki nga mema me nga kai whakahaere o te ropu takiwa i ta ratou tikanga, ka mutu. E hara i tenei te wahi i nui te kino o taua raruraru. Ko te wahi kino no te taenga atu o nga hoia, ara, no te haerenga atu i Rawene a ka tae ki Omanaia, he kainga kei waenganui i to ratou huarahi i haere atu ai, ka tutataki atu ki a ratou nga karere me nga rangatira nana i awhina nga mana, i tahuri ki te mea atu ki nga Maori kia kaati ta ratou mahi. I kino ai no te korenga o Kanara Newall i whakaae ki ta nga rangatira me noho ratou i reira tatari ai, kia whai taima ai ahau ki te haere atu ki Waima, ara, no te takahanga a Kanara Newall i te hiahia me te tohutohu a nga rangatira me te hiahia hoki o Hone Toia. Kua tuturu te whakaaro a nga Maori me tuku kia whakamatea ratou. He korero pono tonu tera pa ratou. I penei ta ratou kupu, "Kaore he take e wehi ai matou i te mate, kua tino rite o matou mahara me mate matou;" a he tika tonu taua whakaaro o ratou. Engari na te Atua i haukoti, i kore ai e tutnki. A, e te Pika, heoi taku kupu: mehemea i whawhai, ko te ngaromanga tena e ngaro ai ena hoia katoa. I runga i te takoto o te whenua, me nga Maori i reira e pae ana, e whanga ana, e kore rawa e ora aua hoia i arahina noatia iho ra i roto i taua ara whaiti, kaore nei i tukuna atu he tutei ki mua i a ratou hei torotoro i to ratou huarahi Engari, koia tera, kei taku kupu i ki ake nei, na te Atua i wawao, a kore ana i whawhai. E, te Pika, e koa ana taku ngakau mo taku aheitanga ki te ki atu ki a koutou, ka puta atu nga hoia ma roto i Waima, i te mea kua tae atu ahau, ka karangatia nga rangatira katoa kia huihui mai hei hoa mo nga mana whakahaere ki te mea atu ki nga Maori kia tuohu mai ratou ki te ture, a i whakapaua katoatia to ratou kaha katoa i runga i tera tikanga whakaaro i pai ai. No te aonga ake i tetahi rangi whakaae ana nga Maori kia hoki mai ki raro i te ture; engari e, te Pika, i taea i roto i te mamae me te taumahau o taku ngakau i te uaua o te Kawanatanga; i waea atu hoki ahau ki te Kawanatanga kia whakahau mai ratou ki a Kanara Newall, kia kaua ratou ko ana hoia e haere ki te whakaeke i te kainga Maori, engari me tuku mai kia rua kia toru ranei nga rangi ki au hei koreorerotanga maku ki nga Maori, he mohio hoki noku ki te ahua o te ngakau Maori, he maha nga aronga kupu hei korero atu maku kia tahuri mai ai ratou ki taku tikanga. Ko taku hiahia tena. Engari kaore rawa i whakaaetia mai taua tono aku. Ki mai ana te Kanara kua takoto tana kupu, hei te mea o nga wa whakatika atu ai ratou ko taua ope, a ka whakamanaia e ia tena kupu ana. Kotahi anake te hawhe haora i toe hei haeretanga atu maku ki nga Maori, korero atu ai kia tuohu mai ratou, i mua o te haeretanga atu o te Kanara me tana ope ki to ratou kainga A, hohoro tonu ta matou haere ko nga rangatira Maori ki taua kainga, me te haere tahi i a matou o nga kai-ripoata tokorua o nga nupepa i Akarana no te Evening Star tetahi no te Herald tetahi. Na te waimarie, whakaae ana nga Maori page 52ki te tuohu mai, kaore he uauatanga, i mutu ai taua raruraru; koia nei tetahi wo uaua, taumaha hoki i runga i nga whakahaere penei; notemea e pawera tonu ana te ngakau o te tangata, a, e haere tonu ana hoki nga hamene mo aua Maori mo a ratou kuri. Ka tahi ka tae ki te wahi kino o taua raruraru ko te take, he tuaruatanga no nga mahi i putake ai te kino. I mea ratou he pai rawa mo ratou ta ratou tuohu mai ki te ture i ta ratou tohe tonu ki te mau ki ta ratou tikanga. Katahi ka uru mai i konei te takiwa o te maharaharatanga, penei na o te ngakau, i tika ranei ratou te tuku ki raro ki te ture, i pewhea ranei, a i runga i te huhua noa iho o nga reta i tuhia atu e etahi tangata o roto i te takiwa o Hokianga ki nga nupepa o Akarana, whakaaraara ai te tena ahua whakaaro, i tena ahua whakaaro, mo runga i tenei raruraru, whakaatu tito atu ki te tangata katoa tera te nui noa atu o nga iwi kei te whakaako i a ratou ki nga tikanga o te mau patu me te whawhai i nga wahi ngaro o te waoku o taua whenua, a ka hoki mai ano a taihoa ki te whakaeke ano i te taone o Rawene. Na ena tikanga katoa i ohooho ai te ngakau Maori, a ko te take tena i roa ai ahau e noho ana i Hokianga. E, te Pika, me ki ake ahau, i roto i te wa e noho ana ahau i reira, ko nga rangatira Maori katoa aku hoa mahi, ara, ko Pene Taui, Raniera Wharerau, Re te Tai, Heremia te Wake, Hori Karaka Tawiti, nga tamariki rangatira o Peria, Mangonui, ara nga rangatira katoa o Hokianga me Ngapuhi me Te Rarawa. Na i te wa i meatia ai e ahau kia whakamatauria he otinga pai i waenganui i nga Maori o te huihui me te Kaunihera—ka tonoa e ahau a Pene Taui, Raniera Wharerau, We Tana, me Heremia te Waki me nga kaumatua, tamariki hoki o te huihui, kia haere katoa matou ki Rawene ki reira kitekite ai, korerorero ai matou ko nga mema o te Kaute Kaunihera, a oti pai tetahi tikanga marama i reira, whakaae ana te ropu takiwa o Hokianga, ki au, ki nga rangatira Maori ano hoki, ka tumai ko ratou hei hoa mo nga Maori ki te tono atu ki te Kawanatanga kia whakahokia iho nga whaina kua whakatautaua hei utu ma ratou. A, e koa ana ahau mo taku aheitanga te ki atu i ata whakaaetia e te Kawanatanga tena tono. Hei kupu whakamutunga maku mo runga i tenei take, me ki atu ahau, e kore e penei rawa te pai o te whakaotinga nei mehemea ko nga rangatira Maori anake i te whakahaere i tenei raruraru, mehemea kahore i manaakitia e te Kawanatanga nga tikanga me nga mahi a nga rangatira i hui nei ki Waima mo runga i tenei raruraru nui, haunga hoki te tino mahi nui a Te Kupa me Te Aara, nga roia i mahia ai te keehi karo, a i whakaaturia atu ai ki te ao katoa nga take tuturu o taua raruraru, na to raua kaha hoki ki te whakahaere i taua keehi i mama ai te whiu mo aua Maori. E tika ana raua kia kiia ko raua nga kaiwhakaora o aua Maori. Kaore he kupu e taea te ki hei whakanui mo raua. Kaati, me korero ahau i naianei mo te take o toku ngaro i tautohetohengia nei e etahi mema o tenei Whare i tenei tuunga o te Paremete. He aha koia te take o toku ngaro? He raruraru i puta i waenganui o nga Maori mo tetahi ruri i tonoa e etahi Maori mo tetahi whenua e tata aua ki Whangarei. Kua papa ano enei hapu i mua atu, ara te taha nana i tono taua ruri, me te taha e whakahe ana, i mua atu o te putanga o taua raruraru mo te ruri nei, a te tukunga iho ka mau ki te patu tetahi me tetahi, a tokowaru nga tangata i mate rawa; no te tau, 1888 pea ia nei. Koia tenei nga tangata i haere atu ai ahau ki te whakahaere korero. Ka tu ta matou hui ki Waitangi, i muri o te taenga mai o te Kawana ka tae mai te kupu ki ahau a nga tangata e noho ana i runga i taua piihi whenua, whakaatu iho ki a au i te raruraru kua puta i waenganui i a ratou, me te tono mai ki ahau, me tahuri ahau ki te whakapau i toku kaba ki te whakamutu i taua kino. Ka panuitia atu e au kia koutou a ratou kupu i roto i ta ratou reta mai ki ahau:—

