WĀHI TUAWHA — He Hurihuringa no te Whakaaro

1	Te Take Ora o Ngāti Porou	Apirana Ngata	56
2	He Reo Whakaaraar	a Tahupotiki Haddon	57
3	Waimahuru	Rev. Nikora Tautau	59
4	Te Wetiweti o te Wai Harakeke	Dr. Tutere Wirepa	61
5	Kia Mau ki nga Tamāhine	Te Matorohanga	62
6	Whakaakoranga a nga Manu Maori	Tipiwhenua	63
7	Ma te Piripono	Apirana Ngata	64
8	Te Taonga nei te Okioki	Reweti T Kohere	67

Te Take Ora o Ngāti Porou

Ko te tangata i rō ngahere, ka ukauka ia i nga kurī whakangau a te Pākehā, ko nga mānia hoki, ko nga raorao, o rātou hemonga. I puta mai i te tāhurihuri[67] o te raiona he miere. I puta mai nga awa ngarungaru o Waiapu, i ōna maunga, i ōna ngāherehere, i ōna kino noa iho, he ora. Ka pakaru mai nga ngaru o tawhiti, ka tipu i roto o Heretaunga, ū mai ki Tūranga; ko nga kora i rere ake ki tua o Tawhiti[68], ko te puehu ki tēnei whaitua o Raukumara.[69] Kaore i minangia e te Pākehā o konei whenua, ka āta titiro mai ia me āna tikanga i waho o te moana, i tua o nga pae maunga. Ka waihongia i konei a Ngāti Porou, ka whai tānga manawa ki te whakapakari i tōna whakapono, ki te whakatuputupu i ōna kura, ki te āta whakawā i ōna whenua. No te tau 1880, ahu mai ka kitea e te Pākehā e tupu noa ana te tauhinu, te rauaruhe, te manuka, te mōmonatanga o te whenua. Kātahi ka ngau nga hoko, nga reti. Otirā i ngāwari i te mea kua tūpato a Ngāti Porou i nga rongo mate mai o ērā whenua i nga hoko, i nga mākete. Hoko rawa ake, kua mau ētahi ki ētahi tikanga a te Pākehā, arā, ko te whenua tonu te whakapai, kua whānui haere te māramatanga i nga kura, kua tino whakatātare rawa te tangata ki nga ture whenua.

Tērā anō ka takitaro,[70] ka pā mai he mate kino ki tēnei takiwā, e ngaro ai te tangata, e mania atu ai nga whenua he ringa kē pupuri ai. Engari kei te āta haere, ā, mehemea ka ū nga tikanga mo te whenua hae ūnga page 57

hoki te wairua, ko te tino mea hoki tēnā, e tino ora ai te tangata.

Na Apirana Ngata

Waiomatatini

[67]Tāhurihuri: Ko te kupu a Ngāti Porou mo te upoko.

[68]Tawhiti: Ko te maunga i waenganui i Tokomaru i Waipiro.

[69]Raukumara: He taupae maunga.

[70]4 Takitaro: Ko te kamupene whenua o te Tairāwhiti.

He Reo Whakaaraara

He reo no nga tūtei o nga taumaihi whakaaraara o tēnei pā, o tērā pā, e karanga ana:-

'He taua! He taua!
E ara e tēnei pā, e ara e tērā pā
Kei whakapurua koe ki te toto
Whakapuru toto, whakapuru toto.'

E nga iwi o nga waka o nga tūpuna, e tau nei i Aotearoa me Te Waipounamu me Wharekauri. Kua aua atu nga rā o Nuku te Apiapi,[71] ko nga rā tēnei o Nukumahorahora e rangōna ai te reo whakatopatopa[72] o te ope ohu, o te toa whiu ko ēnei, o Tama te uaua[73] e tioro ana;

'Tangi te wharauroa, waiho kia tangi ana
Tangi te kawekawea[74] waiho kia tangi ana
E whakaaro ake ana ka aroaro mahana
Ka taka mai te ahuru, koia, koia.'

Ae e te iwi mā, te ope ohu, nga māra, me ērā atu mahi, i ngaro a o tātou tīpuna ka eke ki te paenga. Whaihoki he waka tēnei kua oti te aukaha kua tū te tauihu me te taurapa, kaiwae[75] e tau nei.

