Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Report on causes of discontent among Māori in Taranaki.

IV. Nga Kupu Whakaatu mo1872

IV. Nga Kupu Whakaatu mo1872.

E kore e maha nga kupu hei whakamarama i nga kupu whakatau. I te Tonga ki Waingongoro ko nga whenua ma nga tangata Maori i kiia kia whakaritea, kia ruritia a ko nga wahi e hiahiatia ana kia hokona me hoko ki te Kawanatanga. I te taha ki te Hauraro o Waingongoro ko te whenua o te Takutai katoa a tae noa ki Hangatahua awa, "a i kiia kautia kua riro i te rau o te patu" i kiia ehara i te whenua mo te whakanoho tangata a taea rawatia te whakariterite atu ki nga tangata Maori nga wahi ma ratou, a i kiia me ata whakarite atu ki nga tangata na ratou te whenua nga wahi e whakaaetia ana e ratou otira kaua e nui atu i te rima herein te utu mo te eka kotahi. Ka oti enei Whakaatu te whakatika e Ta Tanara Makarini i runga i te mahara nui tukua ana ki nga mema o Te Runanga o nga Minita. Puta ana tetahi whakaaro o te ture hei whakahe i to ratou mahinga. Kua whakaaetia e te Paremete nga moni 200,000 pauna o roto o nga moni mo nga mahi nunui hei hoko whenua Maori i te Moutere ki te Hauraro. He whenua "Whenua Maori" ranei te whenua kua riro i te rau o te patu i runga i nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui a era e tika kia hokona aua whenua ki tetahi wahi o taua moni. I whakamatauria tenei i runga i tetahi tono o te Kawanatanga o Werengitana ara o te Porowini kia rihitia i nga tangata Maori mo nga tau e rua tekau ma tahi, te whenua katoa (17, 280 eka) i hoatu e te Kooti (compensation award) i waenganui o Waingongoro o Waitotara. Patai atu ana te Minita Tumuaki ki nga Apiha o te Ture e uru ana ranei enei whenua ki roto ki nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui. I ki te tino Roia o te Kuini (Attorney-General) ko nga whenua i riro i te rau o te patu a kua whakarerea atu ki nga tangata na ratou taua whenua i mua kua koki ano ki te tikanga whenua Maori a e uru mai ana ki nga tikanga o te Ture mo nga mahi nunui; a mo nga whenua kua puta nei te whakataunga a te Kooti kua kore te mana Maori. Kahore he aha hei hokonga o roto o te whakaaetanga a te Paremete. Kahore i ea te kupu rihi a te Kawanatanga o te Porowini o Werengitana; otira he maha nga whenua whakatau i hokona e te Kawanatanga. Kua puta te kupu a te tino Roia o Te Kuini a kua marama e ki nei kahore he wahi o te whenua i riro i te rau o te patu a kahore i whakarerea "he whenua Maori" tena a e tika ana kia hokona; a no te mea kahore atu he moni hei hoko i nga whenua whakatau tukua ana enei kia uru ki roto ki te whakaae o te Paremete, a ko nga hoko katoa o te taha ki te Tonga o Waingongoro i utua ki enei.

I taua wa ano ka timata te hoko whenua ki te Hauraro o Waingongoro i runga i te tikanga o aua kupu Whakaatu. Ko te timatanga ko te Kopua Poraka e 25,000 eka i te taha ki matau o te tahataha o Waitara, na Ngatimaru te tuku; he wehewehenga tenei hunga no Ngatiruanui a kua haere ratou ki Waitara ki Hauraki a whakatu ana-i a ia hei Hapu. I te timatanga o Maehe 1872 ka kiia nuitia i te aroaro o Ngatiawa, o Taranaki o Ngatiruanui kia hokona a Te Kopua. Tukua ana e Te Kihipone he waea mo tenei hoko kia Ta Tanara Makarini me te ki atu "ka nui tona hiahia kia hokona taua wahi ki te mea ka riro mai a ki te kore e whakararurarua te rongomau;" a i kona ka ki atu a Ta Tanara Makarini kia Parete kia tahuri ki te hoko. Me ata tirotiro nga rohe a Ngatimaru, Ngatiawa, Taranaki me Ngatiruanui. Na ki te mea ka whakaaetia nga kupu timata o te hoko, me tere te hoko. I runga i te tono a te Kaunihera o te Porowini o Taranaki kia hokona, ka waea atu ano Te Kihipone ki te Minita Maori i nga kupu nei "kei te riri nga tangata o Taranaki no te mea kahore i hokona te whenua (20,000 eka) a Ngatimaru i kiia nei kia hokona, kua whakatakariri hoki a Ngatiruanui, no te mea kahore i whakaaetia to ratou hoko a meake ka whakakore. Me waea atu a koe kia Parete kia hokona." Kahore i roa kua puta mai te kupu a te Parete kua riro te whenua. I kona ka patai a ia me pehea te ahua o te pukapuka o te whakaaetanga mo te hoko ki te Karauna i raro o nga tikanga o te Ture mo te mahi i nga mea nunui. A i te kianga atu kaua e rere ke tena pukapuka o te whakaae o te hoko tuhia iho hoatu ana e nga Maori o ratou ingoa a Rehitatia ana.

