page 86

MATAUPU 8
Mea Taumafa … Gasesega … Mea Faasuavai e Inumia … Aano o Manu Ma Fua o Laau

E avea ma agai o le tausiga o le soifua i Samoa ia mea ‘ai e i ai ia ‘ulu, talo, ufi, fa‘i, ma popo. A e ua mapuna mai i aloalo ma aau ia taumafa o i‘a ma figota e matua naunau i ai le atunuu. E faapea foi ona fiafia e aai i puaa, moa ma laumei; e fai ia mea ma vaisu e pito taua o le atunuu. O le a mafai ona maua ia faamatalaga auiliili faatatau i nei mea pe a sailia ia tusi na saunia e se Fua-vaa mai le Unaite Setete o Amerika. E i ai i ia tusi ia mataupu e faatatau i Laau ma Manu o atumotu i Polenisia i Sasa‘e ma Polenisia i Totonugalemu. Sa asia ia motu e fua-vaa faapea i tausaga e amata mai i le 1838 e oo i le 1842.

Sa i ai se talitonuga e faapea o se alii e igoa ia Losi, na na aumai ia talo ma popo ma le ‘ava i Samoa. Na asiasi o ia i le lagi ma tofo ai i se talo iina; e lelei i le taumafa lea mea. Ona mafaufau ai lea e nana mai i lalo nei ia se talo pe a toe fo‘i. Sa tau ane o ia i se tiapula o taatia i tafatafa o se tunoa, ona tago ai lea ua sulu i lalo o lona titi; a e sa le‘i masepu se mea e tasi i le faatilotilo a sa Tagaloā. Sa mata‘iia mea uma e ui i ai si alii o Losi; o lea na latou tatala ai lona titi ma fao le tiapula. Na tafuti le sope o si alii o Losi e le nuu o Tagaloa, sasa ma saei si ona pa‘u se‘ia masaesae. Ona sau ai lea o Losi i lalo nei ma le ita tele.

Sa saili e Losi ia ni atua se to‘aono, ona latou o ai lea e taui ia Tagaloa ma lona nuu ia le agamasesei na fai ia Losi. Na fai la latou tonu e faapea e o ma so latou oso i‘a. Sa alu lo latou faiva ma maua ai i‘a e tinoagafulu. I le page 87 vaveao na laga po lava la latou sopo, ona latou faataatitia ai lea o i‘a i luma o faitoto‘a o fale ta‘itasi e sefulu. A o e sa mau i totonu o ia fale, sa ala ma o mai i fafo; ua tutu i latou i luga o i‘a ma sesee ai aua latou te le‘i iloaina. Ona pauu ai lea o i latou ma foafoa ai o latou ulu. Sa faasaga loa i latou i le faavela ia i‘a ma aai ai, a e aai fua a e ua masimasi pea ia le unoo ma le foa i o latou ulu. E mafua mai iina ia se muagagana ua masani ona faaaogaina pe a oo i faalavelave faapea: Ua ai ma le foa.

Mulimuli ane ona amata lea ona faagasolo ia faatatauga a sa Tagaloa e fasioti Losi ma ana ‘aumea: sa fai le ‘ava‘ona o Sa Tagaloa ma Losi ma lana auao. Sa tuu ni mea oona i le ava a malo a e le afaina ia malo. Ona sauni ai lea o se isi togafiti faapea; fai po o ai e nofo i fafo i le timu ma lo latou faamoemoe o le a feoti ia Losi ma ana uo i le malulu. A o Mosofaofulu o se tasi o uo e to‘aono a Losi, sa na ia faatutupu ia fulu i o latou tino pei o ni fulu moa. O lea sa le‘i afaina se tasi o i latou.

