[i roto i te reo Pākehā]

Te Whakaupoko O Te Tiriti

Ko te whakaupoko tenei o te Tiriti, e whakamarama ana i nga take i hangaia ai te Tiriti.

"Ko Wikitoria, te Kuini o Ingarangi, i tana mahara atawhai ki nga Rangatira me Nga Hapu o Nui Tireni, i tana hiahia hoki kia tohungia ki a ratou o ratou rangatiratanga, me to ratou whenua, a kia mau tonu hoki te Rongo ki a ratou me te ata noho hoki, kua whakaaro ia he mea tika kia tukua mai tetahi Rangatira hei kai whakarite ki nga tangata Maori o Nui Tireni. Kia whakaaetia e nga Rangatira Maori te Kawana-tanga o te Kuini, ki nga wahi katoa o te whenua nei me nga motu. Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei.

"Na, kua pai te Kuini kia tukua ahau, a Wiremu Hopihona, he Kapitana i te Roiara Nawa, hei Kawana mo nga wahi katoa o Nui Tireni, e tukua aianei a mua atu ki te Kuini; e mea atu ana ia ki nga Rangatira o te Whakaminenga o nga Hapu o Nui Tireni, me era Rangatira atu, enei ture ka korerotia nei."

Ko te whakaupoko tenei, e whakamarama ana i nga take i tonoa mai ai a Kawana Hopihona e Kuini Wikitoria, Kuini o Ingarangi me ona wahi, ki te whakarite tikanga i waenganui i te Kuini, i nga rangatira o te iwi Maori. Ko te tino take kei nga kupu ra: "Na te mea hoki he tokomaha ke nga tangata o tona iwi kua noho ki tenei whenua, a e haere mai nei. Na ko te Kuini e hiahia ana kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana."

He tino marama rawa enei kupu. He tika hoki, kua tokomaha ke nga pakeha kua noho haere i nga motu e rua nei, nga mihinare me a ratau whanau, nga pakeha hokohoko taonga, nga pakeha patu tohora, nga pakeha o nga kaipuke, nga whanako, nga kohuru. E kiia ana e 500 nga herehere i oma mai i Poihakena, a noho haere ana i te takiwa o Pewhai-rangi i mua tata atu i te wa o te Tiriti. Kaore a te Maori tikanga e pa atu ki a ratau, engari ko ratau ki te whakatutu i nga Maori. Kaore hoki page 18i pa ki a ratau nga hire a te Kuini, i te mea kaore ano i pa te mana o te Kuini ki enei motu. E kiia ana e nga pukapuka a nga mihinare kotahi mano nga Maori i kohurutia e te pakeha i nga tau i mua atu o te Tiriti. A e rongo ana hoki tatau i a te Maori kohurutanga i te pakeha. He wa ture kore. Na reira te Kuini "ka hiahia kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori ki te pakeha e noho ture kore ana."

Na, ko te kupu nui ko tenei, 'E noho ture kore ana.' Na te hinengaro pakeha o te tangata nana i waihanga nga kupu o te Tiriti i titiro, ko te mate nui tera o Aotearoa o te Waipounamu, ko te mate tera e akiaki ana kia rongoatia ia-ko te ture kore. Ka papa te tikanga Maori, te mana o nga Rangatira Maori o te wa kai-tangata, o te wa kore tuhituhinga, ki nga whakaaro takitahi o te pakeha, o te pakeha kua rere mai ki waho o te taiapa o ona ake ture, kua mahue atu ra i a ia ki muri ki nga whenua i whakatipuria mai ai ia. Na, ko taua ture tenei e totoro mai nei ki te whai i a ia, ko nga maikuku roroa o Kuini Wikitoria i whakamaua e ia ki a Kawana Wiremu Hopihona.

Ko te wa tera o nga pakanga nunui a nga hapu Maori ki a ratau ano; kaore ano i tau te mauri o nga iwi i muri iho i nga whawhai a Hongi Hika, a Te Wherowhero, a Te Waharoa, a Te Rauparaha; he pu he paura nga taonga e whakamatea ana e nga whakaaro o ia iwi, o ia iwi i riro ai nga wahine rangatira, i hokohokona ai nga whenua. Ko te wa tera o nga hoko paraharaha. Ka popoke te pakeha ki te hoko whenua mona i Pewhairangi, i Hauraki, i Porirua, i te Waipounamu; he pu, he kaaho paura, he paraikete, he tupeka, he waipiro te utu. Ka maranga i nga pakeha maha noa atu nga kereeme mo te whenua Maori kotahi i raro i nga hoko a nga rangatira maha. Kei hea te ture o tera wa hei whakatau i te tika?

Kaore hoki ra o te Maori Kawanatanga i te wa i whakaeke mai ai te pakeha ki nga motu nei. Kaore i whakatoputia nga mana rangatira, te mana tangata, te mana whenua, te kupu o te ora o te mate ki te ringa o te tangata kotahi, e kiia nei he Kingi, he Tumuaki, he aha ranei. Kaore: i noho wehewehe tonu nga iwi, a Waikato, a Ngati-Haua, a Te Arawa, a Ngapuhi, a ia iwi, a ia iwi. A i roto i te iwi kotahi he maha ano nga wehewehenga hapu i raro i ona rangatira. Kei hea he kaupapa topu e tu ai tenei taonga te Kawaanatanga i runga i te tikanga Maori? E tika ana te mana rangatira o te Maori, engari i whaiti tonu te hekenga iho o tena mana ki te hapu kotahi, a he mea ano ki te whanau kotahi. Kaore he Kawanatanga o te Maori i whaimana ki te hanga tikanga mo te iwi Maori katoa.