I muri tata mai ka tukua mai ano tetahi Poraka nui ake mo te hoko a ki ana a Te Omana kia kiia atu kia Te Parete kua kitea e te Kawanatanga te taunga nui o te pai i runga i te hoko o Te Kopua kua kitea hoki te ahua aro mai o nga tangata Maori i te rere ke nei mo te wa roa o ratou whakaaro, a e pai ana ano te hoko kia ai he whenua hei whakanohonoho tangata, a i kiia atu kia mahi tonu a ia i runga i te hoko mo tenei whenua rahi.

I taua wa kua rapu a Te Whiti i tetahi whakaaro pehea ranei. I te timatanga o Pepuere 1872 i tuhituhi a Mohi Tawhai ki te Kawanatanga ki ana "kua tae tetahi karere a Te whiti ki a ia he tono atu kia Ngapuhi kia haere mai ki te hohou i te rongo i waenga i a ia i te Kawanatanga" a utua ana e ia ki ana e pai ana engari kia tono tahi hoki te Kawanatanga ka whakaae a ia. Ki ana a ia te tono a korua ko te Kawanatanga ki au kia tu hei kai wawao ka tu ahau i to korua waenga; otira ki te tono ko te mea kotahi anake e kore e pai. Whakaaro ana Kawanatanga kia kaua a Ngapuhi e wawao Tuhia ana he pukapuka ki a Mohi Tawhai whakapai ana ki tona utu i te tono a Te Whiti, a mutu ana i kona

I reira kua rere haere te rongo i te Takutai ka whakahokia te whenua. Ka hohoro tonu te hoki o Titokowaru me nga morehu o era i oma ki Ngatimaru ki o ratou kainga tawhito. Tere haere mai ana nga Maori o etahi atu kainga i te marama kotahi tae atu ana te kotahi rau o Poneke. I te huihuinga, o te hawhe tau, i Parihaka, i ki atu a Wi Pirata ki nga tangata Maori kua tukua e ia te korero mo te riro i te rau o te patu ki te aroaro o Paremete kahore i tahuritia mai, a kohore a ia i hapai noa i o ratou whakaaro i ki era ranei te Kawanatanga e pehea ranei e pehea ranei, otira i ki atu a ia kia ata whakariterite ratou ko te Kawanatanga. He maha nga hui i tu, kotahi i Omuturangi a ko tetahi i Opunake, page 10he mea karanga e Wi Tako, e Wi Parata me Hemi Parai a ko to ratou i hiahia ai ko te whakahoki i te turanga o te taone a ko nga eka 1,400 me te whenua hoki kua riro i te rau o te patu. I te tuanga o te Paremete i Hurae ka hoatu e Wi Parata te pitihana o nga tangata Maori e inoi ana kia, whakahokia o ratou whenua; a ka tukua tona kupu whakamatau, koia tenei "i runga i te whakaaro o tenei Whare ko te mea tika ko nga whenua riro i te rau o te Patu me whakahoki ki nga tangata Maori nana ake." I runga i te roanga o te korero ki ana a Ta Tanara Makarini kua ki te whare o te Paramete e kore e hoki te whenua riro i te rau o te patu a e kore te Kawanatanga e whakahoki i tona kupu a ka whakahoki i te whenua. I muri tonu i tenei ka puta tetahi tautohe mo te mahi o te Kawanatanga, ka ki a Wi Parata ki te whare ki te whakahokia tetahi taha o te whenua ki nga tangata Maori o Parihaka era e puta noa te ara ki taua takiwa, ka ki a Ta Tanara Makarini "Kua pena ano te Kawanatanga i te wa o waenganui o Waingongoro o Nu Paremata. Kei te mahia nga tikanga e whiwhi ai nga tangata Maori nga whenua hei mahinga ma ratou a ko te toenga me utu, a ka hoatu he mana mo nga whenua ma ratou." Ka ki a Ta Eruera Tapata (Sir Edward Stafford), e nui ana taua whenua riro i te rau o te patu e rite ana ki te Kawhena a Mahometa (Mahomet) a e kore ahau e kite i tetahi ara pai ke atu i tenei kia tuturu ai te rongomau o te whenua, me wehewehe nui te toenga o te whenua ma nga tangata Maori ina whakawakia a ka kitea te take o te tangata. Me whakarite nga Rahui mo nga reriwe, mo nga kainga a i te wa e puta ai te awa ki te moana ka hoatu hoki he Rahui mo nga mahi a te moana. Me rapu he tikanga e kitea ai ko wai nga tangata ma ratou tetahi aha mo nga wahi whenua kahore ano i riro. Ka taea tenei katahi ka oti te tino mahi pai a te Kawanatanga. Ma tenei ka oti ai tetahi take o nga raruraru nui. Kahore ahau e ki me mahi tenei i runga i te tone o nga tangata Maori engari hei mahi aroha hei tikanga mahi ma te Kawanatanga.

