Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Horo-Uta or Taki-Tumu Migration. [Vol. III]

Upoko VII

page break

Upoko VII.

Kati e tama, te noho i to whare,
E puta ki waho ra, ka haere taua
Nga mata-rae i waho Whakaari,
Kia uiuia mai “Ko wai to ingoa?”
Mau e ki atu, “Ko Te-rara-o-te-rangi.”
Kei ki mai te wareware
Ka pau te whakanoa, e te tini, e te mano,
Moku i a nei mo Kahui-pepeke
Te-roa-wai-rerewha,
Kei whea to tupuna?
Kia whakaputa mai;
I muri ano Whakatau-potiki;
Nana i toko te rangi i runga nei,
Ka puta koe, ki te ao marama.
Hikaka te haere, ki runga Tai-koria.
Pukana o karu ki roto Manawa-tu
Kia powhiri mai, koia, i to whaea,
E Rau, a Te-waka, ki paoa to rangi,
Te rau o te Huia; he noa te tinana.
Tenei to piki, he Hokioi i runga,
Nga manu hunahuna;
Kahore i kitea e te tini, e te mano.
Kia takaro koe, nga takutai
E takoto i waho Wai-wiri, i roto Wai-kawa
Ka eke koe ki runga o Puke-hou,
Ka whakamau e tama, ki waho Rau-kawa.
Ko nga moana ra, e whakawhana noa ra,
O tupuna i te kakau o te hoe,
Ngaro rawa atu ki Hawa-iki.

Mo Nga-Ti-Era.
(Nga-Ti-Porou.)

Ko Pakau-rangi i waiho ai hei korero, ko te whatinga mai o etahi o Nga-ti-ira ki runga nei, ko te whatinga atu ki raro, ko nga mea i noho kaore i tika, he mea waiho marire hei mahi kai ma nga mea i Whanga-ra. Ko te take i mate ai a Pakau-rangi he inoi kumara na Tawhi-pari ki te tiki ia Nga-ti-ira. Ko nga page 83 ingoa o aua kumara he Pu-whatawhata, he Turanga-patupatu, he Hina-more-more, he Kakari-kura; tetahi he Pu-nui-arata, he Takiri-rau-rangi. Ka tae te wahine nei ki Pakau-rangi, me ana hoa; i te po ka tu te Haka a Nga-ti-pona-tarewa a Ra-kai-whakairi. He mahi na nehe ra te Haka, ka whakapaea taua Haka hei putake korero parau e whawhai ai: ko taua Haka hokowhitu a Nga-ti-pona-tarewa a Nga-ti-ra-kai-whakairi. Ko te rakau he tawa pokinikinitia ai, tataitia ai ki te huru huru manu, he Toi te ingoa o taua rakau. Ko te Haka tenei:—

Titi e tore whakaua,
Whakanoho ke to karakia,
Ki te tihi tapu hoki.
Te kapua ko te ra, tohoku kariakina;
Ka hakahaka ki raro, ha, ha.
Poi-tahi Poi-rua,
E kai whakakoa ana Pare-huia
I te huruhura tipua,
Kei te heni,
Kei raro te taku naihi,
Hihi, aha, aha.
Hapai rawa ake nei te kahika,
E hara na to hoa i tiki mai,
I whakamoe te riri,
Te rongo te taua,
A ka pupu ka papa,
Ka puru rakau atu ai,
Heni koromaki na te ahi ka tore,
Kei whea? Kei runga,
E kei whea? Kai (kei) raro,
E kia whakapuwhetotia ito.
Puta kotore, ara ra, e.
Ko Hine ki teka
Uru te kauniho ara, ra, e.
Ko Hine rapa te whai, e.
Ko Hine rapa te whai, e.
Makatiti, makatata
E makatiti ha.
E toko e toko,
Kawea ka taona ki te umu,
O te puhipuhi,
A kia wharauroa,
Ki uta ki te ngaherehere.
page 84 E tu te tira o Moe-tara,
O Moe-tara taku tara.
E ka pupu ka pupu,
E kai whakapara ana te wahine,
Ki te riri ki te ai,
Ki te tahariki.
A he tawa he tahariki,
A he awa kehe te taha riki,
Kihai i ata tutuki,
Kihai i ata tapatu.
Puhake ra puhakehake,
Puhia e te matangi te hue,
A tera te toro, a tera te maka kauare,
A te wahine, te maka kauare a te taane.
Kia kai taku hika,
Ka whiu ka makona.
He atua koe e toka pounamu
Katikati rawa te harahara.
Tu ana te tai o tokataniwha,
Whati ana ki runga ki te pari o Hine-tai.
Ka huaranga mai te rangi tuanui.
Koe e taratahi ana
Tutakitaki pakirakira ana.
Te uhia te tawhi a taku rau ariki
Hokotahi nei, he morero mai
Ki runga ki te taumata.
Pukainga kakahu tau miri ai,
E, uhe, uhe, e.

