Tane.
(Nga-I-Tahu.)

Ka noho a Rangi i tana wahine ia Papa-tu-a-nuku, ka whanau ki waho ana tamariki: ko Tane tetahi o a raua tamariki. Ka kaumatua a Tane ka auaha te ure o tane, na koia te waimatatiki, tuwhera noa. A auaha ana te ure, tu-whera noa te wai hapua (kopua) oti noa tera, oti noa o uta ko Maunga-nui, ka puta mai ko Pipi, ko Tota, ko Ma-puna ko Awhi-uta; kahore hoki kia na te puku o tane; hoatu noa ki te rakau, ki te pito o te rakau, kahore hoki kia na te puku. Na ka hoki mai ano a Tane ki te hakui, ka hiahia atu tana ngakau ki te hakui, kia ai; na kiia mai e tana matua; “Te nahaku (naku) hoki koe.” Na ka haere a Tane ki waho kia Mau-tarere, kia Puna-weko, a i reira te huruhuru, i reira te kiko, i reira te anahana, te puapua, te page 120 kanitore. Na ka mauria mai e Tane he ai i tera; ka hia ai ki nga huruhuru, kahore hoki kia na tona puku, ka hoki mai a Tane ki tana hakui, ka hia ai. Na ka kiia atu e tona hakui kia hoki atu; ka kiia atu e te hakui, “Kia ahatia e koe,” ka kiia atu e Tane, “Kia aitia te tara e au.” Ka kiia atu e te hakui “Tikina ahua i te one one ka hoatu ai nga huruhuru.” Ko Hine-hau-one te ingoa o taua wahine o te oneone, ka hoatu nga huruhuru, ka whakatau ki runga ki taua oneone, ka aitia e Tane; ka tahi ano ka tika. Na ka hoki mai a Tane ki te hakui, ka ki atu a Tane ki aia “Ka tahi ano ka tika te ai,” ka ki atu te whaea “Ara nahaku (naku) hoki koe” Ka puta te tamaiti a Tane raua ko Hine-ha-one, ko Hine-ata-uira, he tama-hine, a ko te tahi ingoa ano o taua kotiro, ko Hine-ti-tama. Noho tonu a Tane i taua tamahine ano ana hei wahine ake mana. Na ka puta ki waho nga tamariki ko Kukumea, ko Tau-whakairo, ko Te-hau-otioti, ko Kumea-te-po.

Na ka haere a Tane ka hau (rapu), ka porangi (haere) kia Rehua ki te tuakana, ka tae aia a Tane ki tetahi kainga ka ki atu aia, “Ka hore he tangata i runga nei,” ka ki mai nga tangata o te kainga “He tangata ano i runga nei.” “E kore ranei au e tae,” “E kore kae e tae, ko te rangi tenei i roherohea e Tane;” ka wahia ake e Tane, noho ana aia i runga i tera rangi. Na ka kiia atu e Tane. “He tangata ano kei runga nei?” “He tangata ano.” “E kore ranei au e tae?” “E kore koe e tae, ko nga Rangi i tuituia e Tane,” ka penei tonu a tae noa a Tane ki te ngahuru o nga rangi.

Na ka tae a Tane ki te kainga a Rehua, ka haere mai a Rehua, tana tuakana ka tangi, ka tangi makuare a Rehua, na Tane te tangi karakia. Koia nei te tangi a Tane:—

Tipia, tahia, rakia, rakea,
Tupea te rangi kia rahirahi.
Toto mai i waho te wariki (whariki) o te rangi.
Auaha tou ingoa; ko Te-Rangi-pua-iho.
Te turuturu o te rangi,
Kia mau ai ko Tane anake;
Nana i tokotoko te rangi tou.

page 121

No te mutunga o te tangi, ka kiia atu e Rehua, “Tahuna he ahi.” Ka ka te ahi, ka homai nga ipu ka takoto ki te aroaro o Rehua. Na ka mahara a Tane keiwhea ranei nga kai mo enei ipu, ka kiia atu e Rehua “Homai,” ka tirohia atu e Tane e wewete ana a Rehua i roto i tana upoko e here ana te upoko o Rehua, ka ruia ki nga ipu, a he Koko (Tui) e kai nei i nga kutu o te upoko o Rehua; ka kii nga ipu i nga Koko, ka mauria ki te ahi, ka kohua, ka maonga (maoa) ka mauria mai ki te aro aro o Tane, ka tu ki tana taha ka kiia atu e Rehua kia kai a Tane, ka kiia atu e Tane, “E kore au e kai; titiro rawa atu au e wetea mai ana e koe i roto i tou upoko; nawai hoki te kai i kai ai i nga kutu o tou upoko,” na reira i mataku ai a Tane kahore i kai, tu tonu aua ipu Koko kahore hoki kia kainga.

