Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. II]

Upoko I

page break

Upoko I.

Kapakapa, kapakapa tu taku wairua, ki te Ao
Tapiri tu, he maunga.
Hekeheke iho i runga o Rehia.
Tuhi te uira, raparapa te uira, ko ana hau.
Ki te hua ia, ki te hua ia,
Ka tangi to pu, ka tangi to pu:
Ka tapu nui a Weka-uea.
Uea te taua iti, uea te taua rahi,
Kia tu tangatanga te ara ki Moko-ia.
* * * * *
I hara te taua, koia Ru,
Koia Whe koia Potipoti
* * * * *
Te tama i torona,
* * * * *
Whakina e koe, ki Wai-roti.
* * * * *
Kaore (kahore) hoki nga uhi nei,
Nga Kai (Kumara) nei, nga Taro nei
Ka mareretia e te tikitiki O Wahie-roa.
* * * * *
Taku manawa ka irihia nei
E tupe tane, tupe Tane.
Io.
Tenei au e tupe Tane
Ko Whiti-te-ramarama au e tupe Tane.
Ko Tama-te-ahu-iho,
Ko Tama-te-ahu-ake,
Ko Tama-i-ahua-retireti,
Ko Tama-i-ahua-roro-wai,
Taku paenga ruwai, E Apo e:
E Apo e,
Io.
Kapua hekeheke iho i runga o Rehia,
Tuhi te uira, rapa te uira
Ko ana hau, ka tahu ai,
Tena koa te makopu wananga
Te tu mai nei, koia kia toia,
page 4 Kia tokona ki te kauwhau ariki
* * * * *
Taku rei, taku rei,
Taku rei ka whati,
He Toroa, he Toroa, he ta
Io.

Io.
(Nga-ti-Hau.)

Ko te tino atua ko Io, nana i hanga te whenua me te Rangi.

A koia nei te timatanga o tetahi karakia ki a Io i te wa e hahua ai te tupapaku, a i muri iho o taua karakia he karakia ano ka karakiatia ki a Tio-rea te mokai a Ue-nuku. He tangata nei ano a Ue-nuku, a no muri aia i atua ai. Na Io i hanga a Tiki.

Koia nei te upoko whakahuatanga o te karakia ki a Io.

E Io e, rangi tapapa mai e koe
A taua tama, ko te whakarongorongo
I raro i to tawhito
Tapa rongo nui a Rangi
Ka totoko Rangi ki te ahu Rangi.

Ka awhi a Rangi ki a Papa, ka puta ko Rongo, ko Tanga-roa, ko Tane, ko Kahu-kura, ko Ru-ai (wai) -moko-roa. Kihai aia i whanau mai ki waho i kori kau, me te tamaiti i roto i te kopu o te whaea, a na reira hoki te Ru, e ru nei.

Io. (Nga-Ti-Rua-Nui)

Te Io-tahae he tohu aitua, mate ranei, ora ranei, ki te mea ka haere te tira haere i uta ranei, i te moana ranei, a ka araia e te ua, e te hau, ki te mea ka tupanapana te Io i te ringa ranei i te waewae ranei, a tata tonu ki te tinana te tupanapana, he aitua mate a ki te mea kei ko noa atu te tupanapana, kahore i tata ki te tinana, ara i tupanapana ke atu ki te nui noa atu o te ringa ranei, o te waewae ranei, he aitua hau, he aitua ua.

Ka mahara tonu te tangata nana taua Io ka korero aia ki ana hoa haere ki te Io kua tupanapana i aia, a ka mohiotia te mate ranei te hau ranei.

page 5

A ki te mea ka tupanapana i te taha maui, i raro i te ringa, he mate, a ki te mea ka tupanapana i te taha o te ngakau, i te kaokao he tohu mate, he aitua kikokiko, he kohuru, he whawhai.

Ki te mea ka tupanapana i te ringa maui i waenga o te pokohiwi me te tuke o te ringa, he tohu mate mo te taua, mo te patu, me korero te tangata i aia taua Io ki ana hoa, a me oho katoa ratou me noho tupato, kotahi ranei e rua ranei nga ra i muri iho ka puta te taua.

Ki te mea ka Io i te pokohiwi he taha, ara ka haere tahaki ke te taua; ki te mea ka Io i te huha, he taua haere ki tawhiti, ara e kore te taua e patu tata i te kainga i Io ai te tangata i te aitua, ka patu ke noa atu he whenua tawhiti ke noa atu.

Ki te mea ka Io i te taha katau (matau), i runga ake i te turi, he tohu manuwhiri, he tauhou meake puta mai; ki te mea ka tupanapana i waenganui o te turi me te kopu, he manuwhiri, ki te mea i tata te Io ki te tinana, ara i runga rawa ake o te turi he whanaunga e haere mai ana a ka tata te puta, a te aonga ake, a te tahi ra ranei, ka aitua taua Io ki te hunga i te kainga, e tupanapana ana te Io ka uia e te tangata nana te Io, ka mea, “Ko taku matua,” “Ko taku tuakana,” “Ko taku tuahine,” a ka mutu te Io panapana ana kiia tetahi o aua ingoa, koia ra te tangata e haere mai ana, e kore e roa ka puta, ki te mea ka haere te tangata o taua Pa, a ka tutaki i te hunga e haere mai ana ka kiia atu e ratou, “Kua mohiotia ta koutou haere kua Ioa te aitua mo koutou ki te kainga o mea ma, e tatari mai ana kia koutou.”