Ona toe fai lea o le isi togatiti a sa Tagaloa faapea: O le a o e faasee i lalo i le vaitafe e tafe aga‘i i le afu tele lava. E le masani ia tagata faato‘a o mai i le nuu ma vai, ma o le a faigofie ona tafefea i le au ma pauu ai i le afu. Na faamuamua foi ia Losi ma na i ana uo. Ona alu muamua ai lea o le tama o Fulufuluitolo. Na sosolo vave ona vae ma ua tutu i le papa e latalata ane i le mea e muta ai le vaitafe a e amata ai tofe. O i latou uma lava e i lana ‘au na mulimuli mai ia te ia, sa tago Fulufuluitolo i le taofi mai ma le tafe; ma tu‘u i le eleele matutu ma sao ai. Na mafua mai i lea mea ia le alagaupu faapea; UA LAVEIA E FULUFULUITOLO. Na sosoo ai lea ma le au filifilia a sa Tagaloa e faasee i le vaitafe. A e le‘i fesoasoani i ai ia Fulufuluitolo i se tasi o sa Tagaloa. O le mea lea na toli faa-vi le tafefea o na i alii i le vai, na pauu i le afu ma na feoti uma ai.

Ona fai atu ai lea o sa Tagaloa ia Losi ma ana ‘aumea o le a fai lo latou ava. A e sa faamoemoe ia le au alii, e aai page 88 loa ia latou malo, ona latou osofai‘a lea. Sa o mai ia sa Tagaloa ma latou tau-atoato o le mau mea ‘ai ua faafafa mai. A e na faasaga atu loa le malaga i le ai mea ‘ai na la‘u mai, a e le gata i lea na latou aina foi ma ato na aumai ai mea ai e oo lava i amo sa amo mai ai. O lea na tutumu ai ia sa Tagaloa i le fefe ma sa le faamalosi se tasi o i latou e taumafai e leu se tasi o le malaga.

E lei manuia ia faatatauga uma, ona mafaufau ai lea o sa Tagaloa i taaloga uatogi, aua na faapea i latou o le a mafai ai i lea ona latou fasioti ia Losi ma ana uo. Sa ta‘u atu i le ‘au sii-mai ona latou talia foi lea. Sa tula‘i mai Tagaloaatevalu ma lana uatogi ua faapoi; ona alu atu ai lea o Tuimulifanua ua tau ma ia. O le tau malo o le faiva lea o Tuimulifanua; e leai se ta e ela ma le ate e pa‘u ese. Fai fai toe tasi le ate o Tagaloaotevalu o lo o totoe, ona valaau lea o ia; “Ua lava lea ua ou pala‘ai, a e se‘i ou alu e su‘e mai se mea e avatu ia te oe e fai mo‘u togiola.” Na iloa mai e sa Tagaloa ua palo lo latou toa ona latou sosola ai lea. Na tulitatao atu pea Losi ma ana uo. A o lo o valaau mai lava ia sa Tagalo ma faapea mai pe o le a se mea latou te avatu e fai ma o latou togiola. Ona valaau atu lea o Losi, “Au mai ni popo.” A e tali mai ia le aualii, “Ave uma ma outou.” Na tuliloa pea i latou e Losi, a ua televavave foi i luma ia sa Tagaloa, ma o lo o tau valaau mai lava, “Po o le a se isi mea tou te manana‘o ai?” Fai atu Losi, “Au mai ni talo e fai ma totogi o lo tou saeiga o lo‘u pa‘u.” Fai mai le aualii, “Se ave uma ma outou.” A e le‘i tuua le tuli a Losi, na tatao pea le taufetuliga. Sa tamomo‘e ia le aualii ma fai mai, “Se ta‘u mai se isi mea tou te manan‘o i ai o le a matou oti ifo.” Fai atu ia Losi, “Ou te mana‘o i le ‘ava.” Ona manumalo ai o Losi i le aualii. Na tauia lona agaleagaina, na maua foi mea na ia mana‘o i ai. Ua mavae ia mea ona faaifo lea o ia mai le lagi ma talo, popo faapea ma le ‘ava; ona tago ai lea o ia ua totō ia mea uma i lalo nei.