"Kia Hone Heke

"Kua tae matou ki te whai kupu ki te kai-ruri, heoi ka nui tepakeke, heoi he tonp tena na matou ia koe kia haere mai ki Te Horo i te taenga atu o tena reta ki a koe. Kua tata te po o te ra, e kore ai e puta te marama ki te ao, tae noa ki nga ngakau o nga tangata. Kia tere, e mahi. Hoi ra nga kupu.

"Na Te Orawai Katoa.

"27 o Maehe, 1899."

Ko te take tena i uru atu ai ahau ki page 53roto ki tena mahi, me to tono atu ki te Kawanatanga kia whakatarewatia taua ruri, kia ahei ai nga Maori ki te huihui me te rapu tikanga e oti pal ai taua raruraru, ta te mea, ki te waihotia kia haere tonu te ruri, tena e kino. Na ko te whakautu mai tenei a te Pirimia ki taku tono:—

"30 o Maehe, 1899.

"Hone Heke, &c.—Kua whakaae matou kite puparu mai i te ruri mo tenei wa, i runga i te mohiotanga tuturu, me huihui nga hapu katoa e rite ana i roto i te toru marama, kia mohiotia ai, he aha te mea hei mahinga."

Kaati, haere ana ahau i runga i nga kupu o te waea mai a te Pirimia ki ahau, whakaritea ana e au ko te 24 o nga ra o Mei hei tuunga mo te hui; engari no nga ra rawa o Hune katahi ano ka tu taua hui, a koia tenei te whakaotinga i mahia i reira. Kua korero au i mua ake nei, ko ana Maori ano enei i tupu nei he raruraru i waenganui o ratou i te tau 1888, a mate ana te tokowaru tangata. Kaati, e te Pika, kua panuitia i roto i nga nupepa o te koroni. Kei to mohio ahau kaore e tika kia pa atu taku korero, a kia whakahua hoki ahau i nga ingoa o nga mema o tenei Whare, i te mea kua whai korerotia ano taua take i roto i tenei Whare i tenei tunga Paremete, a kia kaua ahau e takahi i nga Ture o te Whare; otira, e tika noa atu ana ahau kia whai kupu mo nga korero kua panuitia i roto i nga nupepa—i penei aua kupu, a, e kiia ana na te mema mo Peiwhairangi taua korero. Ko taua korero, be kupu whakaatu mai ki tenei Whare, tena e nui atu te raruraru i pa mai ki te koroni i runga i toku nohanga atu i nga takiwa o Ngapuhi, i nga mate e pa mai me i kaua ahau i noho i reira, ta te mea he haere tonu taku mahi ki nga huihuinga ngaro, mahi huna a nga Maori, a kei te whakatuputupu haere au i te kino i waenganui i a ratou. Kaore ahau i te mohio he ki pono ranei, he aha ranei, kaati, mana e whakatika; engari maku e ki atu kia koutou, e hara i te kupu pono. Na nga rangatira Maori i mea mai kia haere atu ahau ki reira tae noa ki nga tangata no ratou nei taua raruraru. Ka tukua iho nga reta i te wa e tu ana te hui ki Waitangi, ki au, me nga rangatira i reira e huihui ana; e mea ana ratou kia tae atu ahau a te wa e tu ai te hui hei whakatakoto i tetahi tikanga, e kore atu ai te kino i waenganui o nga hunga e rua e noho pakanga ana. He tino kupu taumaha tena kupu a taua mema, a e ahua penei ana tona tikanga, e whakapaea mai ana ki runga ki ahau, he tangata takahi ture ahau, he tangata whakataritari pakanga, he tangata karanga hui i nga wahi ngaro hei mahi i tetahi tikanga kino ki te ture, he tirihana tonu tena. Kaati, kia whakaatu ake ahau, e te Pika, i roto i nga wa o te raruraru i Hokianga i tera tau, i karangatia e au kia tu etahi hui i waenga i nga iwi Maori hei whakamarie i o ratou ngakau, hei whakamutu atu i o ratou mahara ohooho a i te ngakau pawera, haunga nga tikanga mahi hei whakaea i o ratou raruraru. Kaati, tera tetahi Pakeha i tae ki tetahi o aua hui,—ko Te Hamana te ingoa, he minita Weteriana. Kaore au i te mohio ka whiua atu ano ranei taua kupu whakapae moku ki runga hoki ki taua minita. I tae mai ano taua Pakeha ki tetahi atu hui a matou, a i huri katoa a maua nei kupu ki te whakamarie, ki te whakaora i nga ngakau o nga Maori, me te ki atu ano ki a ratou he tino tika ta ratou mahi ki te tuohu mai ki te ture, kaua e whakatete atu, me i pera, kua pa he taumahatanga kino ki runga ki a ratou. Mehemea, koia nei nga hui mahi huna, whakataritari pakanga e korerotia nei, kaati, kaore ahau i te mohio ki nga tikanga o te reo. Na, mo te hui i ngaro atu ai ahau i konei i tenei tau nei, kei taku ringa e pupuri ana te whakatau a nga rangatira Maori mo te raruraru mo te ruri i korero ake nei ahau me panui e au ki te Whare nei, ma tera ka kite koutou e hara rawa i te mea he whakataritari pakanga nga mahi o nga hui e haere nei ahau, engari he peehi ke i te kino, he whakatupu i te pai. Koia tenei nga kupu a aua rangatira Maori:—

