Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.

XI. Nga whakatau a Te Kawanatanga

XI. Nga whakatau a Te Kawanatanga.

I te rongo o nga tangata Maori kahore nei i noho ki te whenua, kua whakakorea ratou e te Kooti, i ki ratou kia hoki tonu ratou ki Taranaki ki te pupuri i to ratou whenua. I puta tetahi raruraru whakawehi i tenei, a tahuri ana te Kawanatanga ki te mahi.

I Hepetema, 1867, i tu tetahi Hui a nga tangata kahore i noho i te whenua, i Poneke, a i reira ka rapua e Te Retimana, i te wa e tu ana a Ta Eruera Tapata hei Tumuaki, tetahi tikanga hei tuku mai ia ratou kia whiwhi tahi i runga i te tikanga o te whakatau i Whanganui. Ko tenei tikanga, hui ki tetahi kupu tuhituhi a Kawana Ta Hori Kerei, era e kitea e apiti ana ki tenei.

I puta te kupu a Ta Hori Kerei ki ona Minita, i ki, kua puta tona kupu hoatu ki "nga tangata Maori i whakarongo ki tona tono, a kahore i haere ki Taranaki, a, ina puta tetahi whakariteritenga era page 21e whakaritea kia kaua a ratou karemi i hoki iho i ta nga tangata haere ki Taranaki; a puta nui ana nga raruraru me nga mahi a te Kawanatanga i runga i to ratou haere." Ka whakaae a ia ki nga whakarite a nga Minita "Ki te mea ka whakaae ratou kua ata whakaarohia, a kua ata whakarita tona kupu mo te hoatu," katahi a ia ka whakaae. Kahore nga Minita i whakaae ki te tuarua o te korero: a ko te otinga, a i runga i tetahi tatau o nga whenua hei whakarite mo nga kareme a nga tangata kahore i noho i te whenua, i kitea e 755 nga Kareme, a i runga i te hoatu o nga eka 16, mo ia kareme, i tea ki te 12,200 eka, a hoatu ana e te kawanatanga ki nga hapu e rima. A i te kianga atu ki te Tino Roia o te Kuini kia tuhituhia etahi kupu mo te ota o te Runanga Minita hei whakamana i tenei, tikanga, kahore i marama he mana ranei ta te Kawana hei whakapumau, kahore hoki te ture i wahi whakaaro ki nga Iwi, ki nga hupu. Puta ana ki muri tata, a i te tau 1867, te Ture mo te whenua riro i te rau o te patu. A, i taua wa, kua whakataua e te Kawanatanga etahi whenua ma etahi Rangatira, a kei raro iho nei taua whakataunga:—200 eka ki a Te Puni "hei whakarite mo te roa o tona whakahoa mai i runga i te mahi tika" 100 eka ki a Wi Tako mo "nga mahi tutata, whakahoa mai." 100 eka kia Mohi Ngaponga, i puta te kupu a te Kooti nana te kareme tika o nga tangata katoa kahore i noho i te whenua; me te 100 eka ki a Hemi Parai mo tona noho i Poneke i runga i te kupu a te Kawanatanga, a ki te pai a ia kua haere a ia ki Taranaki.

Kahore rawa te eka kotahi o enei whakatau a te Kawanatanga te whakaritea, a tae noa ki tenei ra. I puta te kupu i te tau 1866. I te tau o muri i ki nga Rangatira kia whakaritea a ratou whenua. I te tau 1869 i tono ano ratou. A, i to ratou tono ano i te tau 1870, i ki te Tari Maori kua whakahokia te whenua i Taranaki ki te iwi, a kua ea nga kupu hoatu a te Kawanatanga ki nga Rangatira. I te tau 1871, i puta ano ta ratou inoi me te ki "kua hamupakatia ratou e te Kawanatanga." Ki ana ano te Tari Maori, kahore taua whenua i kiia atu nei kia hoatu i te ringa o te Kawanatanga, a kahore he take hei hoatu kia ratou. I te tau 1873, ka puta mai ano ta ratou tono, a ka ki a Ta Tanara Makarini mana e tirotiro. A kahore he aha i puta a tae ki te tau 1878, ka tono a Wi Tako kia rapua nga pukapuka a Te Retimana, kia kitea nga kupu homai a Te Retimana. I kona ka puta te whakaaro rapu i tetahi wahi whenua ma Wi Tako. Kore noaiho mo nga marama e ono, a ka tahuri a Te Hiana ki te mahi. I kona ka hoatu e Meiha Paraone he tekihana ma Wi Tako i te Ngaire, kotahi pea te maero te mamao atu i Stratford; kahore a Wi Tako i pai ki taua wahi, a whaongia atu ana nga pakapuka, a na maua i hahu i aonga ake nei.

Pouri ana te titiro atu ki enei Rangatira e rima e tohe noa nei mo nga tau 13, kia riro atu ia ratou tenei whenua iti, kua kiia atu nei kia hoatu he whakarite i to ratou mahi whakahoa mai; a ina maharatia ko tetahi o enei e tono nei ko Te Puni, te hoa tino tawhito, tino piri mai ki nga Pakeha, me whakama rawa tatou. Kahore maua i ahei te whakapono ki te tika o tenei, a na te tohe tonu ki te Tari Maori, ki te Tari Whenua, katahi ka kitea e maua te pono.

Tera tetahi mea era e taimaha rawa atu te whakarite i enei kua korerotia nei, a ko tenei ko te taha ki nga tangata Maori "o Wharekauri." I mua o te patu, haere a Waikato i nga tau nui atu i te rima tekau i noho enei tangata i Waitara. Rere haere ana i mua o nga toa o Waikato ka mahue o ratou kainga, haere noa iho, ka tau ki Wharekauri, me te whakataurekareka i te Maoriori. Rongo rawa ratou kua whakakorea ratou e te Kooti. Ka puta ta ratou whakaaro mo te hoki ki o ratou kainga tawhito. Mea noa te Kawanatanga ki te whakakore, kahore i kaha, a u ana to ratou ope tuatahi (e tata ana ki te 120), ki Taranaki i te tau 1868, i Hanuere, ko te toenga (e tata ana ki te 150), i Nowema. I ki atu te Kawanatanga ki a Te Parete kia rapua e ia he tikanga mo te whakanoho i a ratou "ki te whenua kua whakaritea mo nga tangata ngaro atu." Otira kahore he whenua i whakaritea ma te tangata. Whakanohoia ana e Te Parete ki Te Mimi, ki Urenui, a tera te noho tonu mai na. Ko ratou nga tino hoa kaha a Te Whiti, a ko wai e miharo atu? E kore a ratou kareme e oti ngawari, tera hoki tetahi kareme o mua atu i ta ratou, mo nga eka e tata ana ki te 10,000, o nga whakataunga a te Kooti kia whakaritea i waenganui o Parininihi o Urenui: a, e ki ana a Te Parete, i runga i tona tu Kaiwhaki, ina huihuia tena ki te whenua ma Wharekauri, me tae nga eka ki te 20,000. Na, notemea ko te mamao atu o te ngaherehere i te moana, he maero me te hawhe pea i te Takutai o waenganui o Urenui me Parininihi, he iti te whenua marama o reira hei whakarite; a ko te tangata maua e whakarite te wehewehenga o tenei 30,000 eka, era o taimaha tona mahi.