Ki te mea ka Ioa te ringa matau, he tohu kai ka maua mai ma te tangata i te Io, a ki te mea ka Io te pokohiwi o te ringa katau he kai, he weka, he tuna.

Ki te mea ka Ioa i te taha katau (matau), i te wahi o nga pukapuka, he aitua mate, a ki te mea ka Ioa i te taha maui, he pera ano.

Ki te mea ka Io i raro i te taringa he mate. Ki te Io i raro ranei i te taha ranei, o te mata kimo he mate.

Ki te Io i te ngutu runga, he kohimo ara he ngau tuara.

page 6

Ki te mea ka Io i runga ake o te mata kimo, he aitua tuhawaiki, he pepeke.

Ki te Io i te ngutu kamo o raro, i raro ranei o taua ngutu, he tohu kai meake puta.

Ru-Ai(Wai)-Moko. (Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

Ko Rangi ko Papa; tana ko Ru-ai-moko (tenei tamaiti a Papa noho tonu i roto i aia, te tamaiti a Ru-ai-moko), Manu-ongaonga, Ue-tonga, Niwa-reka. Ko te wahine tenei i whai ai a Mata-ora, nana ano i patu, oma ana taua wahine ki raro. Ka whai a Mata-ora, ka tae ki te whare o te Ku-watawata ka tahi ka ui atu a Mata-ora “Kai whea te ara ki raro?” Katahi ka ki mai a Ku-watawata “Ra kai te tuarongo,” ka tahi ka huakina e Ku-watawata, ka tuwhera te ara ki te po, ka tahi ka titiro iho te tangata ra, a Mata-ora e haere ana te tangata, e tu ana nga whare, ka tahi ka heke a Mata-ora ka tae ki raro ka tutaki ia Ti-wai-waka ka ui atu tangata ra “Ka ore he tangata i tutaki mai i a koe?” Ka kii mai a Ti-wai-waka “Tera ano te wha-nake ra, tautau ai te ngutu, tangi ai te korotore, koua (kua) riro.” Tae atu ia ki te ahi taa moko: e taa ana, ko Ue-tonga te tohunga. Ka tahi ka titiro matatau a Ue-tonga ki ona moko, ka tahi ka toro mai te ringa o Ue-tonga ki nga moko o Mata-ora, horoia ana, kua ma nga moko o Mata-ora, ka kii mai a Ue-tonga “E he ana a runga i te taa moko.” Ka tahi ka turakina a Mata-ora ki raro ka taia a Mata-ora, ka pa te mamae ki tangata ra, ka tahi ka taki taki i tona peha (waiata)—

Niwa-reka, Niwa-reka kawe noa i au
Ki te pouriuri, ki te potangotango
Whakina te mamae o te ipo
Kai Ahuahu, kai Rangatira,
Kia Nuku-moana-riki to.
Ko Kura-rei-ara, ko Tara-naki
Kai Tara-naki hoki te Iho (ipo) toro tohoro e.

Na ka haere te rongo o te tewha (waiata) a Mata-ora ki te whare i noho ai a Niwa-reka ki Aroaro-tea. Ko te mahi a te wahine ra he whatu kakahu, ana ka tahi ka haere te wahine ra, ka tae ki te ahi taa moko ra. Ka kakari mai Ue-tonga tona page 7 papa, kaore i rongo, ka tahi ka ui atute wahine ra “E taa karakia i to karakia,” ka tahi ka whakahua ano, ko taua tewha ano. Ka tahi te wahine ra, otira ka whakarongo te wahine ra ki te tangata ra e karakia ana, e whakahua ana i tetahi pito e tona tewha; koia tenei:—

Whaaki ki te Uru, whaki ki te Tonga
Whaki ki te Whakarua e
Tirotiro oko (ko o) Rangi ki te Whetu
Whakataha to mata ki te Marama a i.
Whakataha to mata ki te Marama au nei (whakatapa te marama au nei).
He moko puhi irakau au nei
He moko puhi irakau (rapau au nei)
Whakina te tahu kia rangona
Whakina te tahu (tau) kia rongona (atu au)
Mokimoki te kakara kia urua e i (au)
Ko ure ka, ko ure ka mai te Hou-puni e
Taki ai au kia whakarongo e i.