Hei utanga mo o tātou whakaaro kotahi, i runga i te whakaaro noa ki a tātou, ki te iwi Maori, me o tātou uri whakatupu, kia ohungia e tātou tēnei wai whakamate, te tipua e mōhiotia nei tōna ingoa kino he waipiro. Kia ngaro rawa atu tōna piro[76] me tōna haunga i runga i ēnei motu. Inā hoki na i nga rā i o tātou tīpuna, kaore rātou i mōhio ki tēnei kai ki te waipiro whakamate tangata. He nunui, he roroa te tangata i o rātou rā, hoka ana nga turi ki muri i o rātou taringa ka mate. I runga i te korenga o te waipiro hei whakaatarua i o rātou mahara, ka oti pai page 58

a rātou mahi ahuwhenua, me o rātou waihanga a ringa, me nga mahi huhua a o rātou tohunga mōhio ki te rauhii i te iwi, mo tū te ngangahau[77] mo rongo, ki te keri pā maioro, ki te whakatū whare whakairo, ki te tārai ki te rauawa waka ki te moko rape[78] whakairo i a rātou me o rātou wāhine; ki te whatu kākahu, ki te tito waiata[79] ki te whakatangi kōauau, ki te marae, me nga mātauranga ki nga whakapapa tūpuna i roto i o rātou whare wānanga me a rātou karakia tapu i roto i o rātou whare maire,[80] i mana ai, i pono ai, a rātou kaupapa whakahaere tikanga i roto i o rātou tumanako.

E te iwi, na nga iwi o tua o nga ngaru[81] na te iwi Pākehā tēnei kai whakarihariha te waipiro, i hari mai ki a tāua ki te iwi Maori. No reira āta hurihuri marire tātou i te āhuatanga o tēnei kai, he ora rānei mo te iwi Maori kei tēnei kai, he mate rānei. Otirā kei te mōhiotia nuitia e katoa, ko nga hua o tēnei kai, he whakataurekareka tangata, he whakarawakore, he mea i te tangata kia mahi i nga tikanga whakarihariha katoa. No konei kua huri tēnei ki te rau tau e kainga ana tēnei kai. Kua kite nga iwi matua, whaiwhakaaro, i nga hua o tēnei kai nāna i whakawairangi nga whakaaro o tātou tīpuna i nga rā o muri, te wā i riro ai te mōmonatanga o rātou whenua, he utu waipiro hei whakatahua[82] ki o rātou marae maha.

Kua pakū to tāua rongo ki nga reo, ki nga iwi tawhito no nga tōpito e whā o te ao; he iwi rangatira, he iwi mōhio, he iwi toa, he iwi atamai,[83] ahakoa he aha te tangata.

Na Tahupotiki Haddon[84]

Te Toa Takitini nama 222, Mei 1925. Whārangi 1.

He whakamārama: Ko te ingoa ake o tēnei kōrero a Tahupotiki Haddon ko, 'He Reo Whakaaraara no nga Tūtei'. Ko te whakapotonga na Reweti.—Nga Etita

[71]Nuku te Apiapi: Mo te pipiri o te noho i te whenua, ko Kukutemahorahora mo te mataara o te noho.

[72]Whakatopatopa: Whakakauhau.

[73]Tama te uaua: Ko te tangata kaha ki te mahi.

[74]Kawekaweā: Te koekoeā, the long tailed cuckoo.

[75]Kaiwae: He kōraho, ko te wāhi tūnga, tūturutanga rānei o nga kaihoe. I konei ko te waka tonu.

[76] E rua nga tino mate o te Maori; tuatahi he kore whenua; tuarua he kaha ki te inu waipiro. E waihotia ana te inuinu waipiro hei whakahīhī, hei show off.

[77]Tū te ngangahau: Mo te ngahau o te mahi, pērā me te mahi ohu.

page 59

[78]Rape: Ko muri o te tinana, ko nga papa.

[79]Titotito waiata; He mahi tino tohunga ki nga iwi Pākehā, he poetry.

[80]Ko te whare wānanga hei whakaako ki nga mātauranga huhua, ko te whare maire hei whakaako ki te patu tangata.

[81]Tua o nga ngaru: He kupu pai tēnei mo te Pākehā, ko te hē kē kua hē te noho o te Pākehā ki te whenua, apoapo pea ko te Maori kē hei tua o nga ngaru.

[82]Whakatahua: Ara whakaputu, whakamanamana.

[83]Atamai: Ara mōhio, hihiko. Na Te Mātenga nga kupu tino whakanui i te Maori i waiho iho e ia ki te ao; 'From my first knowledge of these people, I have always considered them the finest and noblest race of heathens known to the civilised world,' arā, 'Mai anō tōku kitenga tuatahi i tēnei iwi, ko tōku whakaaro tūturu tēnei arā o nga iwi Maori katoa kua tūtataki ki te Pākehā ko tēnei te iwi tino pai, tino tū rangatira.'

[84]Tahupotiki Haddon: He minita Weteriana no Ngāti Porou.