Ka hinga te wahine nei a Tawhi-pari, ka whakapaea e taua wahine mona taua haka, ka hoki mai ki tona kainga ka korero atu ki tona taane, ka kiia e te taane kia tikina kia ngakia te mate o tona wahine, ka whakatakaia te whaka-hoki mo nga kumara, haere (ake) hokotoru, ko te taua ki muri mai, ka ngo (ngaro) te whakahoki i nga kumara ki ro pa, ka tae te taua ki te (Pa) ka noho i te take o te Pa, ka ao te ra ka hoki mai te kawe kai ra, ka heke iho te tangata whenua ki te raro (raorao) ra ki te patu kakahu, i roto i te whanga (awa) e takoto ana te taua nei, ka patua a Nga-ti-ira i konei ka pau tonu iho i konei ka awhitia te pa nei a Pakau-rangi i konei; akuanei i roto a Hine-tau-piri i te pa nei e moe taane ana, no U-awa taua wahine no te Aitanga-a-hauiti, ka heke iho taua wahine ka tae iho ki te taua, ka ui atu te taua, “Me pewhea e mate ai to Pa” ka ki atu page 85 te wahine ra “Me tuku e koutou ki te koura kia mate ai i te wai ka tiki ka tapuke (tanu) i te wai o te iwi nei,” ka ui atu te taua “Keiwhea te wai.” Ka ki atu a Hine-tau-piri “Kei te taha ki te parera (Hauraro),” ka hoki te wahine ra ka tikina he hakari ma te iwi nei i te koura moana nui nei, ka tikina ka tapukina (taupokia) te wai, ahu rawa atu te iwi nei ki te wai kua oti te tapuke (tanu) e te taua ra, ka mate a Pakau-rangi i konei ka ngaua nga tangata e te mate wai, ka ngaua nga Toa e te manuka (tao) ka ora tokorua nga toa o Pakau-rangi ko Rua-roa tetahi, ko Whakatau- a-rehu tetahi. Taka marire ki tetahi ra ka mate taua tokorua ka kawea ka tapuketia (nehua) ki ro ngahere huna ai, ka ui iho te taua “Kei te aha ra nga kopara (korimako, manu) kai tarewarewa o Pakau-rangi” ka karanga iho te tangata whenua “Kei te whakatoto marohirohi” te kaha a Hine-tau-piri ki te whakaatu ki te taua nei te aha, no te po ka tikina e Hine-tau-piri ka korerotia ki te taua te wahi i takoto ai nga toa nei, whakarongo rawa ake te Pa nei e ngaria (haria, ngarahu) ake ana i te pikitanga i Kinaki-patete ka mohiotia “E ko a tatou tupapaku kua riro,” ka tahi ano ka tikina a Te-ao-puhara i runga i te wahi tapu e tapuke ana kainga ana ka rite ratou, na te kainga pirautia (pirautanga) ka pakaru a Pakau-rangi i konei ka horo ki ro ngahere haere ai nga tangata o Pakau-rangi, hokowhitu te ope o Tuakoto, o Raparapa, ka noho i roto i te ana pohatu (kowhatu) ka hokimai i te pikitanga i Tu-wiriwiri, kotahi mano tu rawa ake te pa o te iwi nei ki Manga-matukutuku, kaore ano i oti ka tikina e te Aitanga-a-hauiti ka hurihia ka mate ano te iwi nei a Nga-ti-ira ka tahi ano ka puputia nga morehu e Mahora ka tahi ano ka hoatu; ko Takatakahanga tenei, ka hinga Te-aitanga-a-hauiti he mano te hinganga o Nga-ti-hau-iti ka mau a Hine-tau-piri i reira kainga rawatia e Nga-ti-ira taua wahine; tapaia ana te pua tahere manu nei ko Hine-tau-piri ia Hare Waiti taua pua. Noho tonu a Nga-ti-ira ki te kai i tana patunga, ka roa ka puta te taua a Hau-iti te pekenga atu ano o Nga-ti-ira ka hinga ano a Hau-iti ka kainga ano: ko Taro- page 86 whakawiri tenei puta Hei rua tenei mo nga utu o Pakau-rangi ka puta te mahara o Nga-ti-ira kia kawea a ratou wahine me a ratou tamariki ki roto ki Huia-rua, he maunga, kotahi tonu te ara tangata ki roto, kotahi tonu hoki te tangata hei tiaki i te waha ngutu, ka tikina mai ki te raorao tiaki ai, ka puta te hoa riri ka u te patu ka hinga ano a Nga-ti-hau-iti ia Nga-ti-ira; ko Ngakau-pakoa tenei puta, ka patu atu ki Maunga-rake patu atu ra ki Te-kauru patu mai nei ki Wai-o-hine (Kerei-Taone) nei te nui o taua patunga nei ka pikautia ko ro (roto ki te) Pa hei kai ma te tamariki; muri mai ko Tomo-hiku tenei, ko Te-whaka-hautu tenei, ko Te-wai-horahora tenei, ko Kura-wharuia, tenei ko Te-koutu tenei, i Taumata-patiti, ko te whakamutunga tenei o nga riri, mo Pakau-rangi. Ka tohetohe a Rua-taretare, a Whara-whara me to raua hokowhitu kia haere ratou ki tatahi whawhai ai, ka ki atu a Ta-hania “Kauaka tatou e kawea ki waho, waiho ma ratou e tiki mai tatou ki konei, he toko iti noa hoki tatou, he tokomaha ratou waiho tatou i konei kia whaiti ai tatou” ka ki atu a Taretare, a Wharawhara “Tukua atu au te upoko ora kia kawea atu ki Tahora-nui-a-tea.” Heoi ka kawea mai te iwi nei ka noho ia Ta-hania me tona iwi katoa me Tau-tupu-peru, me tona iwi ano, ka haere mai te iwi nei ka tae mai ki tetahi wahi, ka u te patu ka mate a Wharawhara, a Taretare, i reira, kotahi rawa te whakautu ko te tahi rangatira. Ka houhia te rongo. Kaore i roa ka timata ano te whawhai a Nga-ti-ira ka mate ano a Nga-ti-ira; ka hua a Hine-ika (he whakaara no Nga-ti-ira tenei wahine) ka aroha te tungane ka haere ki te whakataki i te tuahine, ka whai te kai whai i te wahine ra, he tomo anake te wahine ma raro i te Kotukutuku, e tomo ana ano te upoko o tangata e whai ra ia Hine-ika ka tahi ano ka tahuri mai te wahine ra ka mau ki te upoko ka pa te patu ka karanga ai “Aha ha Tama-rahi kei au te ika i te ati,” ka karanga atu te tungane “Kia mau mai,” ka patua i konei te taua nei a Hau-iti, ko Te-wai-au tenei puta. Heoi tonu tona he o te whakaara rahui hanga he mate, na Hau-iti ano te maungarongo raua ko Ira, nana ano page 87 i takahi ano me tona mate ano; ka houhia te rongo ka oti ka haere a Angiangi-te-rangi ka tae ki te kainga i tetahi wahanga o Nga-ti -ira, ka tunua te ahi kiore ma tangata ra ma Angiangi-te-rangi ka pau te kai ma tangata ra, ka haere tangata ra me tona ope ka tae ki Manga-tokerau ka patua a Maru-tuna he takahi rongo ano tenei. Ka whakatika a Nga-ti-ira ki te ngaki mate ko Te-kai-korohe te utu o tera, ko Kopua-tarakihi tenei. Ka whawhai ano Te-aitanga-a-hau-iti ki Te-wai-au ka tae te morehu o Nga-ti-ira ki Manga-o-atua tekau nga morehu, i reira a Paka-koriri, ko Te-uru-waharoa, ko Kahu-noke e wha te kau tera iwi e noho ra, ka mea a Paka-koriri