Ka mutu, ka tahi ka mauria te taane e te wahine ra, ki roto ki te whare whatu kakahu ra tahu tahu ai ka mahu tangata ra, ka ki atu tangata ra ki tona wahine, “Ka haere taua ka hoki ki runga,” ka haramai (haeremai) raua. Ka tae ake ano ki te whare a te Ku-watawata, ka puta raua ki waho. Kaore tangata ra i waiho i tetahi ona kakahu hei utu i te ara ki te po, ka tahi ka karanga mai a te Ku-watawata “Mata-ora e, haere ra paia te ara ki te po, paia te ara ki te ao, ka mutu te haere o te tangata i taua ara.” Ka noho a Mata-ora i tenei ao. No reira te wha-katauki mo te moko,—

Na Mata-ora i ako
Te mahi a Ue-tonga
Te mahi ta moko.

Me tenei ano hoki,—

Nga nganga a Mata-ora
Nga mahi a Ue-tonga.

Ka mutu. Na Niwa-reka a Papa-hu. Me haere tenei i a Tura taihoa hoki e tiki mai ano e korero i tenei, e puta ai ki a Maui-takataka-te-rangi.

page 8

Tura. (Nga-i-tahu.)

Na Te-anu-ki-waho (te matao) Te Pou-namu; Na Te-anu-ku-whakarere te Mataa; Na Te-anu-ku-mahana a Tura. Ka noho ia Rau-kura-matua, ka puta ki waho ko Ira-tu-roto; ka noho a Ira-tu-roto kia Te-waha-mata-reka ka puta ki waho ko Ui-roa. Ka noho a Ui-roa kia Te-whe, ka puta ko Tahito-tare ka noho i a Rongo-mai-kato ka puta ki waho ko Ra-kai-nui, ka noho i tana wahine ka puta ko Te-ao-mata-rahi, ki muri ko Rua-tapu-roa (he wahine), ka noho ia Kahu-kura-nui ka puta ki waho ko Ra-kai-hiku-roa, ka puta ta Ra-kai-hiku-roa ki waho ko Ta-manu-hiri, ka noho ia ki a Rau-ka-eto, ka puta ko Hine-pare (he wahine), nana a te Taniko o Nga-ti-kahunu ko Tama-waka-tini, ka noho ia ki a Ra-kai-ha-kino, ko Tama-ihu-poro ka noho ia Te Kura-i-waho ka puta ko Ra-kai-te-kura, ko Tama-tea te tama, ka moe a Ra-kai-te-kura ia Tu-maro, kahore he putanga.

Ka noho a Tura i te wahine ia Ru(Rau)-kura-matua ka puta ki waho tana tama ko Ira-tu-roto.