Waimahuru

Haere mai e Te Pīpīwharauroa[85] haere mai, i te mea hoki ka tata tou wā e whai kī ai koe. E puta tahi ana hoki nga pūāwai o te raumati me koe, ko koutou hoki nga tohu o te tau. Ko nga pai e puta mai ana i roto o nga pūāwai, ko te āhuareka ki te titiro atu, ko te kakara ki te ihu, me te mahara ake anō te ngākau, e, kua tata mai te raumati. Waihoki ko Te Pīpīwharauroa, ko ia te kai pānui ki roto ki te taringa, kia ngoto ai ki roto ki te ngākau, hei whakaaro ma te hinengaro, e, ko te manu tangi pai nei tēnei, ko te kaipānui i nga wā me nga taima. I a ia e kūi[86] ana ka mōhio tonu te tangata ko te raumati tēnei. I a ia ka mea Whitiwhiti ora, ka mōhio tonu ake te ngākau e, ko te raumati tēnei, ko te Waru-tūmāhoehoe[87] ka wehea atu te whitu, ka mōhio tonu te tangata ki te wā e whakatō ai ia i te kai, i te mea kua mārama i Te Pīpīwharauroa.

Haere mai e manu, ki nga pae e noho ai koe, e kitea ai e to whakaaro, ahakoa he tōtara, he pūriri, he kahika, he rimu, he māpou, he pāhengahenga, he tutu[88] rānei, ka noho koe ki runga. Kaore āu whiriwhiri ko tēhea rākau koe noho ai. E noho ana koe ki runga ki te rākau e noho ai koe.

'Haere mai e manu, aua rā e whakaroa i te hua o te mahi ki a tāua e.'.[89] . . . Kātahi ka tuarua ta Te Pīpīwharauroa, ana ka ngaehe tonu ōna paihau e.'

E nga iwi, e nga reo, e nga hapū, e nga huihuinga tangata, kua eke page 60

tonu tātou ki runga ki tētahi o nga oranga nui o te Pākehā, na te whiwhi ki te nūpepa i rongo ai i nga kōrero o nga wāhi katoa i whai taketia ai te whakatipuranga o ōna mahara, i tahuri ai ki te whai i nga mahi e ora ai te tinana me te wairua.

E mea ana te whakatauki Maori,

Patua i tahatu o te rangi, waiho te tangata haere wā
kia haere ana kia rongo ao i te kupu kōrero

E mea ana anō tētahi whakatauki Maori:

'Waiho Waimahuru i kona noho ai.
e haere kē rā nga kōrero, i runga o Tawhiti-a-Pawa.'[90]

Ko Waimahuru he kāinga e matara atu ana ki tahaki o te huarahi, na kona i kore ai e rongo i te kōrero. Ko Tawhiti-a-Pawa he maunga, ko te huarahi tērā; kei raro, arā, kei te taha ki te moana a Waimahuru, na te awa na Waihi i wehe i kore ai e tika te huarahi ma reira i piki kē ai ma Tawhiti-a-Pawa.

E te iwi, kia kaha te whāngai i to tātou manu. Te awa māna e ārai ta tātou manu ko te kore whāngai. Ka whāngai te tangata kei Tawhiti-a-Pawa ia e noho ana; ka kore e whāngai kei Waimahuru ia e noho ana, kaore e rongo i te kōrero. Inā te rawe o ta tātou manu he rongo i te kōrero hei painga mo te tinana me te wairua, na reira hoki haere tōpū tonu mai nga kawenga a ta tātou manu. He waiata i rangona e au ki Parihaka,[91] ko te wāhi whakamutunga au e tuhi:-

'Tēnā, tēnā taku manu kei runga
Kei uta, kei tai, e tipi ana he karere
Ko nga karere a Mahuru-i-te-rangi,
Kua riro atu, kei te tohi atu, Kui, kui, Whitiwhitiora
Tēnei, tēnei te raumati, me te ngahuru[92] o te ora
Haere mai, haere mai!'

Na Rev. Nikora Tautau[93]

Te Pīpīwharauroa nama 32, Oketopa 1900. Whārangi 1 me te 2.

[85]Te Pīpīwharauroa: Ki te Pākehā ko te shining cuckoo. Ko te ingoa o te nūpepa, i tāia i a Maehe 1898 ki Hūrae 1913, tekau ma rima nga tau.

[86]Kūi: Ko te wāhi tuatahi, e ai ki te Maori, o te tangi a Te Pīpīwharauroa. Ko te roanga o te tangi kei te waiata o Parihaka.

[87]Waru-tūmāhoehoe: Ko te tūmāhoehoe, ko te pou-tu-marotonga o te rā, ko te wā kore kai, ko te koanga.

page 61

[88]Tutu: He rākau iti rawa tēnei i nā whakapiria ki te tōtara. Kaore a Te Pīpīwharauroa whiriwhiri i te rākau hei taunga mōna.

[89]Ko te karanga tēnei ki nga manu o te koanga kia wawe te puta mai kia taea ai te whakatō i te māra kai ma te whānau, te kimi rānei i nga uri a Tāne Mahuta hei whāngai i nga uri.