Tai ake aku papa,
Kia tu rawa ake au,
Nga-awa o Manga-o-atua;
Haha-uri haha-tea.

Heoi ka taia (ki te moko o te) tangata nei i konei, tokorua nana i taa, e taa ana ano ka puta te taua a te Aitanga-a-hauiti i tetahi piko (o te awa) ka whakatika a Paka-koriri tu noa atu ko roto i te wai, u te patu a Paka-koriri a Kahu-noke me nga morehu nei ka hinga te Aitanga-a-hau-iti i konei; ko Te-wai-au ano tenei puta tae noa atu te patunga ra ki taua wahi ano, ka mau ia Paka-koriri he punarua; waiho tonu hei ingoa mo taua wahi ko Puna-rua. Heoi tenei ka mate a Tau-tini no te Aitanga-ano-o-hauiti na te Aitanga-ano-o-hauiti i patu. Ka whakatika mai a Nga-ti-porou ki te ngaki i te mate o Tau-tini ka tahuri te pa, ko O-toi-roa te ingoa o te Pa ka rere nga morehu noho rawa atu ko Te-uru-a-koura, te pa i noho ai nga morehu o te Aitanga-a-hauiti kia ai ai a Nga-ti-ira hei hoa kia Tu-te-rangi-kati-pu; ka rongo a Tu-te-rangi-katipu ka tukua te karere kia Nga-ti-ira kia tikina mai kia patua te Aitanga-a-hauiti, ka whakatika mai a Nga-ti-ira patua ana ki runga ki te aruhe, hokotoru tenei patunga, kotahi rawa te morehu, ko Whango te ingoa; ka korero atu kia Tu-te-kohi i roto i te Rua-koura he ki atu “Kaore na hoki matau a po” ka kii mai a Tu-te-kohi “Kowai te taua na” ka ki atu a Whango “Kaore,” karanga atu a Tu-te- page 88 kohi “Uia atu kowai te taua,” ka ui a Whango “Ko waiwaka e” ka karanga mai te taua “ko au tenei ko Hau-ruia, ko au tenei ko Whare-toroa, ko au tenei ko Te-ao-moe-roa, ko au tenei ko Tau-tu-te-peru, ko au tenei ko Mahora, ko au tenei ko Tama-tea-kaokao: ka tahuri hoki te Whango ra ka korero atu kia Tu-te-kohi “Ko Nga-ti-ira tenei” ka kii a Tu-te-kohi “E hua no au i whakamanawa noa mai ai kia Ira e tika.” Ka noho a Nga-ti-ira ki te tao i tana puta. He mamao no te pa ahu rawa atu ki te pa ka riro ia ka heke te Aitanga-a-hauiti, noho rawa atu i O-rete i Hau-ko-kore nga morehu, ka mau ano te rongo a te Aitanga-a-hauiti kia Nga-ti-ra, mei kore taua maungarongo ko te Aitanga-a-hauiti e mate ia Nga-ti-ira. Ko Rau-peke-nui tera puta, i mau te rongo ki tena puta.