Ka noho tetahi tamaiti keke o Whiro i te wahine ia Ha-raki-raki ka puta ki waho tana tamaiti, a ka homai taua tamaiti ki runga ki a Whiro, he mea ma Whiro e hiki hiki taua tamaiti, ki te matua hungoi (hungawai) a ka hia tiko taua tamaiti, a ka tikona te ure o Whiro, ka karanga ake a Whiro ki taua wahine ka haere mai kia horoia te tutae o te tamaiti, a ka tae mai taua wahine, ka whawhai (tango) taua wahine ki taua tamaiti, ka titiro hoki ki te ure o Whiro, ki nga ngarara e manana (e pikopiko ana) he whakairo i te ure o Whiro, a ka hae te wahine i te kata, a ka horoia te tutae i te ure o Whiro e taua wahine, a ka po te ra, ka haere atu taua wahine nei ki a Whiro ka moe raua ka ao ake i te ata ka rangona taua moe a te wahine ra raua ko Whiro, ka whaieretia (ka keteketea) e nga tangata ka mea, “Katahi ano te hinaonga i tahuri ake ka ai ki tana matua hungoi,” a ka mate te hungoi i te whakama, ko te take tenei i huaina ai te wharaunga (te haere) a Whiro raua ko Tura, ka hua a Tura he waka hoki mai kaore he waka heke rawa ki te Wawau, a ka whaihangatia te waka e Whiro, ka oti auka-hatia ka ki atu a page 9 Whiro ki taua tangata nei “Komotia mai te kaha,” ka whawhai (tango) atu a Whiro ka kukume mai, ka komotia atu ka ki atu a Whiro ki taua tangata ra. Ko Kai-kapo te ingoa “Ra tua tia mai i tou kaki,” ka kumea e Whiro ka mate taua tangata, a ka tapuketea (tanumia) taua tangata ki roto ki nga maramara o te tarainga o te waka, ka porangitia ka rakahauia (rapua) kahore hoki kia kitea a ka aue nga tangata ka tangi, a ngaro rawa a Kai-kapo kahore rawa kia kitea, ka oti te waka ka toia, a ka takahia e nga waewae o nga tangata nga maramara a ka puta te tupapaku, a ka kiia na Whiro i patu, a ka maanu te waka a Whiro raua ko Tura, a ka rere ka tutaki kia Tu-tata-hau raua ko Roko-taka-whiu (ko Taroi-raua ko Ta-tea) ka karanga a Tu-tata-hau, “Waka-waka no wai.” Ka karanga atu te tahi tangata a Whiro “Waka o atua,” ka mate taua tangata he mea patu e Tu-tata-hau, ka karanga atu ano a Tu-tata-hau “Waka a tangata.” Ka karanga atu e te tangata o runga i te waka o Tura raua ko Whiro “Waka o atua,” ka patua hoki tera o runga o te waka o Whiro e Tu-tata-hau, ka mate, a karanga mai ano hoki a Tu-tata-hau “Waka waka o wai.” Ka karanga atu a Tura, “Waka o Whiro me te tipua ka ripiripia, ka toetoe,” ka tau mai he waka, a ka ora a Whiro ma, ka hoe te waka o Whiro a ka tau ki O-tea te waka, a ka rere te waka, nawai ra a Tura, i whakaaro me te rere te waka a ka heke tou (tonu), ka mea kia heke ki te wawau, ka mahara a Tura, he heke tou (tonu) ki te mate, ka hara nga Pukakau-kore ka tutata ki te taha o te waka e rere ana, ka whaia ake e Tura ka mau nga ringa a Tura ki te Pukakau-kore ka whakaeke a Tura tu ana aia i uta i runga i te puouhau (takutai o te moana) a ka tukua atu a Whiro, a ka heke aia a Whiro ki te wawau ki te oti atu, a ka haere a Tura ka tae ki te tahi wahi ka noho aia, ka aoina ake ka haere a ka ahi ahi te ra ka tae ki tetahi wahi ka noho ka po te ra ka moe; aoina ake i te ata ka haere a ka tae aia ki te kainga o Te-ruwahine ka noho, a ka hiahia a Tura ki taua taua (wahine) nei mana, ka ki atu taua taua (ruruhi) a Te-ruwhahine, “He tara kai hau toku tara he tiaki au no te putoe,” a ka ki taua taua “Na te wahine mou ko page 10 ou tuahine,” a ka haere mai he hoa wahine na ka whakarongo ki te haunene (turituri) o taua kai uma ra o te Aitanga-a-nuku-mai-tore i rokohina atu ra e Tura e one (wiri-wiri) ana i runga i te tawhara o te kiekie, ko te uma anake, kahore hoki he upoko, kahore hoki he tangata, ko te hope anake. Ka noho a Tura ia Turaki-hau ka noho i a Wai-rangi, a ka meatia he kai ma ratou, he ota te kai, ka homai he kai ma Tura kia kai aia, kahore hoki a Tura i kai i aua kai, ta te mea he ota tou (tonu) te kai, ka mahara a Tura, “E hara tenei i te tangata he atua, he kai ota tana kai e noho nei,” kaore i roto i a Tura te kauati a ka tangohia ake tana kauati e Tura i roto i aia e huna ana, ka hikaina ka tu te ahi, ka rangona te haunga o te paoa o te ahi a Tura e nga ihu o taua kai uma ra, i te mea kua tae atu te haunga o te ahi ki a ratou ihu, a ka oma ratou ki ro (roto) o (te) ngaherehere; ka tu hoki te wahine ki runga kia haere kia oma, whawhai atu te tane ka puritia i te weruweru a ka mau te noho a taua wahine a Tura i tana taha noho ai, ka noho raua ka tu (ka) te ahi; ka whakakangia ka tawhiritia, a ka tahuna te umu, ka hoatu nga kai ka tapuketia (tanumia) nga kai i te umu, ka haere ki tahaki noho ai a ka takitaro tikina atu ka hukea, na te takiritanga o nga tapura (retao) ka tae te kakara ki tana hunga wahine i whati ra a ka hoki mai ka tae mai ki te kainga rokohina mai e tu ana nga kai ka ki mai ratou, “Homai, homai, kia whakamatau matou me aha ma te reka,” a ka whakamatau e reka ana, “A tenei ano te reka o te kai,” ka ki atu te waha o Tura, “E hara koe i te tangata he atua koe, he