Te kianga atu a Tane kia Rehua “E kore ranei e haere i au (aua ipu koko nei).” Kiia mai e Rehua “E haere i a koe; ki te mea ka hua te rakau ka rere atu te manu ka tau ki reira kai ai.” Ka kiia atu e Tane “Me aha?” Ka kiia atu e Rehua “Ki te mea ka tangi te hau ka maroke te kaki o te manu, ka tae ki te wai, me taa ki te kaha.”

Ka tae a Tane ki te kainga o Nuku-roa, ko Tama-tea-kai whakapua, ko nga wahine anake i rokohina atu, ko nga tane kua riro ki te whai Kiore, tokorua nga wahine, ka noho te wahine kotahi ia Tane, kotahi te wahine i whakapekapeka, na ka mea kai mana e aua wahine, he Kiore te kai, kahore a Tane i kai, ka kiia atu e ia, “Ko te kai tenei a o korua tane,” ka kii mai aua wahine “Ae,” ka kiia atu e Tane “Me waiho ena kai ma a korua ariki.” Ma o raua ariki ma Tapu-ao, raua ko Hine-ki-taha-rangi. Ka kiia atu e Tane kia haere raua ki a raua Tane, a ka riro aua wahine rokohanga atu e raua e noho ana a raua tane, ka mea atu aua wahine, “Kua noho maua i te tane ko taku hoa i whakapekapeka, ko au i anga atu.” Ka kiia mai e nga tane, “He aha koe i whakapekapeka ai te tahuri atu ai,” a ka kiia mai e aua tokorua ki a raua wahine “Haere ano ki ta korua tane, apopo maua whanatu (haere atu) ai,” Na i te ata ka haere mai nga tane, ka tae mai ki te kainga ia Tane, ka homai te mataahi page 122 (kai popoa) kia Tane, kahore aia i hiahia atu ki taua mataahi, he mea Kiore e kai ana i o raua tutae, e ketu ana i o raua tutae, kahore i kainga e Tane, i mataku i reira na te tangata o mua, kahore kia kainga, tu tonu. Na ka kiia atu e Tane. “A ta korua kai tenei, ma ta korua upoko ariki.”

Tane. (Kahu-Ngunu.)

Ka hoki mai a Tane ka tae mai ki te kainga i te hakui, ka ui a Tane “Kei whea toku nei wahine,” ka kiia atu e te hakui, “Kahore ia he wahine mau; kua riro ia, kua heke, kiia iho koe kia noho i runga nei, kia whakatupu ‘i a taua hua,’ tukua au ki te po hei kukume i a taua hua ki te reinga,” ko Tahu-kumea, ko Tahu-whakairo, ko Tahu oti-atu, ko Tahu-kumea-te-po, ko Tahu-kumea-te-ao.

Na ka haere a Tane ka whai i tana wahine mana, ka tae ki te whare ka ui a Tane ki te koukou o te whare, kahore kia kii mai te waha, ka ui ki te maihi o te whare, kahore kia kii mai te waha, ka mate a Tane i te whakama, ka nunumi ka tawhe (ka haere ki tua) ki te tara o te whare; ko Pou-tu-te-rangi te ingoa o te whare, na ka ui mai te tangata o te whare, “E haere ana koe e Tane ko hea,” ka kiia atu e Tane “E whai atu ana ahau i to taua tuahine,” ka kiia mai e nga tangata o te whare. “E hoki e Tane ki te ao hei whakatupu mai i a taua hua, tukua au ki te Po hei kukume i a taua hua nei.”

No reira te timatanga o te ao, me te timatanga o te po, ara i timatatia ai te ao, i timatatia ai te Po.

Ka haere ano a Tane ka whai ano, a ka tae aia ki te kainga o Tu-kai-nana-pia, ka tangohia mai ki aia o nga tupuni (kakahu) O wehi-nui-a-momoa, tangohia ana mai ko Hirauta, ko Porera-nuku, ko Te-kahui-whetu, ko Poaka, ko Takurua, ko Whakarepu-karehu, ko Ruaki-motu-motu, ko Tahu-weru-weru, ko Whero (Wero), ko Whero-i-te-ninihi, ko Whero-i-te-kokoto, ko Whero-i-te-ao-maori, ka tae ki te raumati taua Kahui-whetu.