[90]Ko te tino tikanga o tēnei whakatauki kia pēnei; 'Arā te kōrero e piki rā i Tawhiti-a-Pawa, takoto noa Waimahuru.'

Ko Tawhiti-a-Pawa ko te maunga teitei i waenganui o Te Ariuru me Waipiro, ko te huarahi tawhito tērā, ināianei ia kua haere kē ma Te Puia.

Ko te pounga tēnei o Tawhiti a Pawa hei patu i a Rongokako, ko te herenga ko Puketītī. Kaore a Rongokako i mau.

[91]Parihaka: Ko te kāinga o Te Whiti rāua ko Tohu, i Taranaki. Kua mahue ināianei.

[92]Ngahuru: Ko te wā o te tau e nui ai te kai. Te roanga ake ki Tairāwhiti ko Ngahurutikotikoiere, ā, tētahi ingoa anō ko Ruhiterangi. Ki te Pākehā ko te Autumn.

[93]Nikora Tautau: Ko tētahi o nga tino minita o te Hāhi Mihinare, o te Tairāwhiti. He maha nga tau i minita ai rāua ko Taimona Hapimana ki roto o Waikato. I mate mai ia ki te kāinga ki Uawa. Na Te Pīpīwharauroa e whakamihia nei e Nikora ka mau tōna reo, ā, e whaoria ana ki roto o Taumata kōrero, hei reo kārangaranga mo ake tonu atu. Ahakoa ia kua mate e kōrero ana anō.

Te Wetiweti o te Wai Harakeke

I aku kōrero mo te Piwa Taipo, i pātai au no hea te mōhiotanga o te tangata ina whāngai ia i te tūroro e pāngia ana e te piwa taipo, ki te wai harakeke? Notemea kei runga atu te kaha o te wai harareke ki te whakatikotiko i te tangata i ta te kātoroera, i ta te tote rongoā rānei. Ko te tohu nui o te piwa taipo ko te rere. Me mōhio noa tātou ka mate nga whēkau, ka rere te tangata. Hei aha i whakanuia ai te rere e te wai harareke ki runga ake o te rere o te piwa taipo? Kei te rere rānō ka whakanuia atu te rere. Kua whakaatutia e au i aku kōrero na te piwa taipo ko nga tūroro i aituā i roto i tōku takiwā nā te wai harareke i tukituki nga puku.

Inā tata nei no Hanuere, 1930, ka tūpono au ki tētahi tūroro piwa, na te wai harareke i tukituki a roto o te puku. Tekau mā whā nga rā i hunaia taua tūroro piwa taipo e ōna hoa. No te 14 o nga rā ka karangatia au kia kite i taua tūroro. I karangatia au hei puni i te heke o te toto. Taku taenga atu ka kii mai nga kaitiaki e ono nga ipu i kii i te toto pango no roto o te tūroro. Na te tūroro i kōrero ki a au e rua page 62

nga panikena kī i te wai harareke i inumia e ia. Ko ta te wai harakeke tēnā he tukituki i te puku kua rahirahi rā i te piwa taipo. E whakahē ana au ki tēnei kōrero he rongoā te wai harareke mo te piwa taipo, e pānuitia nei. Kāhore i tika tēnei kōrero kia uru ki te pepa a te katoa.

Dr. Tutere Wirepa, M B CH.B.

He whakamārama: I pānuitia ki Te Toa Takitini e tētahi Pākehā rāua ko tētahi Maori nga rongoā a te Maori. Ko te wai harakeke ta rāua rongoā mo te piwa taipo. E kii ana ko te Pākehā, he mea mataku rawa te mātauranga iti. Kāhore hoki e āta tirotiro te tangata kūware e kōrerotia nei e Takuta Wi Repa te matenga o te tangata i te wai harakeke. Reweti T Kohere

Kia Mau ki nga Tamāhine

He tohutohu na Te Matorohanga

E ta mā! He kupu poto tēnei nāku ki a koutou: kaua hei whakaae ki te tuku i a koutou kōtiro kahurangi ki waho. Waiho i roto o te pā tūwatawata noho ai. Ma ēnā e kā ai te ahi o te marae; mā ēnā koutou e nau mai; mā ēnā koutou e mahana ai. Koia au e kii atu nei; waiho i roto i te hapū, i te iwi, te whakamoe tāne mā a koutou kōtiro. Titiro atu ki a Moata-i-te-rangi, ana tonu atu; ki a Riria i a Takihi, ana tonu atu. Me i whai uri hoki to koutou tuahine a Taraipine, i moe rā i a Tareha, ko te pērā ana te āhua. Ka tahuri tonu mai nga uri me nga mokopuna ko koutou he patunga. Koia au i whai kupu ake ai ki a koutou mo tēnei taha. Engari a koutou tamariki tāne, makaia atu ki waho ēnā. Hei nga manga nunui te titiro wāhine mā a koutou tama.