Pe tai atoa le afa tausaga o maua pea le anoano o tau- page 89 mafa mai le ituaiga laau e taua o le ‘ulu. A o le isi vaeluaga o le tausaga e puna mai a latou mea e ‘ai i maumaga. A o fa‘i ma popo faauta e fua faasolosolo i le tausaga atoa. I aso o le fuata ulu e sauni ai e tagata ni lua tetele ma faafaupu‘e i ai ‘ulu. E afeia ia lua i laufa‘i ma lau‘ulu, ona ufi ai lea ma tanu i maa. A e toeitiiti ane ona fefete ai lea o le masi; peita‘i e mafai ona teu ai pea faapea mo aso e tele pe tali atoa le tausaga. O le umi o le tuu ai faapea o le masi o le lelei foi lea o lona aano. Latou te afifi i ni vaega laiti ma avatu e tao. E lave mai ia faiga i aso e le lelei ai le fuata, pe ua oge fo‘i i talo. E matua le moomia ia le manogi o le masi Samoa i tagata papalagi; peita‘i e matua pito sili ona sisi mai i ō le isu o le Samoa pe a tuutuu atu i ai se fasi sisi papalagi; ua latele lona inoino i le sisi papalagi i lo le mumusu o papalagi i le ‘ulu faapala a le Samoa.

E malili ona o afā ia fuata ulu i nisi aso a e le‘i matua, o maumaga fo‘i e faaleagaina e le la ma le gaogao; a ua i ai pea ia le mau mea ‘ai e mafai ona tua i ai ia tagata pe a satia i latou i faigata faapea. E i ai ia ufivao, o masi, popo i le ma i‘a; o le mea lea e seasea ai ona tupu mai, ni oge fita. A e masani tagata ona latou manatu o nei oge o le faaaliga lea o le to‘asa o se tasi o latou atua e pei o le Sa. Sa avea ia le la, le afa, le gaogao, ma isi manu fetolofi pa‘u malo ma ‘auao a le Sa. O i latou ia e auina atu e ia ma faataumaoi faato‘aga a tagata e faaonoono ia le Sa. I aso uma lava, aso o le mau ma aso o le oge fo‘i, e masani lava tagata ona potopoto ma sao mea ‘ai ma mea inu ia le Sa ina ia faaoo mai ai lona alofa ia i latou.

E i ai se tala faapea i aso a o oge tele se nuu; sa fai se umu ufivao a le tasi aiga, a e ua le fu‘ea se umu a se tasi fafine o le aiga ma si ana tama. Ona ita ai lea o le fafine. Na fai atu o ia i lana tama e mulimuli atu ia te ia. Na o i laua aga‘i i le sami ma taunuu i se pupu, ona ‘a‘apa atu lea o ia i lana tama ua sii ma ua oso i le pupu. Fai mai le tala na liu laumei i laua, ma e o aso uma e page 90 valaau ai le nuu e fe‘ausi mai lava le laumei ma si ana tama.

O AGA ‘AI TINO TAGATA. I le tele o a latou taua sa faasoa ma faavela e ‘au ia tino tagata. Na faaali mai e tagata Samoa e faapea: e latou te ‘ai ia tino o tagata e fai ma taui maualuga o lo latou faafitauli, ma le faasaua. Fai mai latou e le o le fia aai i tino tagata na mafua ai lea tu e pei ona faia tele i nuu e i ai Fiti, Niu-Heperiti, ma motu o i le Atu Niu Kaletonia. A e le tau mate o nei aga faasau‘ai le mana‘omia sa avea ma mausa o le tu faapaupau o le atunuu i tupulaga e tele ua mavae. A ta‘u atu le upu TUNU i le tagata Samoa e avea lea ma upu faifai ogoogo i lona loto. A lafo lea upu i se alii taua, e i‘u lava ina si‘i ai se taua se‘i taui le faalemigao. E o mai ia le au tulolo e o atu e ifo i o latou alii sili ma fasi fafie faatasi ma lavai, e pei ona faaaogaina mo faufanua; ua tusa lava ua fai atu; FASI I MATOU MA TATAO PE A TOU FINAGALO AI. O e foi e agasala e saisai i isi aso ma tui ai le amo ma tausoaina pei se puaa. E matua sili ona inosia ma maulalo ia lenei tulaga; o le mea lea so o se pagota e malie e faamaina faapea e le tauamate o le a faamagaloina lava. E aliali mai i nei tala ma isi fafatala na tatou ulua‘i tau mai ai i le tusi nei, o le amio “‘ai tagata” e le faapea e le‘i i ai i tagata Samoa.