Koia i whakaanga ai te haere mai a Kawana Hopihona ki Nga Rangatira Maori, i haria haeretia ai nga kape o te Tiriti ki nga topito o nga motu e rua, e whai ana i te whakaaetanga a ia rangatira, a ia rangatira. Kua kiia i runga ake ra e 512 nga Rangatira Maori i tuhi i a ratau tohu, i o ratau ingoa ranei ki te Tiriti o Waitangi.

Hei muri ake nei au whakamarama ai i te ritenga o tenei kupu "Kaw-page 19anatanga," o enei kupu "Mana rangatira": engari me ki noa ake i konei kia marama ra ano i te tangata te ritenga o aua kupu, ka marama ai hoki ki tona hinengaro nga tikanga o te Tiriti o Waitangi.

Tenei ano tetahi wahi o te whakaupoko hei whakaarohanga ma tatau, ara, ko te "mahara atawhai o Kuini Wikitoria ki nga Rangatira me nga Hapu o Nui Tireni, tona hiahia hoki kia tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga, me to ratau whenua, a kia mau tonu hoki te rongo ki a ratau me te ata noho hoki." Ko nga kupu enei e awhitia nei e nga mahara o te iwi Maori, ka tohungia ki a ratau o ratau rangatiratanga me to ratau whenua. Waiho ra kia whakatakitakina nga kawenata e toru o te Tiriti e kitea ai te whakatinanatanga o tena mahara a Kuini Wikitoria.

Me kaati i konei nga kupu mo te whakaupoko o te Tiriti. Ka mohiotia ko te tino whai a te Kawanatanga o Kuini Wikitoria kia taka a Nui Tireni, me te iwi pakeha, Maori e noho ana i konei, te tangata, te whenua, ki raro ki te mana o tetahi Kawanatanga.

[i roto i te reo Pākehā]

Te Upoko Tuatahi

Ko nga kupu enei o te Upoko Tuatahi o te Tiriti o Waitangi. Te Upoko Tuatahi—

"Ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga Rangatira katoa hoki kihai i uru ki taua Whakaminenga, ka tuku rawa atu ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu te Kawanatanga katoa o o ratou whenua."

He kupu torutoru noa enei, engari he motu katoa. He tapaetanga tenei na nga Rangatira Maori ki te Kuini o Ingarangi mo ake tonu atu i te Kawanatanga katoa o o ratou whenua. He aha taua mea i tapaetia ra e ratau? He aha taua mea i tukuna paraparatia ra e ratau mo ake tonu atu? Ko te Kawanatanga o o ratau whenua. Kei pohehe koutou ki te tikanga o era kupu na "o o ratou whenua," ka penei he take whenua. Kaore. Ko tona tikanga ko "o o ratou rohe, takiwa ranei." Ko te kupu pakeha kei te reo pakeha o tenei wahi o te Tiriti, "territories."

He aha te "Kawanatanga"? Ko te kupu pakeha he 'Sovereignty,' a ko te kupu pakeha mo tenei hanga mo te Kingi mo te Kuini ranei, he "Sovereign"—e rite ana ki te kupu Maori he "Ariki Tapairu" a e kiia ana ko te tino mana, ko te "Sovereign Power" o te iwi pakeha kei te Kingi, Kuini ranei, me tona Runanga, e kiia nei ko te Paremata. Ka marama i kona te aronga o tenei kupu "Kawanatanga", e whakahuatia nei i tenei upoko o te Tiriti, ara, ko te tino mana o te Iwi, i whakamaua e ana tikanga ki nga ringa o te Kuini me tana Runanga Paremata. Ko te Paremata ki te hanga i nga ture mo te tinana tangata, mo te whenua; mo te ora, mo te mate; mo te hara, mo te noho pai; mo te ahua katoa o te noho a te tangata i te ao. Ko nga Minita o te Kawanatanga, ko nga Apiha, ko nga Tari i raro i o ratau mana, ko nga Kooti ko nga Poari, ko nga Kai-whakawa, ko nga Pirihimana, ko nga Kai-tirotiro ko nga Kai-ruuri ko nga Kura ko nga hohipera, ko era atu o nga ropu whaimana, ko ratau nga kai-whakahaere, nga kai-pupuri, nga kai-whakatutuki i nga page 20ture i hangaia e te Paremata. I hangaia e te Paremata nga ture mo nga tangata katoa e noho ana i runga i te mata o te whenua, o te whenua ata rohea, e kiia nei ko Aotearoa, ko te Waipounamu me nga moutere e pa tata ana: i hangaia mo te iti, mo te rahi, mo te ware, mo te rangatira; kaore ana whakapaikanohi.

Ko te upoko tuatahi o te Tiriti o Waitangi e whakatutuki ana i te hiahia o te Kuini "kia whakaritea te Kawanatanga, kia kaua ai nga kino e puta mai ki te tangata Maori, ki te pakeha e noho ture kore ana." Na tenei upoko o te Tiriti i poroaki mai, a i whakatinana ki enei motu te Kawana-tanga o te Kuini o Ingarangi.

A he aha ta nga Rangatira Maori i tapae ai? E ki ana te upoko nei, "ka tuku rawa atu ratau ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu i te Kawanatanga o o atau whenua." Ha, i kiia ra hoki kaore o te Maori Kawanatanga, a he aha hoki kia tapae ratau i te mea kaore nei i a ratau? Me whakamarama ano. Ko te whakamarama kei te ritenga o enei kupu "te mana rangatira." Ko te mana rangatira te mea i roto i te ringa o ia rangatira, o ia rangatira i waitohu ra i tana tohu ki te Tiriti o Waitangi, a ko tana tera i tapae ai ki te tahuaroa ki a Kawana Wiremu Hopihona, hei tahua ki a Kuini Wikitoria. Ko te puputanga tera o nga mana o nga Rangatira Maori, ka hoatu ki te Kuini. Ko te Kawanatanga tera o te Iwi Maori.