Te Matorohanga

Te Toa Takitini nama 26, Hepetema 1923. Whārangi 11.

He whakamārama:

Moihi Te Matorohanga: No Ngāti Kahungunu ki Wairarapa. Ko tētahi o nga tohunga o nga pūkōrero rongonui o te iwi Maori. Na Te Whatahoro i tuhituhi āna kōrero i kiia nei ko te Kauwae-runga, ko te Kauwae-raro, ā, kua tāia ki te pukapuka.

Na Nepia Pohuhu he pūkōrero anō no Wairarapa, nāna nga kōrero ko rāua ko Te Matorohanga ētahi o te ope o Ngāti Kahungunu i haere ki Toka-a-kuku ki te ngaki i te mate o Pakurahoia, i runga i te kupu a Te Kani-a-Takirau, i te tau 1836. page 63 Ko Pakura te pēpi a Kakatarau rāua ko Mokena Kohere. Na Nepia Pohuhu te kōrero i tae a Te Matorohanga ki Te Rawheoro, te whare wānanga o Rangiuia i roto o Uawa.

Te ingoa ake o tēnei kōrero ko 'Waiho nga kōtiro ki roto i nga Pā Tūwatawata'. Reweti T Kohere

Whakaakoranga a nga Manu Maori

He whakaakoranga ta nga manu o Aotearoa, o Te Waipounamu ki te tangata, arā, i runga i to rātou iti haere tonu i nga tau katoa, i runga i te māngere, i te kore e hihiko, e mahi. Ko te tino tohutohu a nga manu, ki o rātou rangatira anō, arā, ki te iwi Maori o ēnei moutere. Ko te tino huarahi ki te pā o māngere ko te ngākau tatū. Kua kitea nuitia ko nga iwi māngere e whiwhi ana rātou ki te utu o te māngere, arā, he mate. He ture no te ao; ko nga mea kaha ka piki, ko nga mea kahakore ka heke, ka whakawātea i te kāinga mo te hunga kakama. Ka whitu tekau nga tau ināianei o te patunga mai o te āhua hou ki Niu Tireni, ā, mehemea ana i aru nga manu o Niu Tīreni i nga tikanga o te ao hou kua ora rātou, tēnā koa i to rātou māngere, i ta rātou pōrori, kāhore i oreore, heio ana aru tonu i a rātou tikanga tawhito. Kua ngaro noa atu te moa, ko te ngaro te weka, te kiwi, te huia; kia ora mai te takahe, te tieke, te mātuhi, te kotihe me ērā atu manu a tāua a te Maori. I te tini o nga tau i kore ai te moa, te kiwi, e pakipaki nga parirau, e rere, ka ngaro haere nga parirau, ko nga tumu anake e kitea ana. I te taenga mai o te hoa riri kihai i kaha ki te riri, ki te oma rānei, heoi ana ka mate wheke noa iho. He ngārara rangatira te tuatara otirā i runga o tōna māngere, i te pūhoi, he kai na te ngeru, na te poaka. Kua ngaro te tuatara ināianei i te tuawhenua, heoi ana i ora ai nga mea e ora ana kei runga hoki o nga motu. Kua kikī tonu o tātou moutere i nga manu a te Pākehā, i te parou, me tōna tini noa iho, he manu ririki noa iho otirā i ta rātou takawhiti, i ta rātou hihiko, i ta rātou toa, kua riro i a rātou te whenua, pērā anō me a rātou rangatira me te Pākehā kua riro nei i a rātou te whenua. Ahakoa pēhea te patu, te whakahāwea, te pēhi, te hanga ture, te tāke, i te Hainamana, e kore e noho atu, e kore e hoki, notemea he iwi kaha, he iwi manawanui, he iwi mahi; mo rātou te whakatauki a te Maori, arā, 'He toa mahi kai, he toa mau tonu,' Kaore he wāhi i te whenua mo te māngere, e rite ana rātou ki nga pī page 64

koroua e whakataumaha ana i te pōkai katoa. Ko nga iwi Maori e kakama ana, e ahuwhenua ana, kei te piki, ko nga iwi māngere kaore nei i te tangotango nga ringaringa, i te heke te kakawa, kei te heke. Ko te tino tangata o ēnei rā, o te ao hou, ko te tangata e pahuhu ana i nga ringa o tana hāte, e mahi ana i te tīkākātanga o te rā, e maringi ana te kakawa i tōna mata; ko te tino rangatira tēnei, ko te kaiwhakaora i te iwi Maori, ehara i te mea ko te tangata tango reti nunui, mau kākahu ātaahua, rawe rānei ki te haka. Whakahōnoretia te tangata mahi ahuwhenua, whakahāweatia te tangata māngere.