E taatele tele ia amio ‘aitagata i aso o le oge, a e maise lava pe afai o se oge faafuase‘i. E masani ona aliali mai pe a mavae se afa tele. E le se mea tatau ona fealua‘i to‘atasi se tasi i le afiafi popogi. E to‘alua pe to‘atolu nisi e o e ati afi i itula faapea. A iloa se tamaitiiti i fafo, o le a le pine ona faalataina o ia i se fasi mea‘ai ma gaoia o ia, e ‘ai.

Na ta‘ua se fafine faapea na alu lana tama e faalili galu i le matafaga. Sa o mai ona tuagane e to‘atolu ma fai mai ia te ia ia avatu lana tama ma latou e ‘ai. A e na fai atu le fafine i tama e le mafai vagana ua fati toto faafuase‘i le galu mai tai. A e te‘i lava ua pa mai le galu mai tai ma ua liu toto i le apitagalu. Na tausi le fafine i lana upu ma sa page 91 o ane ia tamaloloa fatu malo ma ave le tama i le umu.

O le isi lenei tala e faatatau i se tagata Toga e igoa ia ‘Ae, Sa tautua ia Tigilau, le alii Samoa. E femalaga‘i ia Tigilau i laumei e lua. Sa fia asiasi ia Ae i lona nuu ona ole ai lea o ia ia Tigilau se‘i faaune atu ia ana laumei e alu ai i Toga. Na lotomalie ia Tigilau i le olega; ona avatu ai lea ia ‘Ae o laumei faatasi ma le lapata‘iga ia tausi lelei i ana manu faapelepele. A e na oo atu loa ia Ae i le seeti i Toga, ona valaau lea i ana uo ia latou fasimate i laumei. Sa faapea ona fai e uo a Ae ma ua fai ai la latou aiga ma le fiafia tele.

A o Tigilau na loa ona faatali atu i le toe fo‘i mai o ana laumei; na taligā fo‘i le taliu mai o na i ana i‘a. O lea sa masalosalo le alii ai lava ua faatama‘ia ana i‘a.

Na faamaonia lona masalo ina ua na vaaia se galu o fati toto mai i le matafaga. Ona tala‘i ai lea o le fono e Tigilau. Na o mai uma ia atua faalotoloto o Savaii, ona faaali atu ai lea e Tigilau o lana tagi. Na faataalise atu ia atua i Toga ona maua ia lea o ‘Ae o tagulugulu i le vaeluapo. Ona latou sii ai lea ia te ia ma toe aumai i Samoa ma ua faataoto i le talaluma o le fale o Tigilau.

Na vivini moa ona te‘i ai lea o ‘Ae i luga ma faapea, “Oi, se e pei lava le leo o le toa lea o le moa a le ogapu‘a‘a sa ou i ai i Samoa.” A o Tigilau sa i le isi tala o ia. Sa lalago taufaaoso mai o ia, “E i ai ea se moa faapea a le alii?” E le‘i uma mai le fesili a Tigilau a e faapea mai ia le tala a ‘Ae, “Ioe, e faapea uma lava le leo o le toa a le alelo.” Ona mapu ifo lea o ‘Ae a ua tatao mai pea Tigilau ma lana faaosooso ua faapea; “Se talofa se; o a ma nisi mea e iloa ia te ia?” Ona amata lea ona faasolo ifo ia tala a ‘Ae i lona alii o Tigilau ma ana i‘a a e le gata i lea o la latou aiga na fai i na i laumei. Na tafa ia ata ma ua iloa atu e ‘Ae ia fatuga o le fale o Tigilau ona faapea lea o ia, “E oo fo‘i i le faaiviivi o le fale nei e pei lava o le fale o le ogapu‘a‘a.” Toeitiiti ane ona malamalama ai lea ma ua ala mai i luga si alii o ‘Ae. Na manino nei ia te ia o lo o page 92 i ai lava o ia i le maota o Tigilau. O lo o tofa lona matai aga faasau‘ai i le tala o le fale. Sa nofo mai i luga Tigilau ma faafesaga‘i ma ‘Ae ona fai ai lea o le lauga a le alii ia Tigilau. Fai mai sa talaga ia atigilima ma atigivae o si alii o ‘Ae. Na faai‘u ina tapega lelei ia le tino o ‘Ae ma ave i le umu. E mafua mai i lea tala ia le muagagana e faapea: OU TE NOFO ATU O AU LAVA O ‘AE.

