Tūtakinga o Tuwhakairiora rāua ko Ruataupare
Ka whānau rā tana tamaiti i huaina nei ko Tuwhakairiora, i
tohia nei, mai rānō i tōna kopū, mo te ngaki i te mate o tana pāpā o Poroumata,
ka whakakupuria e Te Ataakura. Ka tanumia te ewe
[211], kiia iho te wāhi i
tāpukea ai, 'Ko Te Ewe o Tuwhakairiora.' Ka mahia e nga tohunga te tamaiti ki a
rātau karakia whakanihoniho
[212], karakia whangawhangai, karakia Iho i
taua tama rā me ērā atu karakia.
Ka tipu, ka pakeke me te whakarongo tonu ki nga tohunga mahi i
a ia e kōrero tonu ana i te whakatauki a tōna kōkā. Kua uru ia ki nga whakawai
riri, kua pā i a ia te tangata. Kua uru tonu ia ki nga whawhaitanga nui, kua
puta tonu ia ki te kainga ahi, kua okooko i nga rākau o te tūtakitanga o nga
motumotu. Kua hinga te parekura nui, ko
page 161
Paengatoitoi. Kua haere ōna rongo toa, kua mōhio ia ki te tohu
toa o te riri e hinga ai te hoariri. Kātahi ia ka poroaki iho ki te iwi, 'Hai
konei ka haere au ki te whakatauki a tōku kōkā, e kōrerotia nei, e rongo nei au;
nōku pea e takatakahi ana i roto i a ia.' Kua mōhio te iwi ko te mate o tōna
tipuna o Poroumata e haerea nei e Tuwhakairiora. Ka mea te iwi kia nui te ope
hei kawe i a ia ki te mate o tōna tipuna o Poroumata. Ka kiia e ia, 'Kāti, ko au
anake e haere. Tēnā ōna iwi hai kawe i a au.'
Ka haramai a Tuwhakairiora ko ia anake. Tērā nga rongo ātaahua
o nga tamāhine a Te Aotaki, o Ruataupare rāua ko Auahikoata, kua hau noa atu ki
Opotiki
[213] . Ka tae mai ia ki te ngutuawa o Wharekahika, ko nga wāhine
rā e kohi pipi ana, ma nga tamariki wāhine, o rāua hoa, e noho ana i te taha o
te ahi, me nga kākahu e pūkai ana. Ka pātai ia ki nga tamariki rā. Te kīanga mai
ko Ruataupare rāua ko Auahikoata, ka mahara ia ki nga rongo kua puta atu rā o
nga wāhine nei. Kua eke ia ki runga o nga kākahu noho ai. Kai te riri mai nga
tamariki rā, kai te titiro mai a Ruataupare rāua ko te taina. Na wai rā, ka tū a
Tuwhakairiora ki runga ka haere hoki. Ka haramai te tokorua ka purupuru i o rāua
kākahu ki Nukutaharua. Tae noa ki te pekanga, peka tonu hoki ia, tae noa ki te
pā ki Te Rāhui. Ko te pā tēnei no Uenuku te Whana. Kua mōhio kē mai ia ko te pā
i runga i te aromaunga, no Te Aotaki pā, arā a Tokumapuhia. Ka mārō tonu nga
wāhine nei, ka aru tonu hoki a Tuwhakairiora. Ka kaha te haere a nga wāhine kia
wawe te tae ki to rāua pāpā, ka āta haere atu hoki te manuhiri. kōrero atu ana
rāua ki to rāua pāpā ki nga tohu o te rangatira me nga tohu o te toa, ka ui mai
ia, 'kei whea te tangata na?' Ka kii atu rāua.
'Ina tonu kai te whai mai ia.' Ka ui mai anō ia, 'kaore ia i
karangatia e te pā i waho rā na?' Ka kii atu anō rāua, 'Kaore.' Ka hotu te
mauri
[214] o Te Aotaki, ka aumanawa, 'E, i tēnā pea ia ko tō kōrua
tungāne ko Tuwhakairiora.' Ka whakatauki ia i konei ka mea:-
Kāti rā tukua mai ki a au ki a Hikurangi,[215]ki te maunga e tauria e te huka.'