Tena, he aha taua mana rangatira? He aha te mana o nga rangatira Maori i te wa i tuhia ai te Tiriti, te mana Ki te tangata, ki te whenua, ki nga tikanga a te iwi i raro i tona mana? Ko te wa tera o Te Hapuku, o Te Rauparaha, o Te Rangihaeata, o Te Wherowhero. o Te Waharoa, o Te Heuheu nui, o Kawiti o Patuone o Hone Heke, o Tupaea, o Te Amohau, o Te Pukuatua, o Mokonuiarangi, o Te Aporotanga, o Te Aopururangi, o Te Houkamau, o Te Kani-a-Takirau, o Te Potae-aute, o Te Eketuote-rangi, o era tini kua ngaro atu ra ki te po, "te wehi o te whenua, te mana o te tangata." Ma koutou noa pea e whakataki te roanga atu o tenei wahi o a tatou whakamarama.

Me whakapoto ki tenei ki, i whiua e aua rangatira ki te tahuaroa te kahu-kiwi, te mahiti, te paepaeroa, te koroai: kei nga whare whakakite-kite e iri ana, hei matakitaki ma te pakeha, hei whakatauki ma ratau "koia enei ko nga taonga a te Maori i te wa e whai-mana ana ratau"; hei titiro atu ma te Maori, ka mapu ai, ka tataku ai i tana tataku. "Haere ra e Waro ki Ingarangi ki Rehia ra e Ka riro atu ena, ka homai e te Kuini he paraikete whero. E kiia ana hoki ra ko te taonga nui tera i wha-karatohia e Kawana Hopihona, e ana Apiha, e nga mihinare ki nga rangatira Maori i haina ki te Tiriti.

I te wa e mana ana nga rangatira Maori, kaore ano i eke mai te ture pakeha, ko te kupu a te rangatira te ture o tona iwi. Ko ia hei whakaara i te rau o te patu, ko ia hei hohou i te rongo. Ina etahi o nga kupu o tera wa, "te ahi e ka mai ra, tikina tineia." Ka hunaia i kona tetahi iwi nui tonu, mate tangata, mate whenua. Ka tapae te rangatira i tana tamahme hei puruwaha mo te ope, kia mau ai te rongo. Na nga rangatira nga tau-page 21naha whenua riro ake, nga tuku whenua riro atu. I a ratau te kupu o te ora, o te mate. Ko nga mana enei i tukua atu ai ki te Kuini. Ko te kupu, ko te ki, o ia iwi, o ia iwi. Ko tona tino tikanga ia ko te mana hanga ture a te rangatira Maori mo tona iwi, mo tona hapu, ko ia tera i tapaetia atu ra e te Tiriti o Waitangi ki te Kuini o Ingarangi mo ake tonu atu. Ko te whakatinanatanga i tenei ra ko te Paremata, ko te Kawana, ko ana Minita, ko nga Mema o te Whare o Raro na te iwi i pooti, ko nga Mema o te Whare Ariki na te Kawana i whakawahi; ka noho huihui ratau ka hanga i nga ture.

E kui, ko tetahi wahi tenei o te whakautu o to patai, "He aha te Tiriti o Waitangi"? Na te upoko tuatahi o te Tiriti i tapae atu te mana rangatira o o tipuna, tuku mai ki a koe, haere ake nei, mo ake tonu atu; na kona i taki mai te Paremata e tu nei i Poneke, e hanga nei i nga ture, i nga ture papai, i nga ture kikino, i nga ture mama, i nga ture taumaha.

[i roto i te reo Pākehā]

Te Upoko Tuarua

Ko te upoko tuarua tenei o te Tiriti of Waitangi. Ko te Tuarua—

"Ko te Kuini o Ingarangi ka whakarite ka whakaae ki nga Rangatira, ki nga Hapu, ki nga Tangata katoa o Nui Tireni, te tino rangatiratanga o o ratau whenua, o ratou kainga, me o ratou taonga katoa. Otiia ko nga Rangatira o te Whakaminenga, me nga Rangatira katoa atu, ka tuku ki te Kuini te hokonga o era wahi whenua e pai ai te tangata nona te whenua, ki te ritenga o te utu e whakaritea ai e ratou ko te kai hoko e meatia nei e te Kuini hei kai hoko mona."

I kiia e au i te timatanga o aku whakamarama, kaore i oti pai ki te reo Maori nga tikanga o nga kupu pakeha o te Tiriti, tera nga wahi ririki i mahue. Ma nga tamariki kura i roto i a koutou e titiro te reo pakeha o te Upoko Tuarua o te Tiriti, ara:—

"Article The Second."

"Her Majesty the Queen of England confirms and guarantees to the Chiefs and Tribes of New Zealand, and to the respective families and individuals thereof, the full, exclusive, and undisturbed possession of their Lands and Estates, Forests, Fisheries, and other properties which they may collectively or individually possess, so long as it is their wish and desire to retain the same in their possession; but the Chiefs of the United Tribes and the Individual Chiefs yield to Her Majesty the exclusive right of Pre-emption over such lands as the proprietors thereof may be disposed to alienate, at such prices as may be agreed upon between the respective Proprietors and persons appointed by Her Majesty to treat with them in that behalf."