Ko tenei no te 5 o Hepetema, 1872. Hinga ana te Kawanatanga a Te Pokiha tu ana ko Ta E. Tapata. I te 13 o Hepetema i te Whare o Runga i ki a Te Hueru (Sewell) i runga i te patai ka ahatia e te Kawanatanga hou nga whenua riro i te rau o te patu, ahakoa e kore a ia e ahei te ki atu i te tino tikanga o te mahinga o te Kawanatanga era ratou e piri ki te tikanga i whakaputaia e te Tumuaki. Kua oti e Wi Parata te korero atu ki ona hoa i te Takutai "Ko nga whenua katoa timata i Waingongoro tae atu ki Taranaki kua whakaaetia kia whakahokia." A kua puta ano hoki te kupu a te Kawanatanga ko te hoko o te whenua i Patea kua roa nei te korero mo te hoko, ka whakakorea. Otira i runga i te ata whakahoki o te patai era ranei te Kawanatanga e whakaae ki te whakarere i te whenua riro i te rau o te patu ka ki a Ta E. Tapata e kore e whakarerea katoatia engari me waiho mo nga mea kua kiia nei e ia. A i runga i te tono ano kia ata utua taua patai ka ki a ia e kore e pai kia panuitia i reira te tikanga o te Kawanatanga.

Otira i taua wa ka ki to Komiti i whiriwhiria mo nga mea Maori, a i tukua atu nei nga pitihana a Wi Parata, me whakahoki te whenua; a whakamanaia ana e te Whare Runanga tenei kupu "I runga i te whakaaro o tenei Whare e pai ana, a ko te mea tika ko te kupu a te Komiti i whiriwhiria mo nga mea Maori me whakamana e te Kawanatanga." Otira i ki ratou me whakarite tenei i runga i te hoatu Karauna Karaati a kaua e whakaaro ki te take Maori; a whakahengia ana e ratou te whakahoki noa i nga whenua kahore i whakataua ki nga tangata Maori nona ake te whenua i mua; a e tika ana kia peneitia, no te mea ki te whakahokia te whenua ki nga Hapu nona ake era e kore he whenua ma nga Hapu i tangohia ake nei o ratou whenua hei pa Hoia. Otira i mohiotia i runga i tenei pupuri kua tatu te tikanga o te whare mo te whakahoki i nga whenua riro i te rau o te patu. A waiho ana tenei e Ta E. Tapata "tohu mo te whakaae o te Whare ki te tikanga kua maha nei nga whakaputanga o te Kawanatanga."