Ka hoki mai a Tane, ka tae mai ki te kainga rokohanga mai e takoto mate ana a Rangi kua tu ia Tangaroa mo Papa-tu-a-nuku. Haere mai a Taka-roa, kua noho a Rangi i a Papa a ka page 123 haere mai kia ngangare (whawhai) raua, kotahi te huata (tao) a tetahi. Kotahi te huata a tetahi ka whanatu (haere) ka werohia e Rangi a Takaroa, ka ngaro (ka hemo i te patu) a Tangaroa ka whiti (puta) te tao i te papa o te iramutu, taua rua nga papa ai tonu (puta rawa).

Ka noho a Rangi i a Papa ka puta ko Tane-kupapa-eo, ko Tane-mimi-whare, ko Tane-naka-tou, ko Tane-wharoro, ko Tane-hupeke, ko Tane-tuturi, ko Tane-te-wai-ora, ko Tane-i-te-mata-tu, ko Tane-tu-taka-takoto-tou. Ka puta mai ki waho ko Tane-nui-a-rangi, ko Paia: ko te tutanga tenei i whakatika ki runga. He tangi tenei na Papa:—

Ko Rangi, ko tane naku e takoto nei.
Tama ire toro, tama ire toro, taua ka wehea.
Tama ire toro, tama ire toro, taua ka wehea.
Ko Ari, ko Hua, e takoto nei.
Tama ire toro, tama ire toro, taua ka wehea.
Tama ire toro, tama ire toro, taua ka wehea.
O taua takanga e takoto nei.
Tama ire toro, tama ire toro, taua ka wehea.

Ka tare (tono) a Paia kia wahatia (pikaua) a Rangi ki runga, ka ki atu a Tane. “E kore e tae kahore he tangata,” ka kiia atu ano a Paia kia wahatia ka kiia atu a Tane wahatia, kahore kia taea, takoto tou (tonu). Ka karangatia e Tane “Ko wai kei runga nei” ka kiia iho e tera rangi “E Tupa whaia,” ka karanga ano a Tane ki raro “Ko wai kei raro nei,” ka karanga ake “E Tupa whaia,” ka karangatia e Tane “E Tu matatoro whakaekea te maunga: E Tu mata toro whakaekea te maunga kia iheuheu (heuheu) e Tane.”

Na ka hoki iho nga kai waha (kai pikau, kai mau) ka titiro ake a Tane ki te matua, a kahore he whakatau (he ahua pai) ka haere a Tane ki a O-kehu, ko te Kura-ki-awa-rua, na i reira nga kura, ka mauria mai e Tane, ka tu mai, ka kawea ka tataitia (ka rangaa), ka hoki iho a Tane ka titiro ake pouri kerekere, ka haere a Tane ka urukia (ka kohikohia ano) ka mauria mai ka whakahokia kia O-kehu ano, ka tikina nga whetu ka kawea ka taitaitia, ka whakamarokia te Ika-o-te-rangi, ka pakaina page 124 (pangaa) ko Pana-ko-te-ao, ko nga Patari, ka pakaina ko Autahi ko te Whetu-o-te-tau, ka noho tera ka titiro ake ki te matua ka tahi ano te matua ka tau (ka ahua pai).

Na ka mahara a Tane kahore he whakatau mo tenei matua ona mo Papa, na ka whakaarahia e Tane i ana hua hei whakatau i tenei o ana matua mo Papa, ko nga rakau ka parea (hurihia) nga upoko ki runga ko nga waewae ka parea ki raro, ka peke mai tera ka titiro, kahore hoki kia tau (pai), ka tikina atu ka turakina ki raro, ko nga waewae i parea (hurihia) ki runga, ka peke mai tera ka titiro atu, ka tahi ano ka tau.

Ka tonoa e Rangi a Te-Aki, a Watia (Whatiia) ki waho ki te whakarongo; rokohina atu nga hua o te papa, te Inaho te Manu, whakawarea tonu, kai ai, ka tonoa ko Uru raua ko Kakana (Ngangana) ki runga, rokohina atu nga hua o te pua rakau, kai tonu atu kahore hoki kia hoki mai, tumo (tumau) tonu atu.

Te Moana. (Nga-I-Tahu.)