Na he maha nga rerenga kupu kei te reo pakeha kaore i oti pai ki te reo Maori. Kia mahara hoki tatau ko te reo e waiho ana e nga Kooti Whakawa o te motu nei, tae atu ki tawahi hei kaupapa titiro ma ratau ko te reo pakeha. Naku tenei whakamaoritanga.

"Ko te Kuini o Ingarangi ka whakapumau, ka whakaoati kia whaka-tuturutia ki nga Rangatira, ki nga Hapu o Nui Tireni, a ki ia whanau, page 22ki ia tangata ranei o ratou, te mana te rangatiratanga o o ratou whenua, o o ratou ngahere, o o ratou taunga-ika, o era atu taonga ranei a ratou, a ia tangata ranei o ratou mo te wa e hiahia ai ratou ki te pupuri i aua mea: Otiia e whakaae ana nga Rangatira o te Whakaminenga, me era atu rangatira katoa ki te tuku atu ki te Kuini i te mana motuhake ki te hoko i nga wahi whenua e hiahiatia ana e nga tangata no ratou aua whenua kia hokona, mo nga utu e whakaritea i waenganui i nga tangata no ratou aua whenua me nga tangata e whakaritea e te Kuini hei kai hoko mana."

Ko te upoko tenei i takea mai ai nga korero e korerotia haeretia nei i nga marae mo te Tiriti o Waitangi. Ka puta he ture kino ka kiia e takahi ana i te Tiriti o Waitangi. Ka mum te Kawanatanga i te whenua ka kiia kei te he, kei te hara ki te oati a te Kuini i oatitia ai e ia i raro i tenei upoko o te Tiriti. Ka puta nga wawata a nga Ropu Maori ki te mana Maori motuhake, ahakoa kiia he Kotahitanga, he Kauhanganui, he Paremata Maori he aha ranei te ingoa, e hoki ana aua wawata ki tenei upoko o te Tiriti. Otira na te pohehe i pera ai. Ara kei te mana o te Maori kua tapaetia atu e te Upoko Tuatahi o te Tiriti mo ake tonu atu.

A, ko tehea tenei mana, tenei rangatiratanga e korerotia nei hoki e te Upoko Tuarua? Kei te marama tonu, ko te take o te tangata Maori ki tona whenua, ki ana taonga; ko tona mana tinana ki era mea, i pepeha ai ia, "Noku tenei whenua, ina nga rohe; i tuku mai i taku tipuna i a mea, nana i raupatu, nana ranei i noho tuatahi na mea ranei i tuku ki a ia, a nohoia ana e ana uri tae mai ki au. Ko enei taonga na naku, te waka nei, te taiaha na, te patu pounamu ra, te rua kumara na, te pakoro ra. Naku ena mea, ehara i tetahi atu."

I rokohanga mai e te Tiriti kua nohoia nuitia nga motu e rua nei e nga hapu Maori: Kua roherohea e ratau nga whenua katoa, kua tapatapaia ki te ingoa nga wahi katoa. I rokohanga mai e te Tiriti e tautohetohe ana nga rangatira me nga hapu Maori ki nga take, ki nga rohe o ratau whenua: e mau pu ana, e mau patu ana hei raupatu i etahi, hei arai atu ranei i nga ope hao whenua a etahi. Kaore te Kuini i mea kia whaka-korea atu nga take Maori i runga i te whenua, engari i whakapumautia, a i whakatuturutia e ia. Na konei koe, e kui, i tu ai i te aroaro o te Kooti Whenua Maori whakaatu ai i ou take, he papatipu, he ahikaroa, i korere ai inaara, i nga maunga aruhe, i nga roto tawhara, i era atu tohu a o tipuna.

E rua nga tikanga nunui kei roto i tenei o nga upoko o te Tiriti, ara: —

(1)	Ko te whakapumautanga i nga take o Maori ki ona whenua, ki ana rawa;
(2)	Ko te tukunga ki te Kuini i te mana hoko i nga whenua Maori.

Me whakataki ko nga take whenua Maori i te tuatahi. Kei te matatau katoa koutou ki o tatau take whenua. Ehara i naianei te tautohe a te Maori ki te Maori, "Noku ranei, nou ranei," a ka tikina ki te po tataku mai ai nga take tipuna. Ko te korero tenei a Ta Wiremu Matene, Tumuaki o te Hupirimi Kooti page 23i mua ra, mo te ahua o nga take whenua Maori: "Ko taku i kite ai i pa nga take Maori ki te mata katoa o te whenua; kaore he wahi watea i nga kereeme a nga Maori, ko nga wahi anake kua hokona e ratau. Kaore rawa au i kite i rongo ranei i tetahi wahi whenua i kore i pangia e nga kereeme a nga Maori. He maha a ratau tautohetohe i waenganui i a ratau mo o ratau tika, engari kaore rawa he tangata i pohehe he take Maori te take o te whenua e tautohetia ra."

Na, ka pumau nei nga take Maori i raro i tenei o nga upoko o te Tiriti, ka takoto mai ki nga Maori te patai a te ture, "Tena, no wai o koutou tenei whenua?" He turituri te whakautu, karanga noa ana, karanga noa ana. Heke iho te toto, ko Waitara tera, ko te rara i rere ki Waikato, a ka toro te ahi ki nga topito o Aotearoa. Ka whakatika nga Rangatira ka hokohokona nga whenua, ahakoa no ratau, no etahi atu ranei he hoko papatipu tenei, kaore ano he Kooti i tu hei uiui, a hei whakatau no wai nga whenua e hokona ra. Ko Heretaunga tenei, ko Wairarapa tenei, ko Otaki tenei, ko te tini noa atu o te whenua i hokohokona i mua atu o te tuunga o te Kooti Whenua Maori ki nga motu nei. Na runga i nga raruraru maha i ara ake katahi ka whakaarohia kia whakaturia he Ropu Whaimana hei uiui, a hei whakatau i nga take o nga Maori ki o ratau whenua. Ka hangaia e te Paremata ko Te Ture Whenua Maori i te tau 1862. Ina te kupu o taua Ture (tekiona 5), "ka whaimana te Kawana i ia wa, i ia wa, ki te whakatu Kooti hei uiui a hei whakatau ko wai nga tangata Maori e tika ana i runga i o ratau take Maori ki nga whenua Maori, a ki te whakatau i o ratou paanga ki aua whenua, a ki te wha-kaputa tiwhikete taitara ki a ratou mo aua whenua."