kai ota anake tau kai.” A ka noho a Tura raua ko te wahine ka kikinia (kukune) te tamaiti, a ka punui te tamaiti a ka mea kia puta ki waho ka whaihanga whare a Tura, ka tu te whare a Tura ka whakamamae te wahine te tamaiti, ka rongo mai nga iwi. Ka haere mai nga tangata he wahine tonu nga whanaunga hoki, tana mataa, tana mataa, tana huka huka, tana huka huka, haere mai tena wahine tana mataa tana huka huka, a ka noho nga tangata, i whakapeti (poto) ai ki te tamaiti ki te hapu ka ki atu te waha o Tura ki tana wahine, “He aha tenei, i haere mai ki te aha ra?” Ka ki atu te waha o te page 11 wahine, “Haere mai ki taku tamaiti kia haea taku kopu, ko taku tamaiti te tango atu, ko au ia kia mate.” Ka ki atu a Tura, “Ne, kei te penei te tikanga.” Ka ki atu te wahine. “Ae.” Ka haere a Tura ki te whaihanga whare, a ka whaihanga i te whare ka hoki ano a Tura ki tana wahine ka ki atu a Tura, “Kei te aha koe,” ka ki mai te wahine, “Kua makere te ara o taku tamaiti.” Whawhai (tango) atu a Tura ki nga poupou, a ka poua nga pou e rua, ka poupou te pou tama wahine e Tura ki te aro aro o tana wahine ka pou te pou tama tane ki te tuara o tana wahine, ka ki atu a Tura ki te wahine, “Na ko te pou i to tuara hei whakawhirinakitanga mou, ko te poupou i to aroaro hei whakamahurutanga mo te mamae,” a ka noho te tane ka ki atu ki te wahine, “E mea koe e kore e puta te tamaiti ki waho ka tapapapa (tapa-tapa) e koe” Kia kotahi ki a Ao-nui, kia kotahi kia Ao-roa, kia kotahi kia Ao-tauira,” a kahore koe e puta karanga ki toku ingoa, “Kia kotahi ki a Tura,” na reira ka matauria ko Tura tona ingoa, a ka puta te tamaiti ki waho, takoto tou (tonu) ki waho; ka kawea te popoki ki Mua ka oti te kawe ka hoki mai, ka kotia te pito (te uho) o te tamaiti ka tapuketia (tanumia) te whenua ka takaia te tamaiti ka mauria ki te kainga ki te wahi ke ki tahaki, ka noho te tamaiti, a ka mahue (taka) te pito ka makere ka tuatia, ka oti te tua ka whakamene nga tangata te kai tua ka maoka (maoa) te umu o te tuatanga o te pito o te tamaiti. Ka waia (tahuna) te umu mo nga tohi mo nga hiwa mo te umu tukuwewe, a ka hoatu ma te matua tane e kai ka kainga e te matua tane ka mutu ka tukua he kai ma te kai whakapeti. A ka matua te tamaiti, a ka oma te tamaiti ka kiia atu e Tura ki te wahine, “Hakurea toku upoko,” a ka hakurea e Turaki-hau te upoko o Tura, a ka whakarongo ake a Tura e hu (kete kete) ana a Turaki-hau, a ka ki iho te wahine. “E Tura e aha nei e ma nei i roto i te huru pango,” ka ki atu te waha o Tura, “He aha,” ka ki mai te wahine, “Aua ra te mea ma i roto i te huru pango,” ka ki atu te waha o Tura. “He hina, he hina mate,” ka ui atu te wahine. “He hina mate rawa.” Ka ki atu a Tura “Ae,” ka mea atu te wahine. “E Tura e rua page 12 hoki matenga o te tangata.” Ka mea atu a Tura “Ae,” a ka mate a Tura i te whakama, a ka tangi aia ki tana potiki ki a Tauira-ahua, a e rua nga rangi i tangi ai ki te tamaiti, a e rua hoki nga rangi a te wahine i tangi ai ki a Tura, ka ki atu a Tura ki tana potiki, “Ki konei ra, kia ata noho koe, kauranga (kaua) e noho kino.” A ka haere a Tura a ka po te ra ka moe, ao ake i te ata ka haere tonu a Tura a ka ahi ahi te ra ka moe ao ake i te ata ka haere, he roa no te whenua i haere ai a ka tae ka kitea te Paikea i pae ki uta, ka koti kotia e Tura taua Paikea, a ka pu tera te Paikea ka whaihangatia e Tura te kaupapa (whata) tiketike ka utaina te Paikea ka runga a ka tomo tera whata, mo tona oranga tera whata te whata tike tike, a ka whaihangatia te whata hakahaka (papaku) mo tona matenga, ka utaina ano hoki he Paikea ki runga ki te whata hakahaka, na te whata ano ka tomo, a ka tahuri, a Tura ki te whaihanga whare, ka tu te whare, he whare nui puku (rawa), ko Hau-turu-nuku te ingoa o taua whare, a ka noho aia i roto ka po te ra ka moe aia, ao ake i te ata ka noho, ka po ka moe, me te whakaaro aia nawai ra i ora a ka turoro, a ka kaumatua ka piri aia ki te whenua, a ka tiko tou (tonu) aia ki ro (roto) o te whare, ka po te ra ka karanga aia, “E Ira-tu-roto, E Ira-tu-roto,” ka moe aia ka hokia te kauwhau! (wawata) ka karanga tera, “E Ira-tu-roto! E Ira-tu-roto!” A aoina ake a Ira-tu-roto i te ata ka ki atu ki nga tangata, “Taku moe tenei a Tura e karanga mai E Ira-tu-roto! E Ira-tu-roto!” ka ahi ahi te ra ka moe a Tura ka hoki mai te kauwhau ka karanga, “E Ira-tu-roto! E Ira-tu-roto!” ka moe ka karanga, a ka moe a Ira-tu-roto, ka ao ake i te ata ka korero i tana moe ki nga tangata ka ki atu a Ira-tu-roto ki tana hakui (whaea), “Homai tetahi hinu maku.” Ka pania eia ki aia a ka haere aia ka ahi ahi te ra ka moe, ka ao ake i te ata ka haere he roa no te whenua ka tae ki tera whenua, ka moe ka ara ake i te ata ka haere a kua tata, ka tae ki te hakoro, rokohino atu i te tutae e takoto ana a ka horoia, ka whaihangatia he poro rakau ka takoto ki roto ka kawea ki te kainga i te hakui (matua wahine).