Ka tahi ano nga (ka) tupu te wai. Ko Te Au-wiwhi (whiwhi) ko Te Au-wawae, ko Te Au-puha, ko Te Au mahora, ko Te Au-titi, ko Te Au-kokomo, ko Te-au-huri, ko Te Au-take, ko Te Au-ka-kawha(ngawha) ka mate, ka tika ano te au, ko Te Au-komiro, ko Te Au-puha, ko ka (nga) Pokiki, Titi-te-au, Tata-te-au, Maro-te-au, Whaka-hotu-te-au, ki Hawaiki, ko To, ko Tapa, ko nga Rimu, ko Te-takapau, ko Hine-i-ahua, ko Hine-i-te-rakatai(rangatai), ko Te-kare-nuku, ko Te-kare-raki, ko Hotu-a-tea, ko Te-wiwini, ko Te-wana, ko Te-Pa, ko Te-kare-tuatahi, ko To-kare-tuarua, ko Te-kare-tuatoru, ko Te-kare-tuawha, ko Te-kare-tuarima, ko Te-kare-tuaono, ko Te-kare-tuawhitu, ko Te-kare-tuawaru, ko Te-kare-tuaiwa, ko Te-kare-tua-kahuru (ngahuru) ko Tarawa-tuatahi, ko Tarawa-tuarua, ko Tarawa-tuatoru, ko Tarawa-tuawha, ko Tarawa-tuarima, ko Tarawa-tuaono, ko Tarawa-tuawhitu, ko Tarawa-tuawaru, ko Tarawa-tuaiwa, ko Tarawa-tuakahuru (ngahuru), ko Te-Hiwi, ko Te-Amo, ko Te-Riaki, ko Te-Hapai, ko Te-Tike-tike, ko Te-Rairahi (Rahirahi), ko Te-Kapuka, ko Te-wha-tika (whatinga), ko Te-Horoka page 125 (Horonga), ko Te-whakahuka, ko Whati-tata, ko Puke-maho-ata, ko Te-Rimu, ko Mai-ra-uta, ko Te-Takapau, ko Te-whatu-moana, ko Te-Tira, ko Moana-nui.

Tane, ko Ao-nui te huanga mai, me te putake o nga Pai-ao.

Na Tane te moana i horahora, a nana ano hoki i horahora te rangi.

Tane-nui-o-Raki, no te hapu matua aia, a he teina no Rehua, ko Raki te matua tane. Ko Watu(Whatu)-papa te hakui.

Ka ki atu a Tane ki nga wahine o Nuku-roa, raua ko Tama-tea; “Kotia mai etahi harareka (harakeke)” a ka taia aua harareka e Tane ki te kaha, ka oti nga kaha ka tangi te hau, ka tau te manu ki te wai, a ka whakaturia aua kaha e Tane, ki te wai, ka ta te manu, to kaha tou (tonu) ki uta ki tahaki, a ahiahi rawa te ra ka pu (puranga) nga manu, ka haere mai a Tane ki te kainga ki nga wahine, ka ki atu a Tane ki aua wahine, “Haere tikina nga manu,” ka tae nga wahine ki nga manu kotahi te kawenga, kotahi te kawenga, ka mahiti (poto) ki te whata, ka meatia he (hei) kai ma ratou.

Na Tane i purupuru nga waha o nga hau ki ona matihao, a na Te-Mai-haro i whai atu ki tenei hau, ki tera hau, a takiritia ana eia nga puru a Tane kia tangi ai nga hau. Ka tangi nga rakau i te hau, he mea e none (tupotupou) ana.

I te wa i tu ai te Raki ki te wahi ona e tu nei ia Tane ma te hapai, e wha nga toko i tu ai ia ratou te toko i te Raki ki runga; ano ka marewa a Raki ki runga ka mea a Tane ma “Kati pea,” ka mea a Raki “Kahore, me toko ano ahau ki runga ake kia tangihia ai ahau e te hau.”

Te toko ki waho ko Toko-rua-tupua: ko Toko-kapuka ki uta; ko Toko-maunga ko Toko-tupua. Ano ka marewa a Raki ki runga ka poroporoaki a Papa ki a Raki ka mea “E Raki e, haere ra koe, a muri ake nei ka waiho te oha ki a koe.” Ka karanga iho a Raki “E Papa hei konei ra, maku hoki e oha iho ki a koe.” Ano ka tino marewa a Raki ki runga, i te wa e hapainga ana e page 126 Tane ma, ka karanga a Tane i a ratou e hapai ana i a Raki “E tu pa.” A i mahi tahi ano nga atua o runga i a Tane ma, ki te hapai i a Raki ki runga.