O se isi fafatala e talaina ai aga ‘ai tagata a le atunuu e maua i le mafuaga o puaa. Sa i ai se alii e ‘ai tagata. E au aso ia tagata i le alii lea a e tia‘i e ia ia ulu o tagata i se ana e lata i le mea e mau ai o ia. E tele ulu na lafo iina ma e lei toe mafaufau i ai le alii. A e na lagona e le alii ia se leo e le masani ai, o malele mai le ana. Sa alu atu o ia e tilotilo i le ana i le isi aso ma na iloa ai le ana ua tumu i puaa; e mafua mai iina le taofi na tupu puaa mai ulu o tagata. A faamatalaina tele ia le taofi ona faapea lea, o se laasaga aga‘i i tua. (Ia iloa lelei lenei taofi: o le mataupu e taua o le EVOLUTION ua na a‘oa‘o mai ma na faamaonia o mea uma e ola i le lalolagi sa amata mai i na i olaga faatauvaa, ona faasolosolo ai lea ona tutupu tele o vaega tino e sili ona faaaogaina soo, a e tauau ina le tutupu ia ogatino ua le tutusa ma le mea ua mana‘omia. O le a manino ia le manatu pe a faitau ia tusi tala i MATAUPU TAU MEA OLA.) O lea e malosi ai le taofi, o puaa o le faafeagai o le mea e masani ai; o se tupuga e tu i lalo pe tu i fanua—o lea, faufanua.

GASESEGA … Sa i ai ma ua i ai pea i tagata Samoa ia se ituaiga tu e faatatau i le sauniga o mea‘ai e taatele lava i le Sami i Saute. O le ogaumu e faia i ni maa pe limasefulu i le onosefulu e faa‘a‘asaina i fafie. Ona lafo ai lea o talo, o ulu po o ufi i luga o maa ‘a‘asa ma taufi ai i lau ‘ulu ma laufa‘i. E fu‘e le umu pe tusa o le itula ua matua vela atoatoa. I le umu lava lea e tasi e latou te tao ai fo‘i isi mea e i ai ia afi; e faatitia faatasi ma talo ma isi mea o le umu. E faia foi ia lu‘au. O nei mea ‘ai e faaaogaina tele a i le suaniu e fai foi ma mea lelei i aso e le maua ai ni page 93 aano o manu. Sa faaaogaina ia le suasami e faamai ai, ia, ma o na pau lea o ituaiga mea‘ai sa latou aai ai i le masima. Latou te le gaosia ma teu le masima; o lea e le masani latou ma le faaanagataina o i‘a po o puaa i se isi ala se‘i vagana le tao tao pea i umu. E mafai i lenei auala ona faaaogaina ia tufaaga puaa mo se vaiaso a o i‘a pe o le tolu vaiaso po o le masina lava.

E tusa lava po o le a le tele o le puaa e fasia e se aiga e tatau ona tao uma lava i le aso lena; ona faasolosolo lea ona auaua‘i ma pena i fasi ‘ofe i maave o le aiga. O le faavelaina o mea‘ai e pa‘u lea i tane o le aiga; ma e le manatu se tasi o i latou, e oo lava i alii taua o se mea faalemamalu le fesoasoani i suavai i nisi aso.

