.jpg)
Nga kōrero a Reweti Kohere Mā
He Hokinga Whakamuri no te Whakaaro
He Hokinga Whakamuri no te Whakaaro
Ki te Etita o Te Pīpīwharauroa.
Tēnā koe, Mehemea e pai ana ēnei kōrero mo Te Pīpī, kāti utaina ki nga wāhi wātea o to Manu, hei titiro ma nga hoa aroha i tawhiti. Tēnei te hokinga whakamuri no nga whakaaro ki nga wā o mua pā tonu mai hei āwangawanga mo te ngākau koia i oho ake ai te ngākau aroha. Engari he kōrero roa, otirā ko taku hiahia me tapahi kia poto. Me pēnei noa te tīmatatanga mo te kōrero nei.
Ko Aperahama Tapatu, te matangohi o te taha Kāwanatanga i hinga i te whawhai tuatahi ki te Hauhau o waenganui o Tokomaru me Uawa. I hinga tonu ia ki mua o te kōkiri i horo ai a Tahutahupo pā i a Akuhata, 1865.
Ko Rawiri Hikarukutai te matangohi arā, ko ia me te nui atu o Ngāti Kahungunu o te taha Kāwanatanga, i hinga i te whawhai tuatahi ki te Hauhau o roto o Te Wairoa, ko Ihaka Whaanga i taotū, i te parekura i Te Kopuni i a Hanuere 1866.
Ko ēnei tūpāpaku hei okiokinga mo te kōrero nei. Ko aua tāngata kua kōrerotia ake nei ko ētahi tonu o nga rangatira o nga hapū o roto o Ngāti Porou, a, i hinga tonu rātou i roto i nga ope hōia a Meiha Ropata i aua whawhai kua kōrerotia nei. He tangata toa, he tino piripono ki a Kuini Wikitōria me ana ture, he kaihāpai no te whakapono. I te wā o aua whawhai kaore he moni utu mo nga hōia Maori. No te tau 1868 no nga whawhai ki a Te Kooti, kātahi anō ka utua nga hōia Maori ki te moni, e toru hereni me te ono kapa mo te rā, me te kai.
Ka tohe au; ka tohe au!
Ka tohe au ki a Kereopa
Ki taku karaka i whakaura i te waru[235]
E tū nei
Kati Kāwana kia kuutia
Au, Au!
E kia wherahia
Au, Au!
E kia rere atu te kōhuru
Ki tua o Hikurangi[236] titiro mai ai
Ae, ae, ae, ha!
He hōia i roto i aua whawhai.
Te Pīpīwharauroa, 1911.
He whakamārama: Ko te ingoa mo te kōrero nei na Reweti Kohere ēngari ko tōna ake ingoa i roto o Te Pīpīwharauroa nama 157, Mei 1911. Whārangi 9, ko 'Nga Whawhai A Te Hauhau'. Ko nga kōrero kei te mau tonu ki ta Paratene Ngata i tuhi rā.—Nga Etita
[231]Matangohi: Ko te tangata tuatahi ki te mate i te pakanga; ko tētahi kupu anā he mataika.
[232]Kapene Wirihana: I kōhurutia e Te Kooti ki Tūranga i te tau 1868. I taotū tōna hoa wāhine, i ora ai na tana tamaiti iti i whangai ki te hua manu.
[233]Te Wakana, ko Rev, C. S. Volkner, he mihinare no te Hāhi o Ingarangi, Na Kereopa i kai nga whatu, i kiia ai hoki a Kereopa ko Kai-whatu.
[234]Matarākau. He karakia mo nga rākau kia pai te patu tangata.
[235]Te Waru, ko te wā kore kai o te tau, i te mea kaore anō kia pakari nga kai moata huahua.
[236]Hikurangi, ko te maunga tino teitei o Ngati-Porou, e 5000 putu te teitei. He whakatauki, 'Ko Hikurangi te maunga, ko Waiapu te awa, ko Ngati-Porou te iwi.' Ko wai ra te tangata? Ki au nei ko te Rangitawaea te tangata, ināhoki ka tauria a Hikurangi e te huka ka pepehatia, 'Ka rukuruku a Te Rangitawaea i ōna kākahu rīnena.' Ina anō tētahi, 'Ehara a Hikurangi i te maunga haere.' he wero titaha pea tēnei kōrero mo Taranaki Maunga i paheke atu nei i Taupo i runga i te pāmamae.
[237]Wairākau, ko te tino tikanga o tēnei kupu mo nga mea kei te whakamōmona i te whenua kia kaha ai te tipu o te kai.
[238]Pōhatu(Kōhatu): I ui mai tētahi tamaiti kaumātua o Te Aute ki a au, 'he aha te kiko ki to tipuna, o tōna piripono ki te Kuini i nga ra o te pakanga? Heoi anō rā te kōhatu whakamaharatanga.' Ko taku whakautu tēnei, 'Kore rawa atu, kaore he kōhatu whakamaharatanga.' He tokomaha nga rangatira piripono kei te takoto noaiho kāhore he kōhatu. E koro, Paratene, tata ki te 40 nga tau i tū ai koe hei Kawanatanga a, he aha koe i kore ai e whakatūtū kōhatu mo o tātau page 169 rangatira piripono e tiraha noa rā? Ko te kōrero a Paratene Ngata ko te take o te whawhai ki Te Tairāwhiti ko te Kōhurutanga o Te Wakana. He tika anō tēnei ēngari ko te tino take o nga whawhai ki Waikato ki Tauranga ki Te Tairāwhiti, me te riri ki Waitara i nga tau. I kii tētahi rangatira o Ngātiawa, 'kua tahuna e te Pākehā he ahi ki te rarauhe a kua heke nga wai o o mātou kanohi ki roto o te awa.' I te hui nui i Waitara, i taua wa i whai kupu ratau a ki a Te Hemana, 'Waitara, Waitara, ko koe tēnei, kawera nei i te ahi a, wera ana te motu katoa.' Ka tika hoki. Na te whawhai ki Waitara ka ngau nga ahi ki te whenua e riro nei e riro nei. Kua kitea inaianei ahakoa te moni £5,000 i te tau mo ake tonu atu, waihoki i te ea, kua kitea nei ko te Pākehā i hē ā, ko te Maori i tika. Na reira e mōhiotia kei te hē te murunga o nga whenua Maori ā,he tika nei ta rātou whawhaitanga. Me kii ko te whawhai ki Waitara na nga Iwi Maori katoa.