Ko te timatanga mai tenei o te Kooti Whenua Maori a mohoa noa nei. Kia oti ra ano nga whenua papatipu te whakawa, e tutuki ai tana mahi, e tutuki ai hoki tetahi wahi o te Upoko Tuarua O te Tiriti O Waitangi, nana nei i whakapumau o tatau take Maori ki o tatau whenua.

Kotahi te wahi kaore ano i marama o tenei wahanga o te Upoko Tuarua o te Tiriti, ko te kupu mo nga taunga ika. Me apiti atu hoki nga roto, ara, nga moana waimaori, nga parumoana, nga tahuna-pipi, nga toka-tio. Ina hoki ko nga taunga ika kei te moana, kei nga ngutuawa wai ranei. Kei te whakatitahataha tonu te Paremata me nga Kooti i enei take. Ko etahi kua whakataua e nga Kooti, ara, te ahua o nga toka tio, i whakahengia ai te taha Maori. Ko te keehi o nga moana wai-maori kei te aroaro o te Kooti i naianei. Ka puritia e au nga whakamarama mo enei take kia tae ki te upoko tuatoru o te Tiriti.

Mo tetahi wahanga o tenei upoko o te Tiriti, e pa ra ki te hoko a te Kuini, ko tona tikanga e here ana ma te Karauna anake e hoko nga whenua Maori, engari ko nga utu me ata whakariterite i waenganui i te Maori nona te whenua, me te kai-hoko whenua a te Karauna. He take tenei i tautohetia nuitia e nga Kawanatanga o mua a tae mai ki tenei wa. Ka tu he Kawanatanga ka ki me kukuti nga hoko o nga whenua Maori, kia riro ma te Karauna anake e hoko. Ka ara ake he Kawanatanga ka ki me whakatuhera te hoko o nga whenua Maori, kia ahei te pakeha, te page 24tangata noa ki te hoko. Ko te lure tena mai o te tau 1862 tae mai ki te tau 1892. No te tau 1892 ka herea kia waiho ma te Karauna anake e hoko. Ka hiahia te Kawanatanga ki tetahi poraka, ka utaina e ia he here ki ranga, ka kahititia, penei i te ahua e rnahi nei tenei Kawanatanga. No te tau 1900 ka tino araitia nga hoko a te Karauna. No te tau 1905 ka timataia ano nga hoko a te Karauna ki etahi wahi o te motu, a no, te tau 1909 ka whanui te haere tahi o nga hoko a te Karauna, a te pakeha noa. No te tau 1913 ka hangaia e tenei Kawanatanga tenei ture e arahi nei i nga hoko a te Karauna, e here nei i nga whenua ma te Karauna anake e hoko. Ka whakahokia ki te ahua i te ture o te tau 1892. Ko te kaupapa tera o te Tiriti o Waitangi. Kei te whakahe tatau ki aua hoko, he here-here i te tangata Maori ki nga utu ririki a te Karauna, he herehere i nga tangata pupuri whenua me o ratau na hiahia, he taringa roa kia pau te kaha o nga hiahia hoko a te Karauna, a te tangata Maori, ka tapahi ai i nga paanga i hokona. Kei te tika tonu nga whakahe ki enei tikanga hemanawa, engari kaore e taea te uta atu aua whakahe ki ranga ki te Tiriti o Waitangi, nana nei i whakatakoto mai koiara hei kaupapa.

Koia nei, e Kui, nga taonga nunui na tenei wahi o te Tiriti o Waitangi i whakaahua hei tikanga ki nga motu nei-ko te Kooti Whenua Maori me ana mahi ko nga hoko a te Karauna e ngau nei i te whenua.

Ina te kupu a Nopera Panakareao, he rangatira no Te Rarawa i te taenga atu o te kape o te Tiriti ki Kaitaia, kia hainatia e Te Rarawa, e te Aupouri—"Ko te atarangi o te whenua kua hoatu ki te Kuini, ko te oneone i mau." Na he kupu tohunga rawa tena, ko a mua kupu. Ka whakahiatotia e te whakatauki a taua kaurnatua nga kupu o te upoko tuatahi, o te upoko tuarua o te Tiriti. Ko te atarangi, ara, ko te mana nui e hipoki iho ana i runga i te whenua, ko te mana hanga ture, ko te mana hei ki ma tenei ropu e whakawa, ma tena e titiro te tika o nga hoko, ma tera e arahi te tangata i roto i nga pikonga maha o te ture, ko taua atarangi na te upoko tuatahi o te Tiriti i tuku ki te Kuini. Ko te oneone ia, ko te kupu nou, noku, ko te take mai o nga tipuna, na te upoko tuarua i whakapumau ki te Iwi Maori.

[i roto i te reo Pākehā]

Te Upoko Tuatoru

Ko te upoko tuatoru tenei o te Tiriti. "Ko te Tuatoru—

"Hei whakaritenga mai hoki tenei mo te whakaaetanga ki te Kawanatanga O te Kuini. Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa O Nui Tireni. Ka tukua ki a ratou nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi."