"Waiomio, 17 Hune, 1899.

"Na, i eke mai ai matou ki runga ki tenei raruraru mahi ai, na nga tikanga ano a o tatou matua tupuna. I nga ra i a ratou, e tikina ana e ratou e pehia ana nga raruraru e oho ake ana i roto i o ratou takiwa, i roto hoki i o ratou iwi. Heoi, ko aua takiwa ano enei, a ko nga waihotanga iho ano enei o aua iwi. Heoi te mea i wehea ai nga ahua i a ratou i o page 54tatou o naianei, e wehe ana nga kai-kii whainga, e wehe ana nga kai-hohou rongo. Kaati no roto i enei ra, ko te mahi ma tatou ma o ratou uri, he hohou rongo, he peehi raruraru, a hei takawaenga. I roto i enei nga ra kua hipoki nui mai te whakapono ki runga ki o tatou iwi katoa, ki roto hoki i o tatou takiwa katoa. Ko te reo nui o nga akoranga kei te whakahau tonu ki a tatou, kia mahia nga mahi katoa e tau ai te pai, te rangimarie ki waenganui i o tatou iwi, i o tatou takiwa; kia tiakina, kia manaakitia e tatou o tatou ture Atua me o tatou ture tangata hoki. Kaati tena. Na, i te tuunga o te hui a Te Kotahitanga o nga iwi Maori o runga o nga Motu e rua nei ki Te Tii, Waitangi, ka tae ake te reta a Te Orewai kia Hone Heke me taua huihuinga rangatira, he mea tuhi i te 27 o nga ra o Maehe kua taha nei; whakaatu mai i to rato[gap — reason: damage] raruraru mo te ruri a Te Uriroroi me te Parawhau i tono ai mo Te Pipiwai, me te whakaatu mai kua eke nga kai-ruri ki runga ki te whenua; engari koia tenei te wahi taumaha o taua reta, ara: 'Kua kite matou i te kai-ruri, a kua korero matou ki a ia, engari ka nui tona pakeke, &c. Na reira he tono atu tena ki a koe kia haere mai a te taenga atu o tena reta. Kua tata te po o te ra, e kore ai e puta te marama ki te ao, tae noa ki nga ngakau o nga tangata.'…

"E kore hoki e taea te mohio te manawanuitanga te kahanga hoki o te tangata, ana pa te mamae ki te ngakau, ki te peehi i te ngakau mamae, i te ngakau kino. Ki te kore te tangata e kaha, e manawanui ki te peehi i aua ahua o te ngakau, kei te mohiotia nga putanga riri. He mea mohio ano ki nga raruraru penei kua oho i roto i o tatou takiwa, me o tatou iwi i nga ra kua taha nei; mo nga take penei ano, ara, mo nga tono ruri whenua. Heoi, na te wehi, kei whakahekea te toto tangata, kei takahia te ture, kei whati te rangimarietanga, kei tau hoki te kino ki waenganui i a koutou me o tatou iwi. Kahore matou e mohio ki te whanui o te haerenga o enei ahua raruraru mehemea e timata. Kahore matou e mohio ki te nui o nga iwi e uru, a e whiua e te ture. Kahore hoki matou e mohio ki te nui o nga moni o te koroni e pau i te whainga kia tau ano te pai, te rangimarie; a kahore matou e mohio ki te nui o nga tinana tangata e hinga i roto i nga raruraru penei.…

"Na, ko tenei huarahi whakatete, kahore e haere ana i runga i te huarahi kua takoto i nga ture o te koroni e arahi nei i a tatou… Engari he whakatete, he takahi hoki i nga tikanga e araia ana, a e katia ana e o tatou ture A tua me o tatou ture tangata. Na tenei i kino ai, i nui ai, a i taumaha ai tenei raruraru.

"Na, ko tenei huarahi a koutou, e Te Orewai, e tino he ana, a me unu e koutou nga kupu o ta koutou reta kua tohungia i runga nei. Me penei atu matou ki a koutou, i roto i nga raruraru penei e oho i roto i o koutou takiwa, a e maharatia, a e kiia hoki e te ngakau, he mate kua whakaekeina atu e etahi o koutou ki runga ki etahi, kaua rawa e utua ki te patu e hinga ai te tangata, e heke ai te toto, e takahia ai te ture, e tupu ai te kino, e whati ai te ranginarie, e takahia ai hoki nga akoranga a o tatou whakapono. Me tino kaha koutou ki te takahi i tenei huarahi whakatete. Tangohia ko te manawanui Ka mau tena. Hei kona, kia kaha te peehi i nga kino e pupu ake i roto i te ngakau. Karangatia nga rangatira o roto i o tatou takiwa kia haere atu ki te tirotiro, ki te whakatatu i nga raruraru e oho i waenganui i a koutou. Kia whai mahara ki te whakamohio ki nga upoko o te ture, ara, ki te Pirimia, ki te Minita mo te Taha Maori o te Kawanatanga o te Koroni, kia purutia te putake o te raruraru, kia whai wa ai hei whakakorerotanga ma nga rangatira i te raruraru, a kite whakatatu hoki i te raruraru ki tetahi wahi pai hei otinga. Engari kaua koutou e karanga i nga rangatira o roto i o tatou takiwa, kaua hoki e inoia ki te Pirimia o te Kawanatanga kia purutia mai te putake o te raruraru, mehemea e taea ano e koutou te tuku he whakangawaritanga e mutu ai te raruraru.…