Ka whakatika a Tu-te-rangi-kati-pu o Nga-ti-hau-iti ka tukuna (tukua) te whenua a Nui-whiti me tetahi tarawahi o Toko-maru tae noa ki Motu-karoro, Ta-ngoiro, Mara-hea, Ana-ura, me nga tangata o Nga-ti-hau o Nga-ti-maru, ka mutu ka tukua kia Nga-ti-ra, ka riro ikonei a Nga-ti-ira hei ngaki i nga mate o te Aitanga-o-hauiti kia takitakina he taua ngaki mate e kore rawa e whakatika wawe kia uru ra ano a Nga-ti-ira ka whakatika ai. Huihui a Nga-ti-ira; e waru te kau

Ko nga Pakura tenei a Toko-rakau
Kaore e rongo i te Hie.

Ko Nga-ti-ira he Pakura manu, e rongo i te Hie. Ka mate a Toko-rakau, ka poroporoaki iho kia Hau-iti “I konei kia mau kia Nga-ti-ira kia Nga-ti-maru kia Ngati-hau hei karau (heru) koko kutu mo tatou.” No Ngati-hau-iti ano a Nga-ti-maru a Nga-ti-hau ka apitia atu ra hei hoa mo Nga-ti-ira, ko Nga-ti-porou ko te Aitanga-a-mahaki ona hoa riri o mua a tae noa mai nei ki tenei wa.

Ko nga rohe o nga whenua ia Ira ko Turanga tetahi paenga, ko Tupa-roa te taha ki te Hau-auru rohe mai, tau rawa atu kei Tara-i-ngae: he rohe pumau enei no Nga-ti-ra tae noa mai ki tenei wa ano. Heoi tenei.

page 89

Ko te riri i mate ai a Ra-kai-whakairia, ko te Kaha-whiti i te papa, na te Aitanga-a-hau-iti tenei parekura, i mate a Mahaki, a Taua, he mano te hinganga o te tangata whenua; ko te take he kupenga takahia e te Aitanga-a-mahaki; ka mahi a Te-aitanga-a-mahaki i tana kupenga kaore e mau he ika, ka tuku ko Hau-iti i tana kanui te ika, ka kite te Aitanga-a-mahaki ia Hau-iti e tuku ana i te kupenga ka tikina ka takahia ka murua nga ika, he rangi e pera, he rangi e pera. Ka pa te pouri ia Hau-iti ki te mahi a nga tangata ra a Ra-kai-whakairia, a Mahaki, a Taua, ka tahi ano a Hau-iti ka haere, ka tae mai ki Maki-hoi i reira a Maru-ka-koa e noho ana ka ui atu a Hau-iti, “E koro he aha te patu mo te whanaunga?” Ka kii atu a Maru-ka-koa, “Me penei,” ka utaina nga Kaka-riki ki runga te ahi, ka ore i ata maoa ka hoatu (kei te kauru o Turanga taua Pa, kei Maunga-haumi) kia kainga nga manu ra e Hau-iti ka pau ka tikina atu e Maru-ka-koa nga maramara Totara ka utaina ki runga ki te ahi ka tutakina te matapihi me te whatitoka(tatau) ka tuku tera te paoa o te ahi nei he ana te manawa, ki atu a Maru-ka-koa kia Hau-iti, “Koia nei moea rawatia o kanohi, mahara rawa ake ka mate ia.” Heoi ka hoki a Hau-iti i konei ka tae ki U-awa ki Wai-puna, ka hangaia (hanga) tona takitaki (taiepa) ka oti; ka oti hoki te kupenga a tera ka tukuna te karere a Hau-iti kia Tauira i Taotao e noho ana i Te-wai-au nei, kia haere mai kia kite i te tukunga o tana kupenga ki te moana, ka tae te tangata ka kii mai a Tauira:—

E ka whanatu ka haere,
He kare to Tauira.

Ka tae mai ki te kainga ia Hau-iti ka whiua te wahine (kawea) ki Puia-manuka noho ai; ka watea te iwi nei ki te takaro, ka tukua te kupenga ra ki te wai ka rere ano te iwi nei ki te muru, ka karanga te tangata kia whitikia te kupenga, ka tahi ka whitikia te kupenga ka mate nga tangata ki roto, ka pa te patu a te iwi nei ka tu Hau-iti i roto i te puta, e waru nga tu; ko te wahi i takoto ai tera kia tahutahuna ko Kau-neke, ka kitea page 90 atu e haere ana mai te taua ka ki atu “Homai taku taiaha” ka whakatauki atu tera ki te taua,—

Kauneke mai, kauneke mai

Ka karanga atu ano tera ki tana tamaiti kia Rongo-te-uhu “E Rongo e, tauwhara i Puke-manuka” tenei whakatauki ko O-hae te mutunga o te patu i mate ai a Ra-kai-whakairia ki te papa. Heoi tenei.

