Rātou

Rātou! Tokotoru rātou he hunga ririki rawa engari hoki e tino mōhiotia ana rātou i nga wāhi katoa, ā, kaore hoki e painga e te tangatahe tino hoariri no te tangata. O rātou ingoa ko Waeroa, ko Puruhi, ko Rango.

He ngau kino ta Waeroa pērā anō me ta Puruhi ngau engari he koi atu tana ngau. Whakaatu tonu ai ia i a ia, ko tana whakaatu ko tana waiata, ko tana pao. Ko te wā e kōkiri ai ia hei te pō, kia moe te tangata. Ka hohoni ana ia kaore e ārikarika te mamae. Hei te pakinga a te tangata, papaki noa ki takiwā, ka rere, ka tataki te waiata; ko te rangi o tāna waiata ko whakakaitoa.

Ko te tino kāinga o Waeroa he ngahere, he repo, he pōkere, he wai pirau. E kii ana te Pākehā ko te ngau a te Waeroa te pūtake mai o nga mate e kiia nei he malaria. I nga tau tuatahi i mahia ai te awakeri ki Panama, i matemate nga tāngata i te malaria i te nui o te roto ki tērā whenua. No te tāpuketanga i nga roto, no te ringihanga rānei ki te hinu karahīni kātahi anō ka mutu te matemate o te tangata, ka ngaro hoki te waeroa.

Kaore he malaria o Niu Tireni. Kaati ake hoki mo Waeroa.

Ko a Puruhi ngau i te tangata he ngau kōhuru, kaore hoki ana pao hei whakaatu i a ia pērā me ta Waeroa. Ahakoa pai te moenga, kaiapoi nga paraikete, rūwhā rānei te tangata, ka tūwhanatia ia e Puruhi, e kore rawa e reka tana moe, ka hurihuri tonu i te pō roa. Ma te ongaonga noa o nga waewae huhua o Puruhi e rere ai te moe, e moe tūturi ai, pepeke ai, tūpoupou ai.'

I te mea kaore anō kia tū he pīhopa Maori mo tāua, ka rongo au i a Apirana Ngata e kii ana ko te tangata tika hei pīhopa mo te Iwi Maori te tangata kua honia e te puruhi. Kei te mōhio a Apirana ki te hohoni a te puruhi i ōna kōpikopikotanga i o tātou marae huhua. I rongo anō au ki tētahi tangata nui ka mutu anō te mea e moe ai te tangata i nga whare puruhi ko te kiri, ka ongaonga ka rere te moe ki tawhiti titiro mai ai.

Hae ai au ki nga tāngata kaore nei e rongo ki te kikini a Puruhi. Ahakoa pēwhea te ngau a te puruhi, kei te takaokeoke au nei kei te ngongoro ia o rātou ihu. He momo tangata anō pea no Ngāti Māmoe.

E rua nga take i nui ai te puruhi o te whare; Tuatahi he uru no te kurī, he tata rānei ki te whare. Tuarua, he paru no te whare he kore e tahia, he kore e horoia.

Ye ugly, creepin', blasted wonner,
Detested, shunned by saint and sinner
How daur ye set your fit upon her Saetine a lady!
Gae somewhere else and seek your dinner
On some poor body.
E koe, e te ngarara, ngōkingōki, 'pokokohua
E kinongia nei e te pai, e te kino,
Tou toa rā ki te piri ki a ia
He wāhine tino ātaahua!
Haere he wāhi kē, rapu kai ai māu
Ki te tinana e tika ana.

Ka mutu anō te pai o Puruhi he kore e whiriwhiri i te tangatahe rite katoa ki a iatama, tamāhine rānei; kaihī ika, mema Pāremata rānei; pūpurikana, pīhopa rānei. Kaore hoki ana whakahāwea ki te hīroki, ki te rūruhi, ki te porongārara, ki te warehe reka katoa ki a ia.

E kiia ana e te Pākehā ko te puruhi te kai tītaritari i te mate kino nei i te pūpōnika.

Kaati ake pea i kōnei nga kupu mo Purihi me huri tātou ināianei ki tōna whanaunga tata ki a Mihi Rango. I whānau mai a Rango i roto page 197 o te paru taoruoru; ko tonā puaki he piro, ko tōna ōranga he haunga; ko tana kai he pirau. Ahakoa i hea te tangata kei reira ia e hongihongi ana. He waha reka ki te huka; he tikotiko i te kai; he whakaparu i nga matapihi. Ko te whakatīnanatanga, ko te whakarāpopototanga a Rango ko te weriweri.

He mea iti rawa a Rango engari rā ko ia te matāpuna o te mate; he kai tītaritari ia no nga purapura o nga mate kino o te piwa taipō, o te mate kohi me ērā atu mate kino. Inā tana tītaritari i te mate. E tau ana ia ki runga i nga mea piro, ki nga mea pirau, ā, hei tōna rerenga ka tau ki runga i nga kai a te tangata o te huka, o te parāoa, o te mīti, o te koura mara, o te kānga kōpiro, me ērā atu kai, na, ka paru aua kai i ōna waewae. Hei te horomanga a te tangata i aua kai, ka horomia anō hoki te kino i pania rā e ōna waewae, ka heke ki te kōpū o te tangata hei purapura mo te mate. He tika e kore e pāngia e te mate nga tāngata katoa e horomia ana i te tiamu a Rango i pani ai, engari ko ētahi e pāngia pērā anō hoki me nga tāngata i honea nei i te pakanga he waimarie. E kauwhautia ana e nga rata te kino o te Rango.

He tikanga hē te waiho tonu i nga kōwhao o nga whare pakupaku kia puare ana, i nga mea pirau kia toha noa. He whāngai hoki tēnei i te rango. Ko te tikanga pai me taupoki nga kōwhao me tanu nga mea pirau. Ahakoa rā hoki, kore pea te tangata e mate engari he mea weriweri rawa te kai i te tiamu a Rango i pani ai.

He hunga ririki rawa a Waeroa, a Puruhi, a Rango, otirā he huarahi mai rātou no te mate, no te kino, he hoariri no te tangata. Mo rātou pea te whakatauki a Ngāti Porou, e mea nei 'He iti mapihi pounamu.'

I kawea e tētahi tangata tana hoiho ki te tēpara tū ai, i te kore rango e muimui ana ka mīharo ia ka whakamihi, kātahi te rangatira o te tēpara ka kii: 'E, he rango tonu, nui atu, engari i nā tata nei i tangi ai te pere tina o te pāparakauta, ā, kua riro katoa nga rango kei reira.

Akuanei kia mutu te kai ka hoki mai anō ki konei muimui ai, ko to rātou kāinga tūturu hoki tēnei, ko to rātou papatipu. Kia tūpato ki a Rango kia nui ake to tātou mataku i a ia i to tātou mataku i te kēhua. Kaore anō a te kēhua tangata i patu ai, ko Eru Poho anake pea, engari a Rango, nui atu; kaore pea tātou i te mōhio, ko te pupuhi hoki a Rango he pupuhi ngaro, he pupuhi torohū.

Na Reweti T Kohere

Te Toa Takitini nama 3, Hepetema, 1931. Whārangi 37.