"E tino hiahia ana hoki matou, kia arahina e koutou a koutou tikanga me a koutou mahi e mahi ai, me a koutou whakariterite katoa e whakatakoto ai i runga i te pai, i te rangimarie, kia kore ai nga kino e whanau ake i roto i te raruraru."…

Me whakamarama atu ano e au ki te Whare, i pai rawa atu te mahi a aua page 55rangatira Maori i tae ki taua hui, na ratou i takato at he whakaaro pai i waenganui o nga hunga e rua e noho kino ana. He maha nga tau i noho hoariri ai ratou, a kua kaha rawa te kino. E kore e taea e au te ki naku i oti ai tenei whakaritenga, a e kore ano hoki e taea e au te ki ua nga rangatira Maori anake, i uru nei ki roto ki taua whakaritenga, i oti pai ai taua tikanga, engari e kaha ana ahau ki te ki na te manaakitanga a te Pirimia me Te Kawanatanga i nga tikanga i whakahaerea e nga rangatira, me nga tikanga hoki i inoia kia whakaaetia mai e te Kawanatanga. Me i tupono i penei mai te kupu a te Pirimia, e kore ia e peke mai ki runga ki taua raruraru, engari ka waiho e ia ma te ture e whakaoti, kihai i oti. He rereke noa atu te Maori i te Pakeha mo runga mo nga whakaritenga raruraru penei. Kia roa noa atu he taima hei korerorerotanga ma ratou ka rite. Kua ki ake ahau i mua ake nei, kua whakaaetia e te taha tono i te ruri kia unuhia taua ruri ki waho, a kia karangatia ano tetahi hui a muri atu, ki reira whakaputaputa rangimarie atu ai i a ratou korero mo runga mo a ratou take paanga ki taua whenua, tae atu hoki ki era atu whenua ano i roto i te Rohe Potae o taua takiwa, a taihoa ake nei ka tu tena hui mo tena take. E te Pika, e kaha ana ahau ki te ki penei atu kia koutou, e hara ahau i te tangata hiahia ki te hanga i te kino i waenganui i nga iwi Maori, engari he whakamutu anake i te kino toku hiahia. Me i hiahia au ki te whakataritari i te kino i waenganui i te Maori, e kore ahau e noho i tenei Whare engari kua whakaohoa ketia e ahau i te wa o te raruraru ki Hokianga, a kua tuku noa atu ahau i toku nei nohoanga kia riro i tetahi. Kaati, kaore au e whakaro ana kia pera ahau, a, hei tautoko i tena kupu, me titiro nga mema honore ki tenei, ara, mai o te tau 1846, i te mutunga o te whawhai a Hone Heke ki nga Pakeha i te tau 1845, me te whakaotinga i mahia i waenganui i a raua ko Kawana Kerei, e kore rawa e taea e tetahi tangata i roto i tenei Whare, i te koroni katoa ranei, te tohutohu mai tetahi mahi kino kotahi tahi nei a tetahi uri kotahi o Hone Heke tupuna, a Hongi Hika ranei, — kotahi tonu hoki o raua tatai, a ona uri tuturu ake ranei o tona tinana, a ona uri whanaunga ranei, e takahi ana i nga ture o te koroni, i te mana ranei o te Kuini. Kaore rawa e taea e te tangata, ahakoa ko wai tangata, te whakaatu mai i tetahi mahi pera a matou, kore kia kotahi. Engari e anga ke ana i tena to matou nei ahua. Kaore ahau i mahara kia korero ahau ki tenei Whare he maha nga Maori o roto i nga iwi i tautoko i te taha ki a te Kuini i te tau 1845, i whakarere ke i te ahua o to ratou tu i roto i enei tau tata nei, engari hei whakamarama i te tikanga o taku korero enei kupu aku ka korero ake nei ahau. Ko nga uri o nga hunga tautoko i te taha ki a te Kuini, kua rere ke to ratou ahua, a, te mutunga iho, tukua ana he ope pirihimana ki Hokianga hei hopuhopu mo ratou, a he maha nga Maori i mau ki te whareherehere. Kua ahua maha ano nga tau i naianei o tena raruraru i puta ai ki Waihou. A, i pewhea te ahua i Hokianga i tenei tau tata kua pahemo ake nei? Ko Hone Mohi Tawhai he mema no tenei Whare i nga tau o mua, kua mate nei i naianei, he uri no Mohi Tawhai, tetahi o nga tino rangatira i tautoko i te taha ki a te Kuini i te tau 1845, pehea ana koia ratou nga uri tuturu me nga uri whanaunga o tena tangata i tenei tau i mahue ake nei? Rere ke ana ta ratou haere, whakarerea ana e ratou te taha ki a te Kuini, uru ana hei hoa tautoko i te taha kia Hone Toia i nga raruraru i mutu ake nei. Engari e koa ana ahau mo taku aheitanga te ki atu, kua hoki mai a Hone Toia me etahi atu i naianei ki te tautoko i nga ritenga o te ture. Hei kupu whakamutunga maku mo runga i tenei upoko korero, me ki atu ahau, nui rawa atu toku pouri mo te tirohanga penatanga mai o toku ngaromanga atu i konei. Heoi taku kupu tuturu ki tenei Whare, ki a koe hoki, e te Pika, i roto i oku ra katoa e ora ai ahau, e whai mana ai toku reo ki runga ki nga iwi Maori, e kore rawa e whakaarahia e au tena mana hei whakatete atu ki nga ture o te koroni, hei takahi ranei i te mana o te Kuini. Me korero ano ahau mo tetahi kupu oati tuturu, ehara i te mea naku anake, engari na matou tahi ko nga rangatira Maori i whakaatu ki te aroaro o te Kawana me ona Minita i Waitangi, i te marama o Maehe kua hori ake nei.

page 56

I penei te kupu a te Kawana i roto i tana whai korero i reira—

"Kua rima tekau ma iwa nga tau i naianei o te wa i puta ai te whakaaetanga pono a o koutou tupuna ki a te Kuini, ki tenei wahi tonu e turia nei; he tumanako, he hiahia noku, kia waihotia tenei huihuinga o tatou i tenei ra, hei huihuinga whai tikanga, mehemea e taea te homai e nga rangatira me nga iwi katoa e pae nei, ka tohungia, ka manaakitia nga ture mo akonei ake, a kia kaua ano he raruraru e oho ake."