Maranga e te iwi, korikori, kei te tāmia tāua e te Pākehā me a tāua manu ka ngaro nei, whakataukitia ai,

He ngaro i te moa.

Tipiwhenua

Te Pīpīwharauroa nama 121, Aperire 1908. Whārangi 8.

He whakamārama: Ko te ingoa ake a Reweti mo tēnei kōrero āna ko 'Whakaakoranga a nga Manu'.—Nga Etita

Ma Te Piripono

Hei te 6 o nga rā o Pēpuere, 1940 tutuki ai te rau tau o te hanganga o te hainatanga ai o te Tiriti o Waitangi, ki Waitangi, wāhi o Pewhairangi. He tika kia whakamaharatia i tēnei wā nga kupu o te Upoko tuatahi o taua Tiriti, arā;

'Ko nga rangatira o te whakaminenga, me nga rangatira katoa hoki kīhai i uru ki taua whakaminenga, ka tuku rawa atu ki te Kuini o Ingarangi ake tonu atu te kāwanatanga katoa o o rātou whenua.'

Kua whakamāramatia i nga kaupapa kōrero mo te Tiriti o Waitangi i tāia ki Te Toa Takitini i ērā atu tau, na tēnei upoko o te Tiriti i poroaki mai, ā, i whakatinana ki ēnei matu te kāwanatanga o te Kuini o Ingarangi, tuku iho ki ana uri i muri i a ia.

Na, ko te iringa tērā o te taonga nei o te piripono, o te oha a nga tūpuna, a nga mātua kua ngaro atu rā ki te pō; he mea e kore e taea te huna; he tū tahanga kaore ōna whakamā; e kore e piko ki matau, ki mauī, kaore ōna rerekētanga e uia houtia ai i ēnei rā, 'Tēnā koa, he aha te piripono?' page 65

Otirā i te rā nei, kei te uia anō e nga tamariki mātau o te motu. E kiia ana ki te haurangi te tangata i nga wai whakahari a te Pākehā, ka atarua[94]ā, me he wairua kei roto i a ia, tērā te ui rā, 'Ko tēhea rā o nga mea nei te tinana tūturu?' Koia pea i ui tauhou ai tēnei whakatipuranga ki te piripono o o rātou tīpuna i whakairia atu rā ki te upoko tuatahi o Te Tiriti o Waitangi.

Ko te ngākau tapatahi kaore e ui, kaore hoki e oho i nga kōrero whakawai a nga tamariki whakatoi. Inā a Hōri Te Tuarima, Kīngi o Ingarangi, tae noa ki nga moutere o te moana, Emepara o Inia, mokopuna tuatahi a te Kuini Wikitōria, e whakahuatia nei i roto i te Tiriti o Waitangi. Kua tau iho ki a Kīngi Hōri, ki tōna Kāwanatanga o Ingarangi tae mai ki Niu Tireni nei, ki nga ture hoki i hangaia hei whakahaere ma tana Kāwanatanga.

Ko nga iwi poipoi haere i te kawenata i raro i te Tiriti o Waitangi te kaha o te pātai, o te whakatoi. Ko rātou e ui tauhou nei ki te piripono. Otiia kei te tohe rātou kia haina nga iwi. Kia tuahia hainatanga i te Tiriti? Ko te kōrero pono kotahi tonu ai tōna whakatakotoranga ka takoto. Engari te kōrero parau[95] e kiia ana kia iri tonu i runga i nga ngutu, me kore nga tāngata kuare e whakapono he tika.

Ko mātau e noho atu nei i tēnei wāhi o te Tairāwhiti, kei te whakarongo mīharo atu ki nga rongo kōrero mai o te motu. Ko Waimahuru[96] ā, konei, ā e tika ana kia whakataukitia,

'Arā te kōrero e rere rā i Aotearoa, takoto noa Waiapu.'

Kei konei hoki a Waimahuru, kei waho o Tawhiti, kaore anō tēnei reanga tangata kia kite. Tae rawa ake te kōrero ki Waimahuru ka rite ki te kōrero pūrākau, hei kata mā ōna tāngata i nga ahiahi, i te ūnga mai i te hii ika. He pērā a Waiapu e noho atu nei. Ka tae mai te tangata i mua ake nei ka kōrero i nga kōrero o te motu o nga huihuinga ki ērā taumata[97] kōrero o tātou, i nga kōrero hoki o tāwāhi.[98] Me i haere mai pea aua kōrero i roto i tētahi ope kōrero nui, e apiapi ai ōna taha; e warea ai nga kanohi ki te titiro haere i tēnei mata kōrero,[99] i tērā mata kōrero, tērā e pai noa iho. Tēnā koa i haere motuhake mai, ā, te kitenga atu o ēnei iwi moke,[100] ka kata, he rite rawa hoki ki te kōrero tara. Kaore rātou i whakapono, tērā anō nga iwi nunui o te ao e korikori i te uenga a nga ope wawata o tāua o te Maori, i haere nei ki te ao haerere ai.[101] Kei te mōhio a konei ki ērā momo kōrero, no te wā i haere ai o mātua ki Tūranga ki te kokoti karaihe hei purapura ka hoki page 66