Ko te reo pakeha tenei o taua upoko, ara: —

"Article The Third"

"In consideration thereof, Her Majesty the Queen of England extends to the Natives of New Zealand Her Royal Protection, and imparts to them all the rights and priveleges of British subjects."

page 25

E whakamarama tonu ana te upoko nei ko te koha tend a te Kuini mo te whakaaetanga atu a nga Rangatira Maori ki te Kawanatanga o te Kuini. Ko taua koha tenei—

(1)	Ka tiakina e te Kuini o Ingarangi nga tangata Maori katoa o Nui Tireni.
(2)	Ka tukua ki a ratau nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi.

He kupu nunui anake enei, he nui whakaharahara. Ko te kupu tuatahi ka tiakina nga tangata Maori katoa. E rua ona rerenga o tena kupu. Ka anga ki waho te titiro, na te Kuini, na ona uri, na to ratau mana, na to ratau kaha tatau i tieki kei eketia mai e era atu iwi; e te Wiwi i ona ra, i whai nei te Wiwi kia riro i a ia Te Waipounamu, a i whakanoho rawa ki Akaroa; i muri iho Ko te Ruhia a ka taha atu tena whakawehi; i nanahi nei ko te Tiamana, a he mea whakamamae nui ka taha tena; a a ko ake nei pea ko te Tiapanihi. Ko te mana o Ingarangi kei te arai atu, ko te Kingi kei te tiaki i a tatau.

Ka anga ki roto te titiro ka kitea te nui o te koha a te Kuini ki te iwi nui tonu. I rokohanga mai e te Tiriti e kai tangata ana, ka kiia he kohuru tera, he hara e whakamatea ai te tinana o te tangata kohuru, ahakoa ware, ahakoa rangatira. Na te pakeha tera ture, no Ingarangi, ka haramai hei ture mo te iwi Maori i raro i te mana o te kupu ra "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." I rokohanga mai e te Tiriti e tukino ana te tangata kaha i te tangata ngoikore, te rangatira i te ware, te pakeha i te Maori, ka kiia e te ture he hara tera: ko tona whiu he whareherehere, he kuru kohatu. Ko te ture hoki tera o te pakeha ki tona whenua ki Ingarangi, i haramai hei ture mo raua tahi ko te Maori ki enei motu i raro i te mana o te kupu ra "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ehara i te mea i taea e te ture a te Kuini te arai nga kino katoa. He maha nga kino i puta, he maha nga kohuru, nga whanako, nga ngau tuara, nga tini hara na te ngakau o te tangata i whakaaro. Otira he iti rawa o te hunga hara i honea i te ringa kaha o te ture.

Ko te kupu tuarua "ka tukua ki a ratou (ara ki nga Maori katoa o Nui Tireni) nga tikanga katoa rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ko te wahi nui tenei o te Tiriti o Waitangi: ko te wahi tenei e tino peehi ana i runga i te iwi Maori; otira ko te wahi tenei e wareware ana i roto i nga whakamaramatanga o te Tiriti a nga kai whakahaere o te iwi Maori i nga tau ka taha nei.

Ko te koha nui ra tenei a te Kuini, ko te whakautu o te tahuaroa o nga mana Maori i tapaetia atu ra ki a ia e te upoko tuatahi o te Tiriti. Ko tona whakamarama poto tenei. Na tenei rarangi i ki kia rite tahi te Maori raua ko te pakeha i raro i te ture, kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi. No te wa i tu ai he Hupirimi Kooti ki Nui Tireni, ka kiia e taua Kooti na te Tiriti o Waitangi, ara, na te upoko tuatoru e whakatakina nei, na reira i kume mai kia pa ki Nui Tireni nga ture o Ingarangi e tauriterite ana ki te ahua o Nui Tireni i tera wa. Na, ehara page 26i te mea ko nga ture anake e hangaia ana e te Paremata nga ture e mana nei. Ko etahi ture i puta ake i nga whakatau a nga Kooti Whaimana; ko etahi ture i tipu mai i nga tikanga a te pakeha i Ingarangi, a na te Tiriti o Waitangi i whakawhiti mai, ka tau ki konei. Ae, ko te ture pakeha te koha nui a te Kuini ki te iwi Maori.

E kui, kaore pea koe i te mohio, i nga haora katoa o te ra e oho ana koe, i nga haora katoa o te po e moe ana koe, kotahi rau nga ture kei te tieki i a koe, i to noho, i to haere, i to moe, i to oho, i o mahi, i o korero, a, o enei ture kotahi rau e iwa tekau ma rima pea i rite tonu ki nga ture mo to hoa pakeha, e rima ano pea i rereke. Te ture mo nga hara, te ture mo nga nama, te ture mo nga taonga (haunga ia nga whenua) te ture mo nga korero whakapae, he rite tonu, kotahi tonu te ture mo te pakeha mo te Maori, na te Tiriti hoki o Waitangi i whakarite kia pera.

Ko nga ture i rereke ai te Maori i te pakeha, ko nga ture:

1.	Mo nga Mema Maori.
2.	Mo nga whenua Maori.
3.	Mo te waipiro.

He mema motuhake o te iwi Maori, na ratau anake i pooti. Ko te take i wehea ai, he motuhake no nga take Maori, a he kuare no te iwi Maori ki te nuinga o nga tikanga a te pakeha i tera wa. Ki taku nei whakaaro ia ko te putake o nga Mema Maori tokowha, he wehi no te pakeha, i te wa e tauriterite ana te tokomaha o te Maori o te pakeha ki enei motu, kei whakawhiwhia nga Maori ki te pooti ratau tahi ko nga pakeha ka tokomaha rawa pea nga Maori e tu hei mema. Otira ko te tu o nga Mema Maori i roto i te Paremata tetahi o nga morehu tohu o te motuhaketanga o te iwi Maori.