Ka mau a Mahere-tu-ki-te-rangi i Para-riki ka tae mai ki te pikitanga i O-tiki ka tahuri ia ki muri ka whakatauki ia ki tona whenua

Para-riki ka takoto noa.
Ka ngaro a Mahere-tu-te-ra

Ka tahi ka mohiotia ko Mahere tonu tenei, ka patua a Mahere i konei, no te mea he tino tangata tenei: ka hinga te Pa ia Nga-ti-ira, ko te whakatauki ra te take nana i huna te tangata. Ka tikina atu ko Puke-tawai i roto o Manga-heia ka mau te wahine me nga tamariki a Tu-te-aio-rangi; ko Tu-te-aio-rangi i puta tonu atu ano ia: ka tahuri a Nga-ti-ira ki te whakaware ia Tu-te-aio-rangi a ka waiata i te waiata nei kia ware ai:—

Popo, poki runga, popoki raro,
Popoki te korikoringa,
O Maru tukua o taiore.
Tutuana te awhiowhio,
Takataka ana te pokaikaha.
Takoto ana te kotore whero,
Hamama ana te waha o te ure,
O Wharona, e rae kaka peta,
Te maro a Whatu ki te whitau,
Ka whakaheia ki tona mata kupenga.
Koi ai titoi ake i te ropu matoro,
E ta kataina e tehe matamaemae,
Ka oti te huri, tu ana i tatahi ra,
A muri ake nei te tau te ngare,
Te kitea ai ko Kai-whiria
I ai nga puraho ki runga o Manga-tapene
Kia hia mai ai ko te Whatu-raro
Whakatatutatu whakapepeke
Pepe, pepeke ha.

Heoi tenei whiti.

Na muri na muri,
Tau whaaenga manawa,
page 91 Pipine tu te kauhou riro ki te uru,
Te tuorooro te takina maihe,
Kai herehere whakapureheki.
Homai he kiri a Upoko whakakeketi.
Homai he kauwae angoango,
Ki to tauoro pakinga pakireretia,
E kai reira Uru-pahinu.
E tu te kohu manu,
Ki runga ki tou upoko, e.
E te ao mauri, e.
Ka tu te umu ki runga ki te upoko.
E kai tuku e, kai mai to wahine.
E kai mai to ai tangata,
Mai o puanganga, hiki marewa.
Te whenua hiki marewa; nga
Tangata kai puatai
Haere i te ra hori te Kahu-kura.
Pororo te anga mai ki te tito,
Te whakainumia te tamore.
Ra whai atu, tu ana i runga,
O Puke-tawai te riri e,
Ko Tu-whakamoe-kera (kura).
Kotore pukohu Koko.
No uta no te pua a te Roku
E tahuti, te tae noa tona matua
Ko Pake-kumukumu,
Hai tete nui hai tete roa,
Upoko kainga e, e te rau aruhe.
Tuahau puhanga tonga
Puhanga matangi
No runga no Tirohanga ra.
Tikina ki raro ra
Ki te wai o Mata-tini
E karanga noa nei
E ara whiti noa nei.
Warawara kau te tito,
I te whakaatea.
E hara e tama
I te warawara kau,
He riri ka puahe,
Mate kapua raro
Tukua atu kia whano
Ki te kapua rumakina,
Te whanatutanga o te ngutu,
O Pohea, ka ora ia,
Te purotu, ka tu i te koiai,
Ka ore raia ka kitea,
E au to rua Titi.
page 92 To rua Hakoakoa
To rua whaonga upoko tangata.
I rotua e te taua, ka herea oratia,
Ko te ki mai awehaere ara rua tena,
I taku matenga tahere waiwai
I te tukunga ki raro
Ki kite Papa-o-matangi-au.
Ki te turi poroporoha,
Ka eketia, ka tangi te moto,
Ka turikere, ko te upoko,
Taringa tipao whae araru.
Tena i taku matenga,
I tahere waiwai,
I te tukunga ki raro,
Kiki te papa,
O iro matua,
E we to ihu,
E we to mapu.
E we to kii.
O kiki ki runga,
Ki te taumata ra.
Kowate e tu i waenganui nei,
Ko te waka ko wau,
Ko te waka takoto atu ki reira,
To niho popo, to waka nui,
Kaore ra i aha aku, he
Kura tawhiti kao,
Kei roto kei te takapu kino,
Whakariha whakaroronuku,
Whakarororangi. Homai to tua,
Kia wetewete atu,
Ngakau o tangata.
I piri koe ki te wai o Rotu
Kahu-tue(tia) te maunga.
I ora koe i nga pakiaka,
I te whanawhana ai taua,
Maunga o atua, mango pakau mate
Ka hurapa ki tireri,
Whangainga ia Pinea,
Ki runga o te hou nui,
O te hou roa,
O te hou poto,
O takoto moremore
Ki te wa titi.
E hoe tenei au.
E kowai te maunga,
E tu mai nei?
Ko Te-whatu ko Rongo-ta.
Takoto kino taua ki te riri,
page 93 To Mata-wheura
Na to patu patori rere angaanga.
Homai he upoko
Kua kainga, a, a, kai reka

Heoi tenei.