Ka umeretia te whakaaetanga e nga Maori. Koia tena te kupu oati i ki ra ahau, e hara i au anake, engari na nga rangatira o Ngapuhi, o Te Rarawa, o Ngatiwhatua, me te Aupouri; ena iwi katoa no te pito anake ki te Hauraro o Akarana. Na kona ka patai atu ahau, e te Pika, ka tika ranei ahau te whakarere i aku iwi ki roto i o ratou raruraru kia peehia ana e nga mate, kaore nei e mohiotia ka pewhea te tukunga iho. I penei ta matou titiro: me i waiho atu tena raruraru kia takoto noa ana, a ka haere mai nei ahau, ka haere rawa atu ki te kino. Kua tukua ano he ope hoi a ki taua whenua,—a e kore e taea te ki ka he te tukunga,—a he aha te mutunga iho? He nui noa atu nga moni a te koroni e pau, me te whakato ano i nga purapura o te kino. Kaore au i te ki, ka he me i tukuna he hoia hei hapai i nga ritenga o te ture me te ata noho i roto i te koroni. Ka tika, engari te mea tino pai rawa ki taku mahara, he whakamutu i ena tu raruraru i te timatanga tonutanga, kaua hei tukua kia roa e haere ana, kaua e tuk[gap — reason: damage]a kia hohonu rawa te raruraru kia tae rawa ki te ahua e peke mai ai te ture me ana ritenga me ona tamahatanga katoa ki runga ki nga tangata peehi iho ai. Tera ano etahi tangata e hiahia kia puta te raruraru, kia tukuna nga hoia, katahi ratou ka haere atu ki te whakaoti i te raruraru, kia tau ai te whakahonoretanga a te tangata ki runga anake ki a ratou, engari ko ahau kaore au e mohio ana ki te pai o tena tikanga. Kaore au e mohio ana he aha te pai o te haere atu ki te whakamutu i te raruraru i te mea kua puta te kino; a e tino koa ana ahau mo te taeatanga e matou tahi ko nga rangatira Maori me te Kawanatanga te whakaoti tika enei raruraru kino e rua. Mehemea ki te haere tetahi mema o tenei Whare ki reira uiui haere ai i roto i nga Maori i te ahuatanga o ena whakaotinga ka rongo ia me i kaua tena tu ahua whakahaere mo ena raruraru Maori, heoi ano kua kino tonu. He aha koia te take o nga raruraru i Niu Tireni i nga tau timatanga o te Pakeha? Kei te mohio tatou katoa ki nga take—he kore no nga mana whakahaere o aua ra i tahuri ki te mea atu ki nga rangatira Maori kia tahuri ratou ki te hapai i to ratou mana kupu ki runga ki o ratou hoa Maori hei whakamutu atu i ena kino. He kore no nga mana e ata korero tahi, e ata whakariterite tahi i nga putake raruraru ki nga iwi e paangia ana e aua raruraru. Ki taku mohio me i peratia he tikanga i nga ra o mua e kore e puta aua raruraru—kei roto katoa i nga pukapuka o te Paremete e whakaatu ana—a, me i pera, e kore e pau ena moni nui whakaharahara a te Kawanatanga o Ingarangi i te whawhai ki te iwi Maori, e kore hoki te nui o te toto tangata e heke, engari kua pai ke te ahua. Ka tae taku korero i naianei ki te Pukapuka Rarangi Moni, me tohutohu atu ahau ki te Kawanatanga i nga hiahia o te pito ki te Hauraro o Akarana. E kore au e korero mo nga take katoa i r[gap — reason: damage]to i taua Pukapuka Rarangi Moni. Kua oti ena ahua te korero e nga mema kua tu atu i mua atu i au, engari, he pono, ko taua takiwa ki te taha Hauraro o Akarana nei te whenua e tino whakaarokoretia ana e nga Kawanatang[gap — reason: damage] katoa, mai o mua iho tae mai hoki ki tenei Kawanatanga e tu nei. He itiiti noa iho nga koha a nga Kawanatanga katoa kua tu nei i homai ai ma matou, a, e te Pika, ko taua takiwa o matou he whenua e tino tika ana kia ata whakaarohia paitia e nga mema o tenei Whare me te Kawanatanga. Ko nga painga e hua mai ana i taua takiwa, i te taha Hauraro o Akarana, he tino nui whakaharahara. Ko nga kapia me nga rakau kauri e tae ana ki te toru koata miriona pauna moni i te tau kotahi, a, ahakoa, na to matou nei takiwa tena moni nui i apiti atu ki nga moni o te koroni, a hei painga ano hoki mo era atu wahi o te koroni, kaore ano matou kia whakawhiwhia ki nga painga e tika ana kia homai ki a matou hei whakautu mo ena painga. A ki taku mohio i te mea e tino marama ana i page 57roto i taua Pukapuka Rarangi Moni te whakaaro a te Kawanatanga kia namaia ho moni hei hanga i etahi raina reriwe, ka tono kaha atu ahau ki nga mema honore me te Kawanatanga kia ata whakaarohia paitia taua takiwa ki te Hauraro o Akarana, e ka wehewehea nga moni e whakapaungia hei hanga reriwe. Tera etahi raina reriwe e tino hiahiatia ana e nga iwi Pakeha, Maori, o reira kia hanga, kei te taha hauraro o Te Awaroa, Kaipara. A, tera ano hoki tetahi raina reriwe e, hiahiatia ana e aua iwi, hei tino painga nui