[i roto i te reo Pākehā]

Te Upoko Tuarua

Ko te upoko tuarua tenei o te Tiriti of Waitangi. Ko te Tuarua—

"Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga Rangatira, ki nga Hapu, ki nga Tangata katoa o Nui Tireni, te tino rangatiratanga o o ratau whenua, o ratou kainga, me o ratou taonga katoa. Otiia ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga Rangatira katoa atu, ka tuku ki te Kuini te hokonga o era wahi whenua e pai ai te tangata nona te whenua, ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona."

I kiia e au i te timatanga o aku whakamarama, kaore i oti pai ki te reo Maori nga tikanga o nga kupu pakeha o te Tiriti, tera nga wahi ririki i mahue. Ma nga tamariki kura i roto i a koutou e titiro te reo pakeha o te Upoko Tuarua o te Tiriti, ara:—

"Article The Second."

"Her Majesty the Queen of England confirms and guarantees to the Chiefs and Tribes of New Zealand, and to the respective families and individuals thereof, the full, exclusive, and undisturbed possession of their Lands and Estates, Forests, Fisheries, and other properties which they may collectively or individually possess, so long as it is their wish and desire to retain the same in their possession; but the Chiefs of the United Tribes and the Individual Chiefs yield to Her Majesty the exclusive right of Pre-emption over such lands as the proprietors thereof may be disposed to alienate, at such prices as may be agreed upon between the respective Proprietors and persons appointed by Her Majesty to treat with them in that behalf."

Na he maha nga rerenga kupu kei te reo pakeha kaore i oti pai ki te reo Maori. Kia mahara hoki tatau ko te reo e waiho ana e nga Kooti Whakawa o te motu nei, tae atu ki tawahi hei kaupapa titiro ma ratau ko te reo pakeha. Naku tenei whakamaoritanga.

"Ko te Kuini o Ingarangi ka whakapumau, ka whakaoati kia whaka-tuturutia ki nga Rangatira, ki nga Hapu o Nui Tireni, a ki ia whanau, page 22ki ia tangata ranei o ratou, te mana te rangatiratanga o o ratou whenua, o o ratou ngahere, o o ratou taunga-ika, o era atu taonga ranei a ratou, a ia tangata ranei o ratou mo te wa e hiahia ai ratou ki te pupuri i aua mea: Otiia e whakaae ana nga Rangatira o te Whakaminenga, me era atu rangatira katoa ki te tuku atu ki te Kuini i te mana motuhake ki te hoko i nga wahi whenua e hiahiatia ana e nga tangata no ratou aua whenua kia hokona, mo nga utu e whakaritea i waenganui i nga tangata no ratou aua whenua me nga tangata e whakaritea e te Kuini hei kai hoko mana."

Ko te upoko tenei i takea mai ai nga korero e korerotia haeretia nei i nga marae mo te Tiriti o Waitangi. Ka puta he ture kino ka kiia e takahi ana i te Tiriti o Waitangi. Ka mum te Kawanatanga i te whenua ka kiia kei te he, kei te hara ki te oati a te Kuini i oatitia ai e ia i raro i tenei upoko o te Tiriti. Ka puta nga wawata a nga Ropu Maori ki te mana Maori motuhake, ahakoa kiia he Kotahitanga, he Kauhanganui, he Paremata Maori he aha ranei te ingoa, e hoki ana aua wawata ki tenei upoko o te Tiriti. Otira na te pohehe i pera ai. Ara kei te mana o te Maori kua tapaetia atu e te Upoko Tuatahi o te Tiriti mo ake tonu atu.

A, ko tehea tenei mana, tenei rangatiratanga e korerotia nei hoki e te Upoko Tuarua? Kei te marama tonu, ko te take o te tangata Maori ki tona whenua, ki ana taonga; ko tona mana tinana ki era mea, i pepeha ai ia, "Noku tenei whenua, ina nga rohe; i tuku mai i taku tipuna i a mea, nana i raupatu, nana ranei i noho tuatahi na mea ranei i tuku ki a ia, a nohoia ana e ana uri tae mai ki au. Ko enei taonga na naku, te waka nei, te taiaha na, te patu pounamu ra, te rua kumara na, te pakoro ra. Naku ena mea, ehara i tetahi atu."