Ko nga ture mo nga whenua Maori i rereke rawa i nga ture mo nga whenua pakeha. Ko nga take Maori hei whakatau ko wai ma i tika ki nga whenua, ko wai ma nga kai riiwhi mo nga tupapaku. Kaore he wira o mua, he ohaki rawa te tikanga i tata. He maha nga here i hangaia mo te hoko, mo te riihi, mo te mokete, kaore nei i pa ki te whenua pakeha. Kua whakamaramatia ake ra te rereke o nga tikanga mo nga hoko a te Karauna.

I mua kaore te reiti e pa ana ki nga whenua Maori. Ehara i te mea na te Tiriti o Waitangi i ki kia kaua e pa. I mua kaore te taake e pa ana ki nga whenua Maori, a, ehara i te mea na te Tiriti i ki kia kaua e pa. Ko ta te Tiriti ia i whakatakoto iho ai "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Mehemea i whai te ture i raro i te reo o te Tiriti, kua pa noa atu era taimaha ki runga ki nga whenua Maori. No te tau 1894 ka pa te reiti ki nga whenua Maori, he hawhe reiti, a ina tonu no te tau 1910 katahi ano ka rite te reiti ki te reiti o nga whenua pakeha. No te tau 1893 katahi ano ka taaketia nga whenua Maori, he taake mama, ko te hawhe o te taake e utu ana te pakeha. Otira ko nga whenua Maori anake e riihi ana e taaketia ana. No te tau 1917 ka whakataumahatia ake te taake ki runga ki nga whenua Maori e riihi ana, otira ko te kaupapa ko te hawhe o nga taake e utu ana te whenua pakeha. I naianei ki te page 27whakaritea nga kawenga a te ture i whakaae ai ki runga ki o tatau whenua, kaore rawa e tata atu ki te tairnaha o nga kawenga kei runga i nga whenoa pakeha. Ko nga whenua papatipu kaore e eketia e te reiti; he taiawhio te huarahi e taea ai e nga Kaunihera pakeha te uta he mokete ki runga ki te whenua Maori mo te kore e utu i te reiti. Ko nga whenua Maori anake kei te riihi e taaketia ana, a ko te rahi o te taake kei te hawhe o te taake e utu ana te pakeha. Ko nga whenua Maori e takoto noa ana kaore i te riihi, ko nga whenua Maori e paamutia ana e nohoia ana e te Maori, ko nga papakainga, kaore i te eketia e te taake.

Na nga ture maha i whakatitaha etahi o nga taimahatanga i tika nei mei whakapangia ki o tatau whenua i raro i te kupu o te Tiriti "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi." Ko nga ture ranei kei te he, kei te takahi i te Tiriti? Na reira ko koutou e karangi nei ki te Tiriti hei whakaora mo o tatau mate, kia tupato, kei oho nga tohunga o te iwi pakeha, ka ki, "E pai ana: hoatu ki a ratau a ta ratau tono nei: whaka-tutuki tia te kaupapa o te Tiriti a taea noatia tona mutunga: whakaekea te taumaha o te kawenga kia rite tahi ki te Maori, ki te pakeha."

He aha oti i whakatitahataha ai te Paremata, te kai hanga o nga ture? He aha i kore ai e utaina te reiti, te taake mo nga tau e rima tekau mai O te Tiriti a tae noa mai ki te tau 1893? A he aha i homai ai i muri iho i tena ko te hawhe kau o ta te pakeha pikaunga hei pikaunga ma nga whenua Maori? Na nga tohunga o te pakeha i titiro kei te ngoikore te tuara o te Maori, i te kuare, i te pororaru o te Maori i ana tikanga; na reira me ata tukutuku mai enei wahi o te ture pakeha. "He huruhuru te manu ka rere." Na te Maori tera whakatauki. Tera e ahei noa atu te pakeha te ro rona atu i tena kupu, hei tataku mai mana ki a tatau, "He reiti te manawa o nga rori e haerea nei e koutou, e a koutou uri: he taake te manawa o nga mahi nunui o to tatau whenua tahi, ina nga rerewe, nga kura, nga hohipera, nga poutapeta."

Kaore e taea e tatau te kapo mai te Tiriti hei whakangungu rakau ki te reiti, ki te taake. Na te ngawari o te ture i ukauka ai.

Ko te ture mo te waipiro kei te matatau tatau. Na te pakeha tera kai no tona whenua mai. Kotahi tonu to raua uunga mai ko te paipera, otira no mua tata atu te rama i te paipera. E kore pea e whakarereketia te ture mo te waipiro ki te Maori mehemea i ata kai te Maori i tera kai. Engari na te kai kino, na te waihotanga hei whakahinu mo nga hoko whenua, hei whakaporangi i nga rangatira kia moumou i o ratau rawa, hei kai whakapehapeha ki nga marae, ka titiro nga tohunga hanga ture, ka ki "E Ta ma, kaore e rawe ta tatau kai ki te iwi nei, he tauhou, he tamariki: me whakatu he rahui mo te kai nei, me rahui i etahi takiwa Maori, me rahui i te korokoro o te wahine Maori, me rahui kia kainga ki nga whare hoko waipiro, kaua e haria ki nga marae kai ai." Kei te haramai pea te ra e turakina ai nga rahui nei, kia utongatia te kaki Maori ki te kai nei, kia waia ona toto ki te kaka o te waipiro: tena ranei ka ki te pakeha, me whakakore rawa atu tenei kai i Nui Tireni.