mai, ka kōrero i a rātou mahi, i nga tāngata i mate i a rātou patu, i nga whawhai ringa, i nga moni i whiwhi ai rātou, whakapaua ake ki nga āhuareka. Ko mātou e titiro atu ana ko nga taonga anō i haere atu ai i te kāinga nei, koia anō ērā i hoki mai rā. Na reira ka waiho aua kōrero hei paki-waitara i roto i te wharau roa i nga pō makariri.

Koia rā, inā tonu tātou e noho nei i o tātou moutere i raro i te maru o Kīngi Hōri te Tuarima, i runga i te piripono ki a ia. Inā tonu tōna Kāwanatanga o Niu Tireni nei e kōrero mai na, ma tētahi komihana e uiui nga mate o nga whenua raupatu. Ko wai hoki e whakakotiti nei i a tāua, kia haere i te ara kōpikopiko ki tāwāhi kimi merekara ai? Engari rā kia manawanui. Na te manawanui i roto i nga tau tekau mā whā, ka whiwhi a Te Arawa i tana tahua. Na te manawanui i roto i nga tau e rima tekau, kua whakatata atu a Ngai Tahu ki tana tahua 350,000 nga pauna. āpōpō ko Ngāti Tuwharetoa ki nga hua o Taupo, a Ruapani ki o Waikaremoana; waihoki ko koutou ki te wāhi e taea i nga rā o muri nei, hei rongoā i te mate i te raupatu. Kua ngaro atu ki te pō te hunga nāna ēnei raruraru, Pākehā, Maori. He aha kia tukua iho ki ēnei rā te mauahara?

Na Apirana Ngata [102]

Te Toa Takitini nama 45, Aperira 1925. Whārangi 213.

He whakamārama: Te ingoa ake a Apirana Ngata mo tēnei tuhinga āna ko 'Te Piripono'. Na Reweti i hoatu tēnei ingoa.—Nga Etita

[94]Atarua: To see double.

[95]kōrero parau: He tino kōrero na Hitara(Hitler) mehemea ki te tohe tonu te tangata ki te teka ka whakaponotia taua kōrero teka.

[96]Waimahuru: He whenua mokemoke, kore i rongo i te kōrero. Anei na te whakatauki,

'Ara te kōrero e piki rā i Tawhiti-a-Pawa, takoto noa Waimahuru.' Tirohia nga kōrero a Nikora Tautau mo Waimahuru.'

[97]Taumata: Ko te taumata he puke; i konei he wāhi wātea, e huihui ai te tangata ki te kōrero; forum.

[98]Tāwāhi: Arā overseas.

[99]Mata kōrero: Wāhi kōrero, huarahi kōrero.

[100]Moke: Mokemoke, pae-rā-uta.

[101]Ko te mea tino whakamīharo o te haerenga o te ope a Ratana i te whenua ko to rātou kaha, ko te mōhio o Pita Moko ki te whakahaere. I tae rātou ki Ingarangi, i whakawhiti mai ētahi i Ingarangi ki Geneva, ā, i haere katoa te ope nui ki Japan. E mārama ana he nui te moni i a rātou.

page 67

[102]Apirana Turupa Ngata: I whānau ki te Kawakawa(Te Araroa) i te 3 o nga rā o Hūrae, 1874. Ko ōna mātua ko Paratene Ngata rāua ko Kataraina Maxwell. No te tau 1881 ka tīmata tana kura ki Waiomatatini. No te tau 1883 ka tae ia ki Te Aute Kāreti ā, no te tau 1890 ka puta ia i te Matriculation. No te tau 1891 ka uru ia ki Canterbury College, ā, no te tau 1893 ka riro mai i a ia te tohu B.A. No te tau 1894 ka uru ia ki te tari o Devore and Cooper, Akarana. No taua tau anō ka riro mai i a ia te tohu M.A., ā, no te tau 1896 ka riro mai i ia te tohu rōia L.L.B. No te tau 1897 ka tū ia hei roia. No te tau 1899 ka tū ia hei hekeretari mo te Kotahitanga o Te Aute. No Tihema 1905 ka hinga i a ia a Wi Pere ka tū ko ia te mema mo te Tairāwhiti. I tū ia hei mema komihana i te tau 1904 mo te komihana o Te Aute i te 1906, i te tau 1907 hei hoa komihana mo Te Tauti; i te tau 1909-1912 hei minita i te kāwanatanga o Te Wari; i te tau 1912-1932 hei tumuaki mo te komiti o Te Waiapu Whāma; i te tau 1925-1932 hei tiamana mo te Ngāti Porou Dairy Co. I te tau 1920-1930 he minita Maori i te Kāwanatanga o Te Wari; i te kāwanatanga o Whoopa i te tau 1930-1934; hei Attorney i te 1930. Nāna i tuhituhi nga pukapuka e rua, arā Nga Mōteatea. Ko ia te mema o te Tairāwhiti mai i te tau 1905 ki te tau 1943, e 38 nga tau. I hinga ai ia i a Tiaki Omana. I te tau 1946 ka hinga anō ia i a Tiaki Omana. No te tau 1948 ka whiwhi ia ki te tohu D. Litt.