page 13

Tura. (Nga-i-Porou.)

Ko Tura i haere i runga i te waka o Wiro (Whiro) raua ko te teina o Whiro ko Hua. Peke noa a Tura ki runga i te waka, a ka rere ratou, a he mate anake ratou i roto i te waha o Te-kanihi, a i mau te waka ki reira, ka heke iho ki te waha o Te-kanihi ka karanga atu a Tura “E Whiro! e, he waka aha te waka” ka karanga mai a Whiro “He waka mate.” Ka rere a Tura ki uta me tana kauati, a ka haere aia i te one o Matiti rokohina atu eia Te-kai-runga, Te-kai-uma, e haere ana e haka ana taua uri o Te-Aitanga-o-nuku-mai-kore. He iwi taua iwi, he ringaringa, he tuke ringa, he pokowhiwhi, e kai ota ana taua iwi i te kai, kahore e tahuna kia maoa ka kai ai e ratou, ko te kai, he Kumara, he Pakake. A hikaina ana e Tura te ahi, ano ka rongo taua iwi i te haunga o te paoa o te ahi ka whati ratou ka oma ki ro (roto) ngahere. A ka moe a Tura i tetahi o ratou hei wahine mana, ko Turaki-hau te ingoa, ka tahuna te hangi e taua wahine, he mea ako aia e Tura, a ka maoa te kai. Ka hongi ratou taua iwi Te-Aitange-a-nuku-mai-kore i te kakara o te kai maoa, ka hoki mai ratou i te ngahere, a ka kai ratou i te kai maoa. Ka ruaki, ka kai ano ka ruaki ara i kai a i ruaki, a ka mohio ki te kai i te kai maoa a ka mutu te ruaki. Ko Matai-tu te ingoa o te kauati a Tura i mau ai i aia i rere ra ki uta.

Ka noho a Tura (a ko te tahi ingoa o Tura ko Te-wai-rangi-haere), ia Turaki-hau he wahine tuku iho i runga. Ka whaihangatia nga whare e Tura, ko Rangi-takihi tetahi whare ko Hau-te-ruruka (rurunga) tetahi whare a Tura. Ka hapu te wahine a Tura, a ka tata ki te whanau. Ka whakamamae te hakuia ka haere iho (mai) nga maatua, nga tupuna, me nga taua (wahine), me nga hakoro (tane), me nga ira-mutu, me nga hukahuka, me nga kakahu, me nga mata hei hae i te puku o Turaki-hau mo te tamaiti kia tangohia ki waho o te kopu o te whaea. Kihai a Tura i pai ki te rawehanga a taua iwi mo tana wahine, a ka tae aia ki nga pou e toru a poua ana eia ki te whenua hei pupuri; e rua mo nga ringa-ringa a Turaki-hau hei takahi tetahi ma ana waewae, a ka karakia a Tura ki tana page 14 tamaiti, a ka whanau mai te tamaiti ki waho, na taua mahi a Tura i ora ai tana wahine te ripia (haehaea) ai e taua iwi kia puta ai te tamaiti ki te ao nei. A ka kite nga tupuna o Turaki-hau i tenei tu whakawhanau i te tamati. A ka mau mai i reira te whanau tamaiti ki te ao nei a e mau tonu nei taua tu whakawhanau wahine, e kore ai e ripia nga whaea kia puta ai nga uri. Mehemea i ripia te whaea, penei e mate aia, a ka mauria aia ki Te-wai-ora-tane horai ai kaukau ai, ka ora ake ai ano ki te ora o te ao nei.

Na Tura i whakakite te whakawhanau i te wahine, nana ano hoki te ako i te umu tao kai, i kitea ai te kai i te kai maoka (maoa). Nana ano hoki te hina, me te tikanga kaumatua, ara te koroheketanga o te tangata.

Ka noho a Tura i roto i te whare, ara he whare tana mea i noho ai i te ao nei, kihai i moe waho a kaumatua noa koroheke noa aia, a ka ahua hina ana makawe (huruhuru o te upoko) ka tirotirohia tana mahunga e tana wahine ka mea atu, te wahine ki aia, “He aha tenei.” Ka mea atu a Tura ki aia “Ko te tohu o te heke o te tupu tangata, ko te tohu o te mate,” a ka mea atu ano a Turaki-hau ki aia, “A he tika ranei, me mate rawa atu koe?” Ka mea atu a Tura, “Ae,” a ka whati a Turaki-hau ka haere ka oma, ka mau i tana tamaiti i a Tai-roro-hua. Ka mahue iho a Tura koia anake i tana whare a ka noho noa iho aia a ka tino koroheke, a kihai aia i kaha te haere ki waho o tana whare. A ka roa ka hoki mai ano tana tamaiti ki aia, ka mahia nga mea ma Tura eia a mate noa a Tura. Kotahi ana maunga i a Tura ki te wai horoi ai, a pikaua mai ana ano a Tura eia ki tana whare, otira kihai a Tura i ora i te mahinga ki te wai. Nokonei nga Hina me te koroheketanga o te tangata.