Raka-Waha-Kura. (Nga-i-Tahu.)

No tera motu hoki a Raka-waha-kura. Ko ana tamariki enei, ko Raka-wha-kata, ko Maru-hou ko Tahu-mutu. Na Maru-hou a Kuri, na Kuri a Rangi-tawhio, ko nga tamariki o Rangi-tawhio i haere mai ki runga nei ki tenei whenua ki te Wai-pounamu. Ka noho a Raka-waha-kura, ka aroha ki tona tuahine ki a Te-ahu i noho ra i a Waro. Ka tae atu ki te kainga i a Waro raua ko Te-ahu, ka haere a Waro ki te rau (hao) i te kupenga, ka mate mai nga ika, ka pikautia ki te kainga, ka whanatu (haere atu) a Te-ahu ki te taka i nga ika, ka whiriwhiria e Te-ahu nga ika papai, ka whiriwhiria nga ika kikino, ka haere mai a Waro ka ponoa (uia a) Te-ahu ka ki atu Te-ahu, “Ma tatou enei nga ika kikino, ma o taokete era nga ika papai,” ka ki atu a Waro, “Mawai nga ika kikino mawai nga ika papai,” ka pakia atu a Te-ahu e Waro, ka tangi Te-ahu, ka kitea atu e nga taokete e nga tungane o Te-ahu, ka haere mai a Te-ahu, ka tomo mai ki ro o te whare, ka uia atu e nga tungane e Raka-waha-kura ma, “He aha tau e tangi mai.” Ka ki atu e Te-ahu, “Kaore ko ta koutou taokete e ki ana mai ki au mawai nga ika turoto (pai) ma wai nga ika tupakakea (kino) e aha koe i whiri (whiriwhiri) ai” ka mate nga tungane i te whakama, ka haere ki to ratou kainga, ka hoki ka ki atu to ratou tuahine, “Haere ka tarai mai i te tahi nga(ka)-heru (kaheru) maku.”

A ka haere nga tungane ka tae ki to ratou kainga, ka taraia e nga tungane ka koreretia ki nga tangata katoa, ka tikina ka tamakia (tomokia) te wao tapu o Tane, he tama karaki. (Ko te karakia tenei.)

He tomo whaka (waka) a Nuku,
He tomo whaka (waka) a Rangi.
He putanga (pitanga),
He reanga,
Kei te reanga nui no Rangi.

page 94

Ka wahia te rakau, he maire te rakau; ko te tahi wahi o te rakau i wahia mai mauria mai, ko te tahi wahi i waiho atu, ka mauria mai ki te kainga ka tae mai ki waho o te kainga ki tahaki ka moe i reira, ka hoake i te ata ka parapara ire tia (poroporo-iretia) (he karakia) a ka tae mai ki te kainga ka taraia taua rakau he maipi ko Pai-okaoka te ingoa o taua maipi, a ka karangatia katoatia kia haere nga tangata ki ro (roto) o ngaherehere, ka tae ki ro o nga herehere ka wahi katoa nga tangata i nga ngaheru (kaheru) ma taua wahine ma Te-ahu mo tana korero i ki atu ai ki nga tungane, ka taraia e nga tangata katoa ka whakaturia katoatia ki nga tangata, a ka oti nga ngaheru (kaheru) ka hapainga te taua mo Waro, ka haere he taua, ka tae ki te Pa o Waro, ka waiho i tahaki nga rau katoa; ko tahi te rau i haere ai ki te kainga ki waenga, ka tae atu ki waeka (waenga) ka tukari (keria) a waenga, a ka takaina te kai e nga tangata katoa o Waro, ka maoka (maoa) te kai ka kawea kia kai te ohu, ka kai te ohu, ka mutu te kai ka timatatia e te hunga tamariki te para (takaro) nawai ra i para tamariki a ka para tangata matua, a ka patua katoatia nga tangata o Waro, ka whati nga morehu o te ohu ka haere ki ro ngaherehere ka whai nga tangata o te Pa o Waro, ka haere ki runga ki nga matua, ka whakaarahia mai te taua, ka patua katoatia ka mahiti (poto) katoa, nga tangata o Waro i a Raka-waha-kura; ko Tara-paikea taua pita (parekura) ta Raka-waha-kura, ka whakaponohia (karakiatia) e Waro ka whakatakaina hoki te whakaariki (taua), a Waro ka haere hoki a Waro ki te kaki (ngaki) i te mate o nga tangata o tona Pa i patua katoatia ra hoki e Raka-waha-kura, na ka haere hoki a Waro ka kaki (ngaki) i te mate o ona tangata; ka tae atu ki te Pa i a Raka-waha-kura, ka kakari a Waro raua ko Raka-waha-kura ka patua katoatia nga tangata, o to Raka-waha-kura Pa e Waro, ka mahiti (pau) te patu e Waro nga tangata o taua Pa, ko Te-kewa taua pita (puta, parekura) a ka toe he morehu, toko iti noa atu nga toenga o to Raka-waha-kura Pa.