Reweti T Kohere

Te Taonga nei te Okioki

Ko te hunga anake e mahi ana, e rūwhā ana, e mōhio ana ki te pai o te okioki. I te aroha o te Atua ki te tangata ka wehea, ka whakatapua e ia te rā tuawhitu hei rā okiokitanga mo te tangata. I rūwhā a te Karaiti, i tōna ekenga ki te kaipuke moe tonu atu, ā, i te reka o tana moe, kāhore ia i mōhio kei te kino te moana.

I te kitenga o Ihu i ana ākonga e hōhā ana i te nui o te tangata, ka mea ia ki a rātou, 'Haere mai koutou nei anō ki te koraha, ko tātou anake, kia tā ai te manawa.'

Kaore te tangata, kaore te ao, i te ata tau, kei te kapakapa tonu te manawa, i nga rongo kino o te ao, i te wehi o te whawhai. I au e tuhituhi nei i ēnei kōrero kua roa noa atu te riri ki Korea, ā, he tini te tangata kua mate, he tini te wāhine, te tamariki kua kore kāinga. Na te Kāwanatanga Reipā i hanga he ture kia 40 haora e mahi ana i te wiki, kia okioki ai te tangata, ā, kei te whakahē ētahi tāngata whai moni ki tēnei ture. He mea pai rawa kia wātea i nga mahi tūturu, kia wātea ai ki te ngaki i nga kāri ki te patu kai rānei ma te whānau. Kia wātea ai nga whakaaro, te hinengaro, ki te hurihuri, ki te āta titiro mo page 68

te taha ki te wairua. He tokomaha nga tāngata nunui o te ao, he hunga rawa kore engari na te kaha ki te ako, ki te kōrero pukapuka ka tupu hei tāngata nunui whakaharahara. He pēnei a Abraham Lincoln, a Bernard Shaw me ētahi atu. ēhara te haurangi, te pūrei kāri rānei i te pō roa i te okioki.

Ko tētahi tino take o te mate manawa he nui rawa no te mahi, he kore hoki e okioki. Kei te mōhio au ki ētahi tāngata kāhore i kaumātua kua mate, ā, ko ētahi ehara i te ora tōtika, kua ngaro i te mate manawa. He tino tāngata katoa engari na te pōnānā ki te mahi i te mate manawa. Moumou ēnei tāngata. He whakatauki na Ngāti Porou, 'He mahi na Uetaha e hokia.'

Kī atu ētahi tāngata ki a Wi Mahuru, 'E Wi, ka ngaro to māra i te taru,'

Anei nā tana whakautu, 'E taru ana i tāku.'

Ko te tino okioki he moe. Ko ta te Atua rongoā tēnā mo te māuiui o te tīnana. E kii ana te Pākehā kia 10 haora e moe ana te tamariki, kia 8 haora nga pakeke, kia 5 haora nga kaumātua. E au ai te moe mā te kore āwangawanga o te ngākau. E kore ai e āwangawanga te ngākau mā te kore hē, mā te kore raruraru, mā te ora o te tinana.

I tuhituhia e au ki Te Pīpīwharauroa nga kōrero a Hakipia mo te tangi a tētahi kīngi o Ingarangi mo te whakarerenga a te moe i ōna kamo, kotiti kē ki nga whare weriweri, ki nga tāngata rawa kore rorotu ai i nga kanohi kia moe. Ko āna kupu whakamutunga ēnei na;

'Uneasy lies the head that wears a crown.'
'E kore e au te takoto a te mahunga mau karauna.'

Ko te tino okioki ia anei na;

'Haere mai ki ahau, e koutou katoa e māuiui ana, e taimaha ana,
a, māku koutou e whakaokioki.'

Ko tēnei te tino okioki, ko tēnei te tino rongoā mo nga raruraru o te tangata o te ao katoa. Ko te hunga anake kua rongo ki tāna karanga kua mōhio ki tēnei okioki.

Reweti T Kohere page 69

▼ About this page

Other formats

Connect

▼ Browse collection

Nga kōrero a Reweti Kohere Mā

WĀHI TUAWHA — He Hurihuringa no te Whakaaro