I rokohanga mai e te Tiriti kua nohoia nuitia nga motu e rua nei e nga hapu Maori: Kua roherohea e ratau nga whenua katoa, kua tapatapaia ki te ingoa nga wahi katoa. I rokohanga mai e te Tiriti e tautohetohe ana nga rangatira me nga hapu Maori ki nga take, ki nga rohe o ratau whenua: e mau pu ana, e mau patu ana hei raupatu i etahi, hei arai atu ranei i nga ope hao whenua a etahi. Kaore te Kuini i mea kia whaka-korea atu nga take Maori i runga i te whenua, engari i whakapumautia, a i whakatuturutia e ia. Na konei koe, e kui, i tu ai i te aroaro o te Kooti Whenua Maori whakaatu ai i ou take, he papatipu, he ahikaroa, i korere ai inaara, i nga maunga aruhe, i nga roto tawhara, i era atu tohu a o tipuna.

E rua nga tikanga nunui kei roto i tenei o nga upoko o te Tiriti, ara: —

(1)	Ko te whakapumautanga i nga take o Maori ki ona whenua, ki ana rawa;
(2)	Ko te tukunga ki te Kuini i te mana hoko i nga whenua Maori.

Me whakataki ko nga take whenua Maori i te tuatahi. Kei te matatau katoa koutou ki o tatau take whenua. Ehara i naianei te tautohe a te Maori ki te Maori, "Noku ranei, nou ranei," a ka tikina ki te po tataku mai ai nga take tipuna. Ko te korero tenei a Ta Wiremu Matene, Tumuaki o te Hupirimi Kooti page 23i mua ra, mo te ahua o nga take whenua Maori: "Ko taku i kite ai i pa nga take Maori ki te mata katoa o te whenua; kaore he wahi watea i nga kereeme a nga Maori, ko nga wahi anake kua hokona e ratau. Kaore rawa au i kite i rongo ranei i tetahi wahi whenua i kore i pangia e nga kereeme a nga Maori. He maha a ratau tautohetohe i waenganui i a ratau mo o ratau tika, engari kaore rawa he tangata i pohehe he take Maori te take o te whenua e tautohetia ra."

Na, ka pumau nei nga take Maori i raro i tenei o nga upoko o te Tiriti, ka takoto mai ki nga Maori te patai a te ture, "Tena, no wai o koutou tenei whenua?" He turituri te whakautu, karanga noa ana, karanga noa ana. Heke iho te toto, ko Waitara tera, ko te rara i rere ki Waikato, a ka toro te ahi ki nga topito o Aotearoa. Ka whakatika nga Rangatira ka hokohokona nga whenua, ahakoa no ratau, no etahi atu ranei he hoko papatipu tenei, kaore ano he Kooti i tu hei uiui, a hei whakatau no wai nga whenua e hokona ra. Ko Heretaunga tenei, ko Wairarapa tenei, ko Otaki tenei, ko te tini noa atu o te whenua i hokohokona i mua atu o te tuunga o te Kooti Whenua Maori ki nga motu nei. Na runga i nga raruraru maha i ara ake katahi ka whakaarohia kia whakaturia he Ropu Whaimana hei uiui, a hei whakatau i nga take o nga Maori ki o ratau whenua. Ka hangaia e te Paremata ko Te Ture Whenua Maori i te tau 1862. Ina te kupu o taua Ture (tekiona 5), "ka whaimana te Kawana i ia wa, i ia wa, ki te whakatu Kooti hei uiui a hei whakatau ko wai nga tangata Maori e tika ana i runga i o ratau take Maori ki nga whenua Maori, a ki te whakatau i o ratou paanga ki aua whenua, a ki te wha-kaputa tiwhikete taitara ki a ratou mo aua whenua."

Ko te timatanga mai tenei o te Kooti Whenua Maori a mohoa noa nei. Kia oti ra ano nga whenua papatipu te whakawa, e tutuki ai tana mahi, e tutuki ai hoki tetahi wahi o te Upoko Tuarua O te Tiriti O Waitangi, nana nei i whakapumau o tatau take Maori ki o tatau whenua.