Ka kii ki nga tamāhine, 'Rākai i a kōrua, ka
whanatu
[216] ki te karanga i tō kōrua tungāne
[217].' Kua mōhio ia
na tōna pūmanawatanga i whakaatu ko Tuwhakairiora tēnei, ko te tama a Te
Ataakura, kua puta noa mai hoki nga rongo kei te haere mai. Ka tū nga tamāhine
me to rāua kōkā me Hinemaurea ki te taha tonga o te marae, ko ia ki tētahi
page 162
taha, ka pōwhiritia te ope. Kai te titiro te iwi ki nga tohu o
te rangatira, o te toa, ki te tākōtuku, ki te pare kārearea, apititia ai, poua
au ki te upoko, me te kākahu paepaeroa
[218], uhia iho te mahiti me te
taiaha ākura ki te ringa. Ka whakatika atu a Te Aotaki ka mau ki te pakihiwi
mauī ka numia ki te pakitara o waho o te whare, ka heke atu rāua ki te wai rere,
ka tohia a Tuwhakairiora. Ka mutu nga karakia a Te Aotaki ka werohia e ia a
Rangipōpō
[219], kihai i roa ka kii te reo o te whaitiri
paorangi
[220]ki nga iwi i te taha hauāuru o Pukeāmaru
[221],
puta noa ki nga iwi i roto o Wharekahika me nga iwi o te taha moana, i
Taungaihe, i Owhiunga na tini o te Tutua. Kai te tū tonu rāua, ka karanga anō ia
ki a Rangipōpō; 'E Pou, e Pou, e Pou, whakaaraara, whakaaraara, whakaaturia, to
mokopuna, e tangi. Ka huri te tangi o nga whaitiri ki te taha tonga o Pukeāmaru
ki runga ki te pā ki Puketapu, ki Kotare, ki Te Rangihuanoa, ki Tarapahure, ki
Totaratawhiti, ki Okauwharetoa, me ērā atu pā. Kai te tū tonu a Te Aotaki rāua
ko Tuwhakairiora. Ka kii te waha o te whaitiri tuatahi o Haruru ki te
rangi
[222], kei te whakarongo katoa nga pā rā. Ka mutu tērā ka kii anō
te waha tuarua o nga whaitiri o Whetuki ki te rangi, ki runga anō ki nga pā. Ka
mutu tērā, ka kii anō te waha o te whaitiri, tuatoru, o Ueue ki te rangi. Kei
tēnei ka kii nga rangatira me nga iwi o roto o nga pā. 'Ehara te whakararu e
wāwāhi nei a Te Aotaki i tōna maunga i a Pukeāmaru, āpōpō tāua te rongo ai i te
kōrero.'
Ka mutu nga karakia katoa a Te Aotaki ka hoki rāua, tae atu kua
rite nga kai ki runga ki te takotoranga i kainga i waho, ka whakaritea he
tohunga hei whāngai i a Tuwhakairiora. Ka mutu ka tomo ki te whare. Ko te moenga
o Ruataupare kei raro iho o te mataaho, ka tau ia ki te tuarongo moe ai ka waiho
te moenga mo Tuwhakairiora. Ka whakatika a Ruataupare, ka moea a Tuwhakairiora,
ka puta mai ki waho nga rangatira nunui o Ngāti Porou.
Mohi Turei
Rangitukia
East Coast
He whakamārama: Ko tēnei ingoa mo te kōrero nei na
Reweti Kohere engari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwhārauroa nama 129,
Tihema 1908. Whārangi 2, ko 'Tuwhakairiora'. Ko aua kōrero hoki na Reweti i
whakarāpopoto.—Nga Etita
[211]Ewe: Ko te whenua o te tamaiti whānau hou. Ki te Pākehā he
placenta.
page 163
[212]Whakanihoniho: Whangawhangai me te whakatipu tamariki.
[213]Ki Opotiki: I te kōhurutanga a Ngati Ruanuku o Ngamoe, i a
Poroumata, ka rere a Te Ataakura rāua ko tana tane ki Opotiki, ko Tuwhakairiora,
he tipuna no Ngati Porou, no Opotiki.
[214]Mauri: Ara ko te manawa. Ko te tino tikanga o tēnei kupu ko
te piki o te kaha i roto i te tangata.
[215]Hikurangi: Ko te maunga teitei tēnei Ko te teitei, e 5060
putu. He tikinga na te Maori te tapa i nga rangatira Maori ki nga maunga teitei.
He tino rangatira nui a Te Aotaki, tuku iho ki tana tamāhine ki a Ruataupare he
wāhine nui anō. I te kitenga o Ruataupare kua hīpōkina e te mana o tana tāne
tōna mana, ka whakarērea e ia, noho rawa atu i Tokomaru, ā, e karangatia ana
tērā hapū ko te Whānau a Ruataupare. I te tau 1935 i a au e hūrapa noa ana i te
pouri i te mamae o te ngākau, i te ahiahi ka toro au ki te whare nui i Kokohinau
i Te Teko, ka hura ake aku kanohi ka kite au i te ingoa o taua whare, ko
Ruataupare. Mariri ana te pouri, te mokemoke.
[216]Whanatu, a, arā, haere atu, whanake, arā haere ake.
[217]Tungāne, arā tungāne. Te mea tāne tēnei.
[218]Paepaeroa, ko te kahu Maori, a, he tāniko nga taha, ko te
māhiti he kahu huru kuri.
[219]Rangipōpō, ko te whatiri.
[220]Paorangi: Ara,haruru haere, warowaro.
[221]Pukeāmaru Ko te taukahiki teitei ki te tonga o Wharekahika.
[222]Haruru o te Rangi: Ko te ingoa whaitiri nei kei runga tonu i
te tangi a te whaitiri, arā he haruru, he whetuki, arā he wiriwiri, he nene, arā
he kapakapa.