Whiro Raua Ko Tura. (Nga-Ti-Porou.)

Ko Te-ao-mata-kaka. Ka wahia ki etahi ara, ka wahia mai ki te Ao-taru-aitu.

Ko enei korero mo te riri i Te-Potiki-kai-rororo. Ko Te-Ao-taru-aitu, ko Mo-uriuri, ko Mo-rekareka, ko Mo-roki-tu, ko Mo- page 15 roki-tohe, ko Mo-hiku-i-tauira. Ko Hua to mua ko Whiro-tipua-mana-tu to muri, he whanau tahi, ka kakari a Hua raua ko tana taina (teina) he rakau te take o ta raua tautohe.

Ka whakatika a Hua ki te tope (tua, pouto) i te rakau, he Totara te rakau, a ka hinga ka taraia te rakau, a ka oti, ka waiho i runga i te taraitanga maramara takoto ai te waka nei, ka ahu ratou ko ona tangata ki te mahi kai ma ratou, ka pae te kai ka tahi ano tera ka tuku karere kia Whiro me ona iwi kia haere mai ki te too i te waka nei, ka motu mai te ope nei ki te huarahi ka ki atu a Whiro, “E taa ma tatou ka tango i te waka nei,” ka ki atu ki te tama (taua) ina e tai ki te wehenga o te ara e tapatapa au penei na:—

Toia te waka na Hua, ko
Hotu-te-ihi-rangi e tupa.

Kauaka hei kii te waha,—

Toia te waka ki runga
Ki tapanihi e tupa.

Kauaka hei whai ake. Kei muri au ka tapatapa ai,—

Toia te waka na Whiro, ko
Hotu-te-ihi-rangi e tupa whai-ake.

Hei kona rawa koutou whai ake ai, kia kaha te karanga. E karanga au,—

E toia te waka na Whiro
Ki runga ki Wainga-tu.

Kia kaha te karanga,—

E tupa whai-ake,

e tae ki te waenga o te ara ki to tatou huanui (ara) kia kaha ki te kukume ki to tatou nei kainga. Ka rite nga korero ka tahi ano ka toia te waka nei, ka tapatapa a Whiro i te ingoa o Hua ki te waka nei, kaore e panuku e aha, ka whakahua i te ingoa ano o Whiro-tipua. Ka tahi ano ka taea mai nei te waka nei, ka tae mai ki te waenga o nga ara ka karanga atu a Hua “Toia kia tika ki toku kainga,” kaore hoki i rongo te ope nei toia tonutia ki page 16 Wainga-tu heoi ka tau te waka ra ki Wainga-tu, ka whakatika a Hua ki te tapae (whakatakoto) kai ma te ope too i taua waka ra, ka wharona te kai ra ka whakatika mai tana potiki a Tao-ma-kati ka tangohia nga kinaki o te kai nei, penei tonu i nga ra katoa, me te te titiro a Whiro kaore tangata ra e riri ki tana tamaiti. Ka tae ki tetahi rangi ka eke ki runga ki te waka haukaha (aukaha) ai, ka puta mai te tamaiti ra a Tao-ma-kati, ka kii atu a Whiro “Hara-mai (haere mai) komotia mai ta taua kaha.” Ka kokomo tangata ra me te tamaiti ra, ka tae ki tetahi wa ka kumea e Whiro ka mau te ringa o tamaiti nei ka aue, ka tahi tangata ra ka karanga atu ki tamaiti ra “E, koi (kei) mate ai koe e tama.” Ka ki atu “Tena tawekatia ki to kaki” ka tawekatia ki te kaki o tamaiti ra ka kumea e Whiro ka mate tamaiti nei i konei, ka mate tamaiti nei ka tanumia ki nga maramara o te waka nei, ka toru nga tapaenga kai a Hua ratou ko ona iwi ra kahore hoki e puta ana te tamaiti nei ki te mahi i tana mahi, ka tae ki te wha me te ngaro tonu tamaiti nei, ka ui atu a Hua ki tana taina (teina) ki a Whiro “E taa kaore koe i kite i ta taua potiki” ka ki atu tangata ra, “Kaore au i kite” ka kimi (rapu) tangata ra a tae noa atu tangata ra ki te iwi i te waka ra, ka ui atu ki tangata ra ano ka ki mai ano tangata ra “Kaore au i kite,” ka hoki ano tangata ra, ka tae ki tetahi rangi ka tae atu ano tangata ra ki te waka ra ano ka noho ki te kei o te waka nei ka roa ka puta te rango nei e tangi haere ana mai ka tae mai ki runga i tangata ra tangi ai, a ka rere atu ki te kowhao o te waka i mate ai tamaiti ra ka roa e rererere ana i kona ka rere ano ki te pukai maramara ra e tangi haere ana ka whaka-tika atu tangata ra hurahia ake ai tenei te takoto nei tamaiti ra ka ki atu a Hua “E taa te whanako ake koe ki te kaikino i ta taua potiki.”