Kotahi te wahi kaore ano i marama o tenei wahanga o te Upoko Tuarua o te Tiriti, ko te kupu mo nga taunga ika. Me apiti atu hoki nga roto, ara, nga moana waimaori, nga parumoana, nga tahuna-pipi, nga toka-tio. Ina hoki ko nga taunga ika kei te moana, kei nga ngutuawa wai ranei. Kei te whakatitahataha tonu te Paremata me nga Kooti i enei take. Ko etahi kua whakataua e nga Kooti, ara, te ahua o nga toka tio, i whakahengia ai te taha Maori. Ko te keehi o nga moana wai-maori kei te aroaro o te Kooti i naianei. Ka puritia e au nga whakamarama mo enei take kia tae ki te upoko tuatoru o te Tiriti.

Mo tetahi wahanga o tenei upoko o te Tiriti, e pa ra ki te hoko a te Kuini, ko tona tikanga e here ana ma te Karauna anake e hoko nga whenua Maori, engari ko nga utu me ata whakariterite i waenganui i te Maori nona te whenua, me te kai-hoko whenua a te Karauna. He take tenei i tautohetia nuitia e nga Kawanatanga o mua a tae mai ki tenei wa. Ka tu he Kawanatanga ka ki me kukuti nga hoko o nga whenua Maori, kia riro ma te Karauna anake e hoko. Ka ara ake he Kawanatanga ka ki me whakatuhera te hoko o nga whenua Maori, kia ahei te pakeha, te page 24tangata noa ki te hoko. Ko te lure tena mai o te tau 1862 tae mai ki te tau 1892. No te tau 1892 ka herea kia waiho ma te Karauna anake e hoko. Ka hiahia te Kawanatanga ki tetahi poraka, ka utaina e ia he here ki ranga, ka kahititia, penei i te ahua e rnahi nei tenei Kawanatanga. No te tau 1900 ka tino araitia nga hoko a te Karauna. No te tau 1905 ka timataia ano nga hoko a te Karauna ki etahi wahi o te motu, a no, te tau 1909 ka whanui te haere tahi o nga hoko a te Karauna, a te pakeha noa. No te tau 1913 ka hangaia e tenei Kawanatanga tenei ture e arahi nei i nga hoko a te Karauna, e here nei i nga whenua ma te Karauna anake e hoko. Ka whakahokia ki te ahua i te ture o te tau 1892. Ko te kaupapa tera o te Tiriti o Waitangi. Kei te whakahe tatau ki aua hoko, he here-here i te tangata Maori ki nga utu ririki a te Karauna, he herehere i nga tangata pupuri whenua me o ratau na hiahia, he taringa roa kia pau te kaha o nga hiahia hoko a te Karauna, a te tangata Maori, ka tapahi ai i nga paanga i hokona. Kei te tika tonu nga whakahe ki enei tikanga hemanawa, engari kaore e taea te uta atu aua whakahe ki ranga ki te Tiriti o Waitangi, nana nei i whakatakoto mai koiara hei kaupapa.

Koia nei, e Kui, nga taonga nunui na tenei wahi o te Tiriti o Waitangi i whakaahua hei tikanga ki nga motu nei-ko te Kooti Whenua Maori me ana mahi ko nga hoko a te Karauna e ngau nei i te whenua.

Ina te kupu a Nopera Panakareao, he rangatira no Te Rarawa i te taenga atu o te kape o te Tiriti ki Kaitaia, kia hainatia e Te Rarawa, e te Aupouri—"Ko te atarangi o te whenua kua hoatu ki te Kuini, ko te oneone i mau." Na he kupu tohunga rawa tena, ko a mua kupu. Ka whakahiatotia e te whakatauki a taua kaurnatua nga kupu o te upoko tuatahi, o te upoko tuarua o te Tiriti. Ko te atarangi, ara, ko te mana nui e hipoki iho ana i runga i te whenua, ko te mana hanga ture, ko te mana hei ki ma tenei ropu e whakawa, ma tena e titiro te tika o nga hoko, ma tera e arahi te tangata i roto i nga pikonga maha o te ture, ko taua atarangi na te upoko tuatahi o te Tiriti i tuku ki te Kuini. Ko te oneone ia, ko te kupu nou, noku, ko te take mai o nga tipuna, na te upoko tuarua i whakapumau ki te Iwi Maori.