Ka kiia atu e Raka-waha-kura, “Haere atu karangatia atu page 95 to koutou taokete, kia korero mai ki a koutou, me mea kowhea tona ara e kai nuku nei, kia karanga mai ki a koutou.”

Ka haere atu aua tangata ka karanga atu ki a Waro, “E Waro e, kowhea tou ara e kai nuku nei i a matou, ka mahiti (poto) nei matou.”

Ka karanga mai a Waro “Wakahakaa (hakahaka) te rangi i runga nei, ko te Po kua tupu.”

Ka hoki mai aua tangata ka tae mai ki a Raka-waha-kura, ka ui atu aia ka mea atu, “E pehea mai ana (ana mai) ta koutou taokete ki a koutou.”

Ka ki atu aua tangata ra “I karanga mai a Waro ki a matou hakahakaa te rangi i runga nei, ko te Po kua tupu.”

Ka ki atu a Raka-waha-kura “Hua atu ai au ko whea tana tikanga e kai nuku nei i a tatou, ka pau nei tatou, tera marie atu, kaore koia tou (tonu) hoki tenei.” A ka mauria atu e Raka-waha-kura ko te ohonga o te waha o Waro, ko te ohonga o nga rakau a Waro, ka rumakina ki te rua, na ka kawea (te) tahi ki te wai, ka kawea (te) tahi ki te waewae o te atua.

Ka rewa te taua a Raka-waha-kura, hoko whitu te rakau, hoko whitu te tangata, na ko te hoko whitu rakau i tapikitia i whakakakahutia ki nga whara (he tiaka) a ka tohungia e Raka-waha-kura ka tu te tohu; tana tohu rakau, ka tu te tohu tangata, ka mataku a Waro, na ka tikina a Waro ka patua e Raka-waha-kura, a ka mate a Waro i a Raka-waha-kura. Ka mutu.

Tane-Nui-A-Rangi. (Nga-Ti-Kahu-Ngunu.)

He whakapapa no Nga-ti-apa, no Rangi-tane, no Hamua, no etahi atu. Ko Tane-nui-a-rangi, te tupuna o Rangi-tane i Hawa-iki, i whai ingoa tana iwi ki aia, ara ko Rangi-tane. Na ka whanau ana uri a ka nui haere i te ao tae noa mai ki a Wha-tonga, i te rua te kau pea o nga whakatupuranga, ko Tama-tea, ko Apa-nui, ko Apa-roa, ko Apa-tika, ko Apa-koki, ko Apa-hapai-takitaki. No taua takiwa ano o Wha-tonga, ko Tane-nui-a-rangi page 96 ano te tupuna. Ko Tiki te tupuna a Tane-nui-a-rangi i heke iho i te rangi i runga; kaore ana he wahine mana, ka tahi ka pokepokea ki te oneone he wahine mana, ko te putake mai tenei o Tane-nui-a-rangi. Heoi ka rere mai i Hawa-iki a Wha-tonga, a Kahu-ngunu, a Apa-nui, a Apa-roa, a Apa-tika, a Apa-koki, i runga i nga waka, me to ratou nuinga katoa ki uta ki tenei motu nei; ka u ki Turanga. Kua whawhai noa mai i Hawa-iki, a whawhai haere mai i te moana, a u noa mai ki uta ki Turanga; ka tahi ka wehea, ka noho atu a Tama-tea i reira i Turanga. No muri ka tupu a Nga-ti-kahu-ngunu i tona tama i a Kahu-ngunu, koia hoki i haere mai i roto i era ki tenei motu, ka haere a Wha-tonga ko tona iwi ko Rangi-tane, ka haere ki Ta-maki, ki Manawa-tu hoki, ka noho i reira, kahore hoki he tangata i taua whenua i taua takiwa. No muri rawa mai ka rere atu etahi ki Ara-paoa, a e noho mai nei ano raua ko Nga-i-tahu; ko Apa-hapai-takitaki ratou ko tona nuinga i haere ki Rangi-tikei noho ai. No reira a Nga-ti-apa i whai ingoa ai, ko Nga-ti-apa. Ko era Apa i noho atu i Turanga a e noho mai nei ano o ratou uri, ko Nga-ti-apa ano i tera pito o te whenua.