mo nga tangata katoa e noho ana i nga tikiwa i te taha Hauraro o Akarana, i Peiwhairangi, me era atu wahi, ara, ko te reriwe atu i Waiotu ki Te Kawakawa. A e kiia ana hoki e tetahi wehenga o nga tangata o te takiwa pooti o Marsden (Whangarei) e tika ana kia hanga-mai te reriwe i Whangarei kia puta mai ki nga wahi hohonu tuunga kaipuke o taua moana. Kaati, hei painga mo aku iwi katoa Pakeha, Maori, e tu nei au hei mema mo ratou, kia mahia katoatia ena raina reriwe, engari kei te ki mai oku whakaaro ki au, ki te kore e nui nga moni e namaia mai, kaati, he pai rawa me waiho tena moni iti hei hanga i te reriwe matuaiwi nei i Poneke ki Akarana. Engari, e te Pika, he kupu kaha tenei naku, i roto o era atu moni tena e nama hei hanga rori, me ata whakaaro ki to matou takiwa Hauraro o Akarana, ka homai i tetahi wahi rahi o aua moni mo tena mahi. Ko te takiwa Hauraro o Akarana kua ki ake ahau e whakaarokoretia ana e nga Kawanatanga katoa, a e tino tika ana kia homai he moni tika hei whakapai mo nga rori, pai atu tena mo nga tangata o taua takiwa, ahakoa ki te kore he reriwe, a ki taku mohio e tino tika ana kia homai tenei painga mo nga iwi e noho moke ana i tena takiwa. Engari ka tiakina tonutia e ahau te putanga mai o te pukapuka whakaatu i nga wawahi o taua moni e korerotia nei. Ka tae taku kerero i naianei ki tetahi take ano kei roto i taua Pukapuka Rarangi Moni e mau ana, ara "Kura ako Mahi-a-ringaringa." Na, e te Pika, ko nga tikanga katoa o te mahi ako tamariki e pa ana ki runga ki nga kura Pakeha, kua korerotia i roto i tenei Whare e nga mema o etahi takiwa o te koroni, a ka hiahia hoki ahau i naianei ki te whakaatu atu i toku whakaaro ki te Kawanatanga me nga mema o tenei Whare, ko ta tatou tikanga kura mo nga tamariki Maori kei raro rawa atu, kaore rawa e puta ana ana mahi kia rite ki te ahua i maharatia ai e nga tangata e whakaaro nui ana mo runga i tenei take. Kaati, ki taku mohio £16,000 e whakapaungia ana i ia tau i ia tau ki runga ki aua kura Maori, au i runga i te whakaaro whanui ki runga ki tenei tu ahua, he pai rawa me i panga atu tena moni ki roto ki te moana ngaro atu ai. Ko te nuinga o nga tamariki Maori e haere ana ki nga kura Maori kaore rawa e whiwhi painga ana i ena moni. Ka taea ano te tohutohu atu etahi tamariki Maori takitahi rawa nei kua puta tika i etahi o nga kura Maori i Niu Tireni, engari haunga atu tena. Anei ke te take e hiahia ana ahau ki te whakamarama atu, mo te taha ki te nuinga o nga tamariki Maori, kaore rawa ratou e whiwhi ana i nga painga i maharatia ai e nga tangata e pa ana ki nga mahi kura Maori, tena e hua mai i runga i te whakapaunga penatanga o aua moni. Kaati, he aha koia te take o tena mate? Koia tenei, kaore e whakahaeretia ana nga kura Maori i runga i nga tikanga e pa ana ki runga ki nga kura e whakahaeretia ana i raro i nga Poari Kura o te koroni nei, ara, kura Pakeha. Tuatahi, ko nga mahita kaiwhakaako, e kore ahau e ki he kuare katoa aua tangata, engari to ratou nuinga e hara i te tangata matau, i te tangata totika. A, i au e ki nei e hara i te tangata totika, e penei ana te tikanga o taua korero aku, e hara ratou i te tangata kua puta i nga uiuinga matauranga e whaia ana e nga tikanga whakahaere e pa ana ki runga ki nga kura Kawanatanga e noho ana i raro i te whakahaere a te Poari Kura. Kaati, konga karaihe i nga kura Maori, kei nga karaihe o raro rawa, kei te Tuawha o nga Karaihe ka mutu mai, a ko te Karaihe Tuawha i roto i nga kura Maori kei raro noa atu o te Karaihe Tuatoru, Tuarua ranei, i roto i nga kura Pakeha. No reira, ki te tikanga o te kupu, e moumou noatia iho ana taua moni i wehea mo nga kura Maori E hiahia ana ahau ki te tohutohu atu, penei, pai atu mo nga iwi Maori i roto i nga takiwa o te koroni mehemea ka taea e te Kawanatanga te whakatakoto tetahi tikanga page 58whakakotahi i nga kura Maori i roto i nga Porowini o te koroni. Kei te mohio ahau he kore moni te take kei te arai i te hiahia whakatikatika i nga kura Maori, otiia ki taku mahara ka taea e tatou i enei moni ano, me te whakakore atu i te nuinga o nga kura e tu nei i naianei. Whakakotahitia aua kura, hangaia hei kura kainga, hei kura moenga, hei kura nohoanga tuturu mo nga tamariki i roto i ia Takiwa Porowini wawahanga Porowini ranei. Hei painga rawatanga tena mo nga Maori. Whakawhanuitia, whakakotahitia atu nga tikanga matauranga e akona ana, me ako ano hoki i nga tikanga mahi-aringaringa. Koina