Na Tane i kii nga hau kia kaua e pupuhi, a e rua hau i waiho e ia. Ka mea atu a Mai-haro mo aua hau i purua nei e Tane, “Nawai te ki, me takiri nga puru kia tangi ai te hau, kia ora ai tatou.”

He matika (matau) he matika paua, he aho, he rakau patu ana mea mo tana hoa riri, mo Tanga-roa.

He tuke takiri manu, he here wero mana, he ti, ara he mahanga.

Te take i kore ai e whiti te Marama i etahi wa o nga ra, he mate kei aia, a e ngau tonu ana taua mate i aia i nga wa katoa, a ka ngau taua mate i te Marama ka memeha haere te Marama a pau noa aia, ara ka heke te tupu a kuia (whewhenge) noa iho, a ka tae ki nga ra e ngehe (ngoi-kore) ai te marama i taua mate, ka haere aia, ka kaukau i te wai ora a Tane, a ka ngehe (hua) ano tana tupu a ka ora ano aia ka nui, ka pera ano tana nui me nga ra ona i oroko tupu mai ai, a ka pa ano te ngau o taua mate, ka pera ano tana ruhi, koia te Marama e nui nei, a e ngaro nei. He mea hoki i haere pai ai te Marama me te Ra, e penei ana te mata o te kiko rangi te papa tonu te mania tonu, me te moana hau kore; a koia te pai me te tika o te haere o te Ra me te Marama i o raua ara e haere ai.

Te Wai-Ora Tane (Nga-I-Tahu.)

Ko te mate i te Marama, i tika ki te Wai-ora-tane, te Roto-nui-a-aewa te Wai-wakatai(whakatae) te Marama i runga nei.

Te Wai-Ora-A-Tane. (Nga-ti-Hau.)

Ka mate te tangata, e kore e hoki mai, ta te mea i komia (motea) e nga were were a Hine-nui-te-po. Ko te mate i te marama, i tika ki te Wai-ora-a-Tane te Roto-nui-a-aewa, te wai whakatae te Marama i runga ra.

Na te ika whenua a Tane. Na te aitanga tuatahi ko Tiki-tohua, nana nga Manu.

page 127

Na te aitanga tuarua, ko Tiki-kapa-kapa: nana nga ika me te Koko (Tui) me te Maka (Manga).

Ko Uru-tahi ko Kakana (Ngangana)-tahi, he karere enei, tukua atu ai; ko Kakana-tahi ki uta, he mahanga enei tokorua; ko Kakana, koia te Maka (Manga) ko Uru-tahi te Koko. I tukua enei hei toro kai, ka kite i te kai, kai tonu atu.

Na te aitanga tuatoru ko Tiki-au-aha, nana nga tangata.

Na te aitanga tuarima (tuawha) ko Io-wahine.

Na tetahi aitanga ko Tiki-whaka-eaea nana te kumara, nana a Hurunga, ka noho i a Pani koia te kumara.

Tane. (Nga-Ti-Rua-Nui.)

Ka noho a Tane ia Mumu-whango
Ka puta ki waho ko
Te Totara.

Ka noho a Tane ia Pu-whaka-hara
Ka puta ki waho ko
Kahika-tea ko te
Ake-rau-tangi.

Ka noho a Tane ia Te-ata-tangi-rea
Ka puta ki waho ko
Maire-rau-nui.

Ka noho a Tane ia Para-uri
Ka puta ki waho ko
Te Tui.

Ka noho a Tane i a Papa
Ka puta ki waho ko
Te Kiwi (te manu huna a Tane).

Ka noho a Tane ia Haere-awa-awa
Ka puta ki waho ko
Te Weka.

Ka noho a Tane ia Tu-wae-rore
Ka puta ki waho ko
Te Kahika-tea, ko te
Rimu, ko te
Tane-kaha.

Ko te ara tau whaiti o Tane, he waka. Ko nga tama wakatamatama a Tane, motu te nganahau, ko te Kiri, ko Te page 128 Kahikatoa: hei whare mo Kahu-kura, i maru ai a Kahu-kura, ko te Ake-rautangi me te Kahika-toa.

Na Tane i toko te rangi, he kupu whaka-tauki enei kupu no mua. A i te timatanga o te mahi o Tane, ko nga upoko o nga rakau i waiho hei putake, a ko nga putake e tupu nei nga rakau, i taua wa, ko nga kauru ia, ko te upoko i waiho hei waewae, ko nga waewae i waiho hei upoko.