O MEA ‘AI FAASAINA … Sa faasa le tele o manulele ma i‘a mo ituaiga atua e tele, e pei ona faamatala i vaega muamua o le tusi nei. Sa faasa ona tago se tasi i se manu po o se i‘a e sa mo le atua o lona aiga; peita‘i e le afaina i‘a e sa i atua o isi aiga. E faasaina ia le uli, ma i isi ituaiga i‘a mo atua sili o tagata Samoa … ma o le upu moni lava, sa le faamalosi se tasi e pa‘i i ia mea. O se tasi na te fasi ma ‘ai se tasi o ia mea faasaina sa talitonu tagata faapea e mulimuli mai ia te le fetuu ma le to‘atama‘i o lona atua; e aliali mai ia mea i le ma‘i po o le oti o lea tagata po o se isi lava o le aiga. O lea taofi na avea ma vavao i taufe‘a‘ai a tagata; aua na matata‘u i latou ina ne‘i sau le aitu o le tagata ua latou ‘aina ma totogi le tino o lea tagata ia i latou.

MEA FAASUAVAI E INUMIA … E i totonu o le niu mamata se suavai manino suamalie ma le ma‘ati‘ati, pe tusa o le valu aunese lona tele. O le mea inu lava lea e masani ai tagata Samoa. E maua mai i niu tunu ia se vaiinu vevela e matua talileleia e tagata mama‘i. Sa le‘i faia e tagata Samoa ia se meainu lele‘a; peitai na latou saunia ia le mea inu mai le aa o se laau e mafai ona onana ai—o le ‘ava. E palu ia mamaga ava i le tanoa ona usi ai page 94 lea. A saofafai alii i se tautega e mauamua ona tufa le ava; e matualelei le sauniga o nei vaiinu. E le tofuinu le aiga i aso fai soo i le ava se‘i vagana le matai ma isi tuuao le aiga. E muamua lava le ava a e le‘i faia ie taumafataga. I saofa‘iga a alii e tautu ia le ‘ava faatatau i le tulaga o alii ta‘itasi. E faia ia nei tu ma le faaaloalo e tusa ma aganuu. E tapa le ipu a le alii po o le tulafale ona avatu ai lea e le tautu ‘ava ia te ia. Na te talia mai ma taute ona faafo‘i lea o le ipu i le tautu ina ia toe asu e sauni mo se tasi alii. E mua‘i taute le alii sili ona faasolo ai lea seia soo. E masani ona faavaivai le ava; ma e to‘aitiiti e inu tele i ai; e pito i sili ona le nau ‘ava ia tagata Samoa i le vasa i saute. Sa talitonu toeaiina faapea e faamalosia ma faaumiumi o latou ola i sina inumaga itiiti, ma sa le utuva ona latou inu ipu ‘ava i taeao uma.

‘ANOFALEGA … E ta‘ua soo tagata Samoa ia latou aga tali malo. E le tau avea ni mea‘ai e tagata faimalaga se‘ia vagana na i mea‘ai itiiti e faatatau i le malaga a o i le ala. E i nuu ta‘itasi fale talimalo tetele e saunia lelei ma tapapa auā le faaafega o malo. A taunuu atu se malaga ona alu lea o se manu i aiga uma o le nuu e tala‘i i ai ia saofaga. O le matai o le aiga e pa‘utonu i ai le malaga na te logo atu i aiga ta‘itasi a latou sauga. A mae‘a ona saunia ia mea tausami mo le malaga ona la‘u lea i lumafale o le fale talimalo. E muamua ona fai se lauga faamalo i le malaga faapea le talileleia o i latou e le nuu; e ui lava ina lava ma totoe ia taumafa na saunia mo le malaga, e faalalolalo lava le nuu ma faapea e faanoanoa ona o le le tutusa o le faatali ma a latou malo taua. A o malo foi latou te saunia se lauga lelei i le nuu ma avatu ai la latou faafetai.

A faapea e i ai se alii sili i le malaga ona taalolo lea o le nuu. A i lava o le a fai se saofaga ia tofu le tagata ma lana mea‘ai e taulima ma latou o faatasi i le taalolo. O tane, fafine ma tamaiti e tofu ma le mea e aumai e i ai i‘a, page 95 se moa, se ula, se ufi, po o so se tasi lava mea e onomea; ona aula‘i lea o ia mea uma i lumafale o le faletalimalo. A o fiafia ma poula e mulimuli mai i le afiafi, faauta e avea ia ma faafeao o le anofalega.