Kaati i konei aku whakamarama whanui mo tenei upoko o te Tiriti. page 28Heoi taku he whakatupato ki te iwi e poipoi haere ana i te ingoa o te Tiriti, kia tupato i tenei wahi o te Tiriti kia tupato kei waiho hei huarahi mai mo etahi mate kei te ngaro atu, kei runga anake i te pakeha e taum-aha ana. Mehemea he mate mo tatau ina hohoro te whakapakehatia o tatau, mehemea he taanga manawa mo tatau kei te ata tukutuku haere 0 nga tikanga pakeha, kaati waiho etahi wahi o te Tiriti kia ata moe ana.

[i roto i te reo Pākehā]

Nga Wahi Taupatupatu

I roto i nga whakamarama mo te upoko tuarua o te Tiriti i whaikupu au, kotahi te wahi o taua upoko kaore ano i marama, ara, ko te kupu mo nga taunga ika, a me apiti atu te ahua o nga moana wai-maori, o nga paru moana, o nga tahuna pipi, o nga toka tio. Ko te take i wehea ai e au he rarangi korero mo enei take tahitahi he raruraru, ara, he taupatupatu i waenganui i te upoko tuarua i te upoko tuatoru o te Tiriti. Ko te upoko tuarua e ki ana, ka whakapumautia ki te iwi Maori o ratau take, to ratau rangatiratanga ki o ratau whenua, ki a ratau ngahere, ki a ratau taunga ika. Kaore he raruraru mo te taha ki nga whenua, ki nga ngahere. Engari ko te wahi e tarewa ana ko nga roto kei waenganui i nga whenua, ko nga parumoana, ara, ko nga whenua e pa ana ki nga moana, e ngaromia ana e te tai pari. Ki te Maori he whenua enei nona, na reira ia ka whakaaro kua whakapumautia ona take ki era mea e te upoko tuarua o te Tiriti. Otira kua whakamaramatia e au i runga ake ra, na te upoko tuatoru o te Tiriti i homai ki Nui Tireni nei nga ture O Ingarangi e tika ana kia pa ki Nui Tireni i te wa i hainatia ai te Tiriti "kia rite tahi ki ana mea ki nga tangata o Ingarangi."

A koe te ture o Ingarangi e ki ana no te Karauna te moana, timata i te mutunga o te pari a te tai, ka rere ki waho e toru maero. Ko nga paru moana, ko nga tahuna pipi, ko nga toka tio, ko nga taunga ika kei raro atu a kei waho atu i te mutunga o te tai pari. Ko te taupatupatu tena i waiho kore marama ai ena take. Kaore ano te reo o te Paremata kia korero mai ma roto i tetahi ture, kei a tatau kei te iwi Maori ano te mana o enei o nga taonga a o tatau tipuna.

Ko te keehi a Te Arawa mo ona moana wai-maori kei te aroaro tonu o nga Kooti, e tutuki ranei ki reira, tera ranei e whakaotia rawahotia i waenganui i a ratau me te Kawanatanga. Kaore e maha he korero mo tera i konei. Engari kua puta te whakatau a te Hupirimi Kooti e ahei ana a Te Arawa ki te whakahaere kereeme ma ratau i te aroaro o te Kooti Whenua Maori.

[i roto i te reo Pākehā]

Nga Whenui Raupatutia

Hei whakamutunga mo nga whakamarama nei ko tetahi kupu mo nga whenua i raupatutia e nga Kawanatanga o mua. Ko etahi hoki kei te korero i he aua raupatu, i takahi i nga kupu o te Tiriti o Waitangi.

I tapaetiae te Kawanatanga ki te Kuini o Ingarangi, te mana Rangatira, te mana hanga ture. I takahia taua mana e etahi wahanga o te Iwi Maori. No reira ka tipu he pakanga, ka heke te toto. Ka tahuri mai te ture, ka page 29tangohia te whenua hei utu. Na te Maori tonu tenei tikanga te taua, te mum, te ngaki mate. Na ona rangatira i tapae atu taua tikanga, me taua mana ki te Kuini. Kaore e taea nga raupatu nei te whakahe i runga i te Tiriti.

Ko nga whakahe me ahu ke ki te mate o etahi o nga iwi i raro i nga raupatu. No etahi te hara ka murua ko nga whenua o etahi. Ko etahi hapu ka mate i te kore whenua. Ko te whiu mo etahi iwi i taimaha rawa. Ka ahu mai ena whakahe i runga i te huarahi inoi ki nga Minita, i runga ranei i te huarahi pitihana ki te Paremata. Engari kaore e taea te whaka-tete-mai i runga i nga take o te Tiriti, engari ka waiho o te Kawanatanga ko te Tiriti hei whakangungu rakau mona.

Heoi ra, e ta Peneti. Mau e panui atu ki te kuia nana nei te patai te whakautu o tona patai poto; ko nga whakamarama ia i roa. Tera hoki e poto noa mei peneitia; Na te Tiriti o Waitangi i whakatu te Paremata hei hanga i nga ture; na te Tiriti i homai te Kooti Whenua Maori me ana mahi; na te Tiriti i whakamana nga hoko a te Kawanatanga e hoko nei, nga raupatu whenua o mua; na te Tiriti i whakamana te reiti me te taake, i whakarite te ture mo te Maori mo te pakeha. Mehemea kei te he, kei te kino, me whakawa atu ki o tatau tipuna nana nei i poroporoaki a ratau mana i o ratau ra e nui ana ano.

Signatures to the Treaty of Waitangi

Thames Natives From Wharekawa