hoki te mea e hiahiatia ana e nga Maori. He maha etahi tamariki Maori tena e tutuki ki te mutunga mai o nga matauranga katoa e taea ana e te tangata, engari ko te nuinga e kore e tae i runga i te huahua o nga take kei te arai—tetahi take he kore moni na nga matua hei tuku i a ratou tamariki ki Te Aute, ki Tipene ranei. A, e te Pika, mehemea ka taea te whakatakoto tetahi tikanga ako i nga tamariki Maori ki nga mahi-aringaringa, penei na, mahi kamura me era atu mahi pera hei painga rawatanga tena mo te nuinga o aua tamariki, kei runga noa atu i nga painga e puta ana ki a ratou i nga kura e tu nei i nga kainga Maori i naianei. E koa ana ahau i taku kitenga kua hanga huarahi te Tari Ako Matauranga e taea ai te peretihi i etahi o nga tamariki Maori kua paahi i te Karaihe Tuawha i roto i nga kura Maori. E mohio ana ahau ki tetahi, kei toku takiwa, kei Ohaeawai, ara, ko Ngawha te ingoa. I paahi taua tamaiti i te uiuinga matauranga, katahi ka peretihingia e taua tari ki tetahi mahi mana, i runga i te kupu tautoko a tona mahita a Mr. Woods; a, ki taku rongo, kei te tupu haere pai te mohio o taua tamaiti. Kaati mo tena take. E te Pika, me ki atu ahau, i mahara au me whakapuaki kupu ahau mo runga mo te ahua o nga ture e pa ana ki runga ki nga whenua Maori i naianei, ko te tino take tena nana i taiapa atu nga takiwa whenua Maori katoa o te koroni, i kore ai e taea te whakapuare. Kei te rongo katoa tatou i nga kupu tangi e whakaaraarahia tnai ana e nga iwi Pakeha i nga wahi katoa e mea ana mo te nui rawa o nga whenua Maori e tika ana kia whakanohonohoia ki te tangata, kei te takoto mahikore noa iho i roto i enei ra, a e hapainga atu ana ena kupu me ena tangi ki te Kawanatanga ma ratou e whakamarama atu te take i kore ai ratou e whakahau atu ki nga Maori kia whakapuaretia aua whenua, kia ruritia, kia whakawakia, kia ahei ai te Karauna te hoko i aua whenua, kia taea ai te whakanohonoho ki te tangata. Engari me penei atu taku kupu ki nga Pakeha nana ena tu korero, me tahuri ratou ki te whakarite i a ratou ki nga Maori e noho nei i raro i nga ture e pa ana ki runga ki o ratou whenua i roto i enei ra. Mehemea ki te pena aua Pakeha tera e tere tonu te rere ke o to ratou ahua. Katahi ra pea ratou ka ki penei, "E tino he ana ta koutou whakahau atu ki te Eawanatanga kia mahi pera." Engari, e te Pika, ko ahau e ki ana me whakakore rawa atu ena Ture Whenua Maori e noho nei hei mate, hei tamahatanga, ki runga ki nga whenua Maori me ona tikanga whakahaere katoa. Titiro ia na ki te tiute pane kuini e akina nei ki nga whenua Maori. E tangohia ana e te Kawanatanga hei tiute te tekau pauna i roto i ia rau pauna o nga moni e rite ana mo te wariu o aua whenua. E pa ana koia tetahi tikanga pena ki runga ki nga whenua Pakeha? Kore rawa. Ko nga tiute e utua ana e nga Pakeha ki te Kawanatanga tekau ma rima hereni anake i te rau pauna. A, e tika ana ranei tena ahua, e te Pika? He pono he tino take nui rawa tenei, i runga i te ritenga o taku korero a taihoa ahau e ata whakamarama i te taha ki nga Maori, hei tetahi atu korerotanga aku, me te whakaatu atu i te he o te tahuritanga mai o tetahi wehenga o nga tangata e tenei Motu ki te akiaki mai ki te Kawanatanga kia kawea mai aua whenua ki roto ki te Kooti Whenua Maori i runga i te ahua o nga ture e mana nei i naianei ki runga ki nga whenua Maori. Kaore he kupu e taea ai e au i naianei te apiti atu ki tena, engari hei kupu whakamutunga maku me ki atu ahau, e hara i te mea e hiahia ana nga Maori kia kaua o ratou whenua e tukua ki roto ki nga ringaringa o nga Pakeha kia whakanohonohoia ki te tangata. Engari e penei ana to matou hiahia, whakakorea rawatia atu ena ture pakeke e here nei e whakakino nei i o matou whenua i tae ai ki tenei ahua, a hoatu page 59ki a ratou he mana rite tonu ki nga mana e whakahaeretia nei e nga Pakeha ki runga ki o ratou whenua, whakaritengia nga Tare Whenua Maori ki nga ture katoa e pa ana ki runga ki nga whenua Pakeha. Mehemea ka peratia e kore koutou e kite i nga Maori e tu maro ana, e pakeke ana, e ngakaukore ana ki te whakahaere i nga mana, i nga tika, me nga painga tera e tau ki runga ki a ratou, mo runga mo o ratou nei whenua. Engari ka tahuri tonu ratou ki te whakahaere i nga huarahi katoa e puta mai ai he painga ki a ratou me te whakamana i nga hiahia o nga Pakeha noho whenua, i runga ano ia i nga huarahi o te tika, mehemea ia ka hoatu e koutou he ture pai mo ratou.