TALISUAGA … E amio ai ia tagata Samoa ona talisua i le taeao pe a ta le sefulutasi; a o la latou aiga tele e vagaia lea i le afiafi po. E aai faatasi ia tamaiti, fafine ma tamaloloa. E leai ni laulau papalagi. E saofafai faasolosolo i totonu o le fale ma sagai ai i le taumafataga. E tofu le tagata ma lana laulau e sii atu i ona luma; ona aai ai lea i le ala e masani ai latou; e le faaaogaina ni tui, naifi ma ni sipuni. A i ai ni tagata ese i fale e faaalia le faaaloalo o le aiga i le laulau i ai o tufaaga taua. E faasolo mai le vai fafano pe a laulelei ia tagata; a uma lena e faamago o latou lima i pou o le fale.

E muamua i le taumafataga ona taute ia le matai o le aiga i le ‘ava; e liligi ifo sina vaega itiiti i le eleele i ona luma e fai ma taulaga faafetai i atua o le aiga. A o faia lea mea e filemu ia tagata uma ma faalogo i le tatalo o lo o sosoo ai, e fai e le matai:

“O ‘ava nei mo outou, o matou atua e. Silasila mai ma alofa mai i lenei aiga; ia manuia lenei aiga ma ia uluola; ia leoleoina i matou i le ola maloloina. Ia olaola a matou faatoaga; ia fua tele mai ma ia siomia e le mau i matou au mea na faia.

“O ‘ava nei mo outou, atua o taua. Ia uluola ma ia totoa ia tagata o lenei nuu i taua mo outou.

“O ‘ava nei mo outou, atua folau.1 Aua le tuta mai o outou sa i le nuu nei; a e faamolemole folau i le vasa loloa ma afe ai i nisi nuu.”

Sa taatele foi i le atunuu ona tatalo i luma o le afi musaesae a o le‘i faia le taumafataga o le afiafi. E fai atu ia le tuua o le aiga ia feula ia le afi ma faamumu i luga page 96 ona talo atu ai lea ia filemu uma e o i le fale a e se‘i fai la latou tatalo e faapea:

“O le malama lenei mo lau afioga, lo matou Tupu2 e, o atua sili ma atua iti. A ua i ai se isi ua galo ia aua ne‘i to‘atama‘i mai, o le malama lenei mo outou uma lava. Se‘i agalelei mai i lenei aiga; aumai le ola mo tagata uma; ma ia avea lo outou afifio mai ma manuia mo matou uma. Ia manuia a matou fanau ma ia uluola. ‘Au ese atu mai ia i matou ia sala ma faagasegase. Ia manatua lo matou lētagolima; ma aumai mo matou mea‘ai ma la‘ei e faamafanafana ai o matou tino. Tuliesea mai ia i matou ia atua folau, ina ne‘i o mai ma faaoo ia faama‘i ma le oti ia i matou. Ia leoleoina i matou i lo tou faatasi mai ma ia to mai mo i matou ia le soifuamaua ma aso e fualoa.”

E taua se tala i se alii matua i Savaii faapea sa ia faatonu e tuu lana tauga; o se tūtū na mana‘o ai mo le taeao. A e na tula‘i se isi o le aiga i le po ma na samuti ia le tūtū a si toeaina. Malama le taeao ona ‘ai‘u ai lea o le toeaina; na tala lona lemalie i lona afafine ma sa fai lana mavaega. Ona tago ai lea o ia i lona tootoo ma ua teva; e lei toe faatali ai lava ua tumu le fua o le faalemigao a lona aiga ia te ia. Na aga‘i o ia i le mea o i ai se tofe tele. Sa tu o ia i le si‘uvanu ma fai atu i lona afafine o lo o taotao mai i tua, o le a oso o ia i le vanu ma o le a ia faatupuina se afa tele o le a matua satia ai le nuu atoa, ona puna ai lea o ia. Na mafaufau ia le afafine e le toe aoga ona toe fo‘i o ia i le aiga; o lea na ia taoto ifo ai iina i le si‘uvanu ma liu mauga ai. O lona faamoemoe o le a fesoasoani ia le mauga e na te talia le afa na faapoi e lona tama.