Kua kaha te aki e nga tangata Maori nga Kawanatanga e rua mo tenei tikanga. Matauria rawa tenei tikanga, ka whakahokia te whenua ki te Hauraro o Waingongoro puta mai ana nga whakahe i nga wahi kahore i whakaarohia. Kahore nga tangata Maori o te taha ki te Tonga o taua awa i kite i te tika o te whakahoki o te whenua i te taha ki te Hauraro o te Awa kia Ngatiruanui me Taranaki a kei te mau ta ratou i runga i te tikanga o te riro i te rau o te patu. Tu kau a Ta E. Tapata hei Tumuaki ka rongo a ia kei te hoki nga tangata Maori ki Waitara a ki te Mania o Waimate. Waea atu ana e te Tumuaki kia Meiha Keepa kia whakamutua tenei. Whakahokia mai ana e Keepa ko te take o te raruraru ko te whakahoki i te whenua o waenganui o Waitotara me Hangatahua Awa. Ki atu ana te Heketari ki te Tumuaki tera te tikanga o te waea o Keepa koia tenei he whakaatu ahakoa ka mana te kupu akiaki i a ia era e puta mai te raruraru i roto. Kia tau te whakaaro ka ki a Ta E. Tapeta kia kiia atu ki a Meiha Keepa kei te rapu whakaaro te Kawanatanga mo te whakanoho i ona tangata ki tetahi whenua, a ka whakanohoia i te mutunga o te Paremete. Otira kua pouri a Keepa mo te kore kupu mo te whenua ki te Hauraro o Waingongoro; a ka pahure nga ra e toru o muri mai ka tuhituhi a ia i te reta tuarua he reta kaha ki a Ta E. Tapeta a mo taua whakahokinga. Ki ana a ia "kua rongo matou kua whakahokia katoatia nga whenua katoa i tera taha o Waingongoro ki nga tangata ko ratou nei te take o nga raruraru i tenei takiwa o te Moutere" ka haere tonu tona reta "ko koe e Te Tapeta te tangata mohio, te tangata ata mahi matakite o nga tangata katoa i tenei Moutere. Kei ki koe kei te tono whenua a hau maku ake: Kahore, he nui ke aku whenua haunga enei. Engari ko te tika kia tika. Kua whakahokia e koe e to Kawanatanga nga whenua o nga tangata i uru ki nga he nui. Kaua e tangohia katoatia te whenua o te tangata i iti tona he, taku hoki kahore nei aku he." Kahore i whakahokia te utu o te reta a Keepa a tuhituhi ano ana a ia ki a Ta E. Tapeta i te 7 o Oketopa me te patai atu kua tae atu ranei tona reta; otira kua hinga i taua wa te Kawanatanga a Te Tapeta. Tu rawa a Te Makarini hei Minita Maori, kua whakahoua e Keepa tona tono ki ana ia "kua kite pea koe i te reta i tuhia atu e ahau ki a Te Tapata a kua hiahia ahau kia whakakorea to tatou whakariteritenga, ko te take ko nga whenua katoa o tera taha o Waingongoro kua whakahokia ki nga tangata nana te putake o te whawhai a e mohio ana koe ki tenei, kua hoki a Titokowaru ratou ko tona Hapu a kua whakahokia katoatia o ratou whenua ki a ratou. Ko tehea te Kawanatanga nana tenei mahi? A ko tehea te Kawanatanga hei whakataunga mo tenei mahi a mo te mahi pupuru ia matou?" I runga i tenei ka ata tuhituhia tetahi kupu ata whakaaro me te tohutohu me ata tirotiro i runga i te mohio enei kupu ana, ko te mea i pouri rawa ai tona ngakau ko te tango a Titokowaru me nga Hapu o Taranaki i te whenua ki te Hauraro o Waingongoro. Otira kahore he kupu i whakahokia, heoi ano te kupu i tuhia "kua kitea e nga Minita, ko te tu o Te Keepa i taua wahi i whakaarohia pouritia kahore i pahure roa tona tono mo nga eka 16,000 a tu ana tetahi Komihana hei rapurapu i te tikanga o tona tono, a muri iho i te wa i whakataua tona tono page 11ki te 400 eka ka kitea i tona tuhituhi i tona ingoa ki te whakaaetanga kia whakakorea tona tono i runga i te utu o nga moni 2,500 pauna i tuhia e ia i runga i te whakaaro kaua tona tona mana e whakakorea.

A i te wa e mahi ana te Paremete me nga Minita tautohetohe i runga i nga tikanga kua kiia nei kua tahuri a Te Parete ki te ruri i te Takutai ki te Hauraro o Waingongoro. Haere atu ana a ia i Nu Paremeta me te mau atu i tetahi kairuri; i te 10 o Akuhata ka tu te hui ki te Mania kia ata whakaritea te ruri; kahore i roa kua kitea e kore nga tangata Maori e whakaae kia mahia mariretia a ki ana a Ta Tanara Makarini kia whakarerea a i konei ano kahore i whakaae kia mahi a mariretia a ki ana a Ta Tanara Makarini kia whakarerea a i konei ano kahore i whakaputaia.

I te hinganga o Ta E. Tapeta ka tu a Te Watarauhi (Waterhouse) hei Tumuaki Minita a tango hia ana e ia a Wi Parata hei hoa mana ki te Kawanatanga. E marama ana i runga i te patai i pataia e te Watarauhi ki te Whare o Runga kua marama ki a ia te ara kotahi o te whakaaro a Ta E. Tapeta, ko te patai tenei era ratou e whakaae ki te hoko i te whenua i Patea kua panuitia nei te hoko i muri i nga kupu a Te Tapete mo te whakaaro o te Kawanatanga i runga i te tikanga mo nga whenua riro i te rau o te puta: puta ana te kupu a Te Huera e kore e tukua kia hokona. E tia ka whakaritea kia mahia tetahi mea whakakorea tonutia. Ko te mea kotahi i ata haere marire, ko te hoki haere o nga Tangata Maori ki te Mania o Waimate.