No te mutunga o te whai-korero a Hone Heke ka tu atu ko etahi mema Pakeha torutoru, ka whai-korero, ka mutu era kei runga ko—

Te Auhana (Mr. Houston, mema mo Peiwhairangi, Tiamana mo te Komiti mo nga Mea Maori).—E te Pika, kaore e roa i au te Whare i runga i aku korero ka korero ake nei. Kaore oku hiahia kia uru au ki roto i tenei take e korerotia nei; e hara ahau i te tangata puku korero i roto i tenei Whare, a na reira pea i kiia ai he mema wahangu ahau. E te Pika, ki toku nei whakaaro kaore kau he painga e puta i runga i te kumenga kia roa tatou e korero ana mo tenei putake. Ki toku nei whakaaro, he pai raw a kia tukua atu ma nga kai-arahi o te Whare e whakarite nga mema honore o tetahi taha o tetahi taha hei korero i tenei putake, mehemea e peratia ana tera e puta he maramatanga mo te Whare nei tae atu ki te iwi katoa o te koroni nei. He tika, kaore kau aku korero i naianei me i kore te mema honore Maori mo te Takiwa ki te Tai Tokerau i whai-korero i nanahi. Kaati, me whakamoemiti au ki taua mema honore mo te kaha o ana korer[gap — reason: damage] i whakapuaki ai ki te aroaro o te Whare nei, a mo tona kaha ki te karo i aku whakapae mona. E kore e whakaaetia e te Whare nei kia hamumutia atu ano e au aku korero i korero ai i mua ake nei i tenei tuunga o te Paremete, otira ka taea e au te tiki atu i aku korero i korero ai mo tenei mea ki te aroaro o te Whare nei i tera tuunga o Paremete, i te tononga kia whakaaetia te mema honore, a Hone Heke, kia ngaro atu i te Whare mo tetahi wa. I rite ano aku korero o tera tau mo taua take ki aku korero o tenei huihuinga o te Paremete, notemea ki taku mahara kei te mau tonu taua ahua o taua take. Ka nui taku pai i taku rongonga atu i taua mema honore, i a Hone Heke, e whakamaramama ana i nga take i ngaro atu ai ia i ana mahi i te Whare nei i tera tau. Otira kaore au i te whakapono atu ki etahi o ana korero mo taua mea. Kua pau i au taua takiwa te haereere i muri iho i te putanga o te raruraru ki Hokianga, ka rua oku haereerenga i taua takiwa i muri i taua raruraru, a i aua haereerenga oku he maha noa atu oku rongonga e korerotia ana e nga Pakeha o reira, ara, penei na, kaore kau he painga e puta mo nga Maori o reira i runga i te haerenga o Hone Heke ki roto i a ratou noho ai, otira ki te whakaaro o nga Pakeha tera a muri ake nei e tupu he kino i taua taenga o Hone Heke. Koia ena aku korero i korero ai, me taku ata whakaatu atu ano kei te ngakaukoretia e te mema honore nga mahi kua tukua atu nei e ona iwi hei mahi mana ki tenei Whare. Kaore ano au i whakapono ki nga korero a te mema honore i a ia i korero nei, he tino tika ia kia haere ki reira, a kia roa ki reira e noho ana, a, e ai ki tana, na tera i mau ai te rongo ki reira. Kua mutu noa atu taua raruraru, a kaore au i te mohio he aha nga mahi mana i reira i noho roa ai ia i reira. Otira i korero ano ahau i mua, na Te Kitohi ke, na te minita karakia Weteriana, i whakangawari taua raruraru. Kaore aku hopohopo mo tenei kupu aku. Ko ia te tangata e ingoa nuitia ana ki taua takiwa mo tana whakangawaritanga i taua rarararu, a e kiia ana na taua tangata, nana anake, i kore ai e heke te toto. Kaore rawa au e whakapono na te roa o te noho o te mema honore, o Heke, ki taua takiwa i marie ai nga Maori o reira. Kaore kau he tikanga e whakatepe ai au i nga take nana i puta ai taua raruraru ki taua takiwa Kei te mohio nga mema honore o te Whare nei e hara ahau i te tangata e tautoko ana i te tikanga e mea nei me utu nga Maori i te taake kuri. He nui nga raruraru kua tupu ake i waenganui i nga Pakeha me nga Maori i roto i nga takiwa Kaute Kaunihera o te pito whaka-raro page 60o te Motu nei i taua taake, a ki taku he mea tika kia kaua e whakahaerea nga tikanga uaua, e tupu ai te ngakau kino i waenga i nga Pakeha me nga Maori. Na te kino pea o te tikanga i whakahaerea ai taua taake ki te Kaute o Hokianga i tupu ai taua raruraru, i whano ai te whawhai o nga iwi e rua ki reira. Mehemea kaore i tino tuturu te kupu a nga Maori, ara, e kore rawa e utua e ratou taua taake, hui atu ki etahi atu taake, ki taku mahara kihai taua raruraru i puta. Heoi anake pea ta te Kaute Kaunihera he hapai i tona mana i hoatu nei e te ture ki a ia, i tohe ai taua hunga me utu taua taake. Na tenei i he ai, na te tohe o te Kaute Kaunihera. Kei te whakaae au he tino take nunui nga take i tahuri ai nga Maori ki te whakatete i taua taake i te wa i kohia tuarua ai taua taake. I korerotia atu hoki ki a ratou, ki te kore ratou e utu i taua taake tera ratou e hopuhopukia e makaia ki tetahi wahi ngaro, ki te Reinga ki whea ranei, ko wai ka mohio atu, a na reira ratou i tahuri ai ki te whakatete i taua taake, a i mau ai ki te pu. I runga i tenei ahua i tino aroha au ki nga Maori mo to ratou mate. Kaore hoki ratou i tino marama ki taua mea, i te mea hoki i whakawehiwehingia ratou kia mahara ai ratou tera e pa he mate nui ki a ratou, pera ano me te korero a te mema honore, na reira ka puta ta ratou kupu, kaati, ki te mate ratou, me mate ratou ki runga ki to ratou whenua, i te mea he pai ke tera he kino rawa te maka i a ratou ki te Reinga. Na reira i mau pu ai ratou a i tahuri ai ki te whakatete i taua taake. Tenei ano etahi atu putake i korerotia e taua mema honore, a me utu e au aua korero ana. Mo nga kura Maori tetahi o ana korero. Kaore ano ahau i kite noa i te mema honore e mahi nui ana mo aua kura Maori, ara, e kimi tikanga ana, e whiriwhiri ana renei i etahi huarahi hei tautoko i aua kura kia tupu ai. Engari ahau, ka kaha ahau ki te ki, mai ano i te ra i tu ai au hei mema mo tenei Whare, ko taku mahi tonu tena he tautoko i aua kura, tena ko te mema honore, kaore ano ahau i kite i a ia e whakahaere ana i tetahi tikanga mo nga kura Maori o tona takiwa. Otira kua koa au i naianei, i te mea kua kite te mema honore i te huarahi tika mona, ara, kua tahuri mai ia hei hoa tautoko i nga mema o te pito whaka-raro o te Motu kia whiwhi ai to matou nei takiwa i nga kura, i te rori, i te piriti, me era atu mea e tika ana kia hoatu mo reira. Kotahi tana kupu mo nga kura Maori e whakaarohia ana e au e he ana. I korero ia ko te Karaihe Tuawha i roto i nga kura Maori kaore e rita ana ki nga Karaihe Tuarua, Tuatoru, o nga kura Pakeha. Otira kei te mohio noa atu nga tangata kua roa e whakahaere ana i nga kura ki te he o tena korero ana. He tere rawa atu te tamariki Maori ki te ako ina takuna ki nga kura. Kaati ra, ki te whaiwhai haere tonu au i nga korero a te mema honore ka roa noa iho te Whare i au, na reira ka tahuri au ki te whai-korero mo te tino take e takoto nei i te aroaro o te Whare.

Ka mutu i konei nga korero a Te Auhana e pa ana ki te taha Maori. Tenei ano te roanga atu o ana korero engari e pa ke ana ki te taha Pakeha, a e kitea ai me titiro i roto i Hansard.

Ka mutu a Te Auhana, ka tu atu ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon) ki te whakahoki i nga korero a nga mema honore i korero ai mo te Rarangi o nga Moni a te Koroni. He roa ia e korero ana ka mutu.

Te tekuna o te motini, whakaaetia ana e te Whare ta te Kawanatanga, heoi tahuri ana te Whare ki te Komiti i nga Moni.

No te rima tekau ma rua meneti ki te rua karaka i te po ka hiki te Whare.