Ka oti te waka nei, ka purakautia, ka mate nga kai ka kiia atu a Whiro ki tona iwi “Kawea nga maramara o te waka nei ki te marae a Hua takoto ai, ka tae koutou, kaua hei huri atu ki tua o te paepae o te marae, ki te huri atu koutou ki tua, ka oti atu koutou, hei te marae tonu ka whakarere atu, ki te whai mai page 17 a Hua ia koutou, ka whaka-ara i ‘Tara whenua mea’ hei tohu kia kite atu ai au.”

Ka roa ka marama (maranga) te manu ra kei “Tara o tai kei te one” ka karanga te tangata “E Whiro e kei runga Tara-kakao” ka whakatika mai a Whiro ki te whakahei (whakakaha) i tona ope ra, ka tutaki tonu a Hua i a Whiro e whai ana i ona tangata, ka puta a Whiro ki mua, ka puta hoki a Hua, na Hua te rakau ki a Whiro ka whakaputaia e Whiro, ka puta te rakau ra, ka tahi ano ka hoatu e Whiro, e hara ko Hua ka mate i a Whiro, i a Hua ka hinga ka tangi te patu ka mate a Tao-uri, a Tao-tea, a Tao-maihi, a Tao-marara, ko Tao-ma-kati ra hoki i kohurutia ra hoki e Whiro, ka tahuri a Whiro ki te ako i te ahi whakahoki kia kainga ai a Hua ratou ko ono tamariki, ka oti te tipua manatu ka kainga hoki a Hua ratou ko ona tamariki. Ko Te Potiki-kai-rororo tenei matenga.

Ka whakatika mai a Whiro i runga i te waka ra ka eke mai a Tura ki runga i taua waka a Whiro he Hoi nga rakau o nga motumotu o te ahi a Whiro. Ka hirere tonu te waka a Whiro ki te po tonu, ka peke a Tura ki uta me te kaunoti a Whiro ko “Tu-a-hiwi-o-te-rangi te ingoa me te tokotoko ko Tino-kuru-ki te ingoa o taua tokotoko me te tataa ko Ha-kihea te ingoa. Ka haere noa atu ra i te whenua, pono tonu atu ki te kainga ia Rua-hine-mata-morari ratou ko ona tamariki e noho ana ota ai te kai o tera wahi, ka hikaia e Tura tona ahi ka ka, ka oma te hakui ra me tona whanau i te mataku i te ahi ra, ka kai a Tura ka mutu te kai ka tikina ka pania e Tura nga waha o te kuia ra ratou ko tana whanau ki te kai maoa, ka noho tonu i aia te tamahine a te kuia ra whanau tamariki noa. Ka pa te aroha o te kainga, o nga tangata hoki, ka houa (ka karakiatia) eia tona atua a Rongo-mai ki runga ki te tataa kia Ha-kihea, ka kiia mai eia “Hei a Rongo-mai-tu-aho he taunga mohou (mou). E u koe ki uta kai te ora te tangata ka whai tohu mai ki au.” U tonu mai a Rongo-mai-tu-aho, ka kitea ki tona ingoa ka whangaia eia katahi ka tawhana (ka oke), ka kii te waha o te whaitiri, ka mahara a Tura kei te ora te tangata, ka tahi ano a Tura ka patai atu ki tana hungawai. “E Pou heaha tena e maa na i to page 18 mahunga” ka ki mai a Te Rua-hine-mata-morari “He Hina” ka ki atu a Tura “Kaore pea e tupu ki au,” e roa tonu kua tupu, ka pataia eia ki te mata-kiri-tona ki te whewhe ki te tapu ki te kea me te kii mai te kuia ra “Ka tipu (tupu) katoa aua mea i koe,” ka tahi raua ko tona wahine me ta raua tamaiti ka eke mai ki runga ano i tana tataa, ka mauria mai nga taonga whaka-rihariha a Rua-hine-mata-morari. E wha tau ka kitea nga taru a Tura, ka mauria mai eia e Tura ona mea i mau ra ki uta, te kauahi, koia te ahi e hikaia nei ki te haere ki te riri, me etahi mahi ke atu, kii noa te tangata, ma taua kauahi ka mate aua mea. I marama ano tenei upoko oriori:—

Na te kaunoti (kauahi) o to tipuna (tupuna)
O Tura i haere ai i
Tere-i-nu-aho (Tere-i-nui-ao) ka hika
I tona ahi, kimihia he kura
Ko Tu-mata-te-ra te ahi
Ka hoki mai nga kai ki te ao.

Na te iwi nana nei taua oriori ko Tere-i-nui-ao (Tere-i-nu-aho) kati ano a tena wahi ana korero.

Na haere tonu mai o tatou waka me o tatou tipuna (tupuna) me aua korero. Ko nga karakia anake i rere ke. Te kii mo tena he “Maunutanga karakia rekereke.”