Heoi ka noho a Rangi-tane ka whakatupu a tae noa ki a Hamua, he tama na Ue-nga-raho-pango i te ono o nga whakatupuranga i muri mai o Wha-tonga, ka wehea i konei, ka whai hapu, ka huaina ko Hamua, a e noho mai nei i Rua-mahanga puta noa ki te takutai i roto i era iwi. Heoi ka noho ano a Rangi-tane, tae noa ki a Rangi-wha-kaewa i te rima o nga whakatupuranga i muri i a Hamua, na ka wehea he hapu ano ko Nga-ti-te-rangi-whakaewa, e noho mai nei i Tamaki, i Puehu-tai. Heoi e rima whakatupuranga ki muri mai, ka tae mai ki a Ngana-hau, ka rere i konei te tahi hapu ko Nga-ti-ngana-hau, a e noho mai nei nga uri i Puehu-tai, i Rau-kawa, He maha ke nga wehenga o tenei hapu, i muri nei, a i huaina aia wehenga aia wehenga no runga i ona matenga i ona tupuna, i ona aha atu. E toru nga whakatupuranga i muri mai, ka tae ki te takiwa o te kaumatua o Te-hi-rawa-nui.

page 97

Ko Kau-whata te tupuna o Nga-ti-kau-whata he uri aia na Tane-nui-a-rangi, ko tetahi o nga tamariki o Kau-whata ko Wehiwehi, no reira a Nga-ti-te-ihiihi, ko te tikanga hoki o tenei kupu o te ihiihi, e rite ana ki te wehi, ki te mataku, na reira i kiia ai ko Nga-ti-te-ihiihi, ko enei i muri nei kei Manawa-tu anake.

Ko Rauru hoki te tahi tangata i haere mai i runga i nga waka ki Turanga, he teina aia na Wha-tonga, a ko ia te tupuna o Nga-rauru e noho mai i Wai-totara.

Ko Tarewai. (Nga-i-Tahu.)

E rua o nga pa. Ko Puke-kura tetahi, ko Papa-nui tetahi. No Ka-i-tahu (Nga-i-tahu) a Puke-kura no Nga-ti-mamao a Papa-nui. Ko Maru raua. Ko te Apa-rangi nga rangatira nui o Puke-kura. Ko Tare-wai hoki, he toa no Puke-kura. Ko Rangi-a-moa te rangatira nui o Papa-nui, ko te Whaka-taka-newha hoki he tangata nui o Papa-nui.

Ka noho a te Whaka-taka-newha ki Papa-nui, ka aro te moana, ka haere ki te hi ika, ka rangona e nga tangata o Puke-kura, “Ina te wahi ika.” Ka haere te kai moana a Maru raua ko Apa-rangi ki te kainga i a te Whaka-taka-newha, ki Papa-nui, ka haere ki te moana, ka kaina a te Whaka-taka-newha i te moana, ka ta te tai. “Ekore e tae e te kai moana, i te kino o te moana, kati ano te ngariu te rarahi.” Ka noho i reira. Ka whakaara a ratou i reira. Kahore hoki kia mate te tai ka honea mai nga kaore pa, nga matire. Ka hoki mai ki to ratou kainga ano ki Puke-kura. Ka hia kai ika hoki. Ka hoki ano ki te kainga i a te Whaka-taka-newha. Ka tikina te rimu o ro o te wai ka mauria ki runga ki nga ahi rarara. Ka pakaina te karehu (ngarahu) o taua ahi ki runga ki te moana, ka tu te tai. Ka noho te kai moana. Kahore hoki kia mate te tai. Ka whawhai ki te tuitui o te waka, ka whatiwhatia, me nga rauawa katira ka hoki ratou, ka mea atu nga tangata o te Whaka-taka-newha kia patua. Ka mea atu ia, “Kati ra whaihangatia kei (ki) o koutou ringaringa.”

page 98

Ka moe a te Whaka-taka-newha. Ka rapira (rapua) he tikanga mona ka kimia he whare mona. Ka tararia (taraia) he heke, he kaho ka tutohu te atua ko toki whakaruru, ko te mate, ka ki atu hoki a te Whaka-taka-newha ki tona atua, “Kahore hoki he toki ke atu, ko toki a tata wahie ano, a kekeno ano.”

Ka whakaaro a te Whaka-taka-newha. Ka rapua he tikanga mona. Ka kimia (rapua), he whare mona. Ka tararia (taraia), he heke, he kaho, he poupou ka whaihangatia, ka tikina te ahu o Puke-kura hei kai Pukakaho, mo te whare, ka tare (tono) mai te tangata tangenge, ka ki atu, “Noho atu koe ko te mea maroro ka haere mai ko te mea tangenge, ka waiho atu, te mea maroro ka haere mai,” ka haere mai te ahu (mo te Puke-kura) he kia Pukakaho mo te whare o te Whaka-taka-newha; ka tae mai, ka haere ki te pakihi, ka pawhatiia nga Pukakaho, ka rakohina atu nga tangata e whakatu rakau ana, ka ki atu a Tare-wai “E aha tera.” Ka mea atu ia, “Ehara.” Ka pawhatiia nga Pukakaho. Ka takaina te hakari a te Whaka-taka-newha, ma te kai Pukakaho, ka kai te kai Pukakaho, ka mutu te kai, ka timatatia ki te para e te hunga tamariki. Ka ta hoki te hunga tangata matua. Nawai ra i para tamariki, a ka para tangata matua. No te tunga he para tangata matua, ka patua te kai Pukakaho, nga tangata o Maru raua ko te Apa-rangi. Ko etahi i puta i ora. Ka hopukina a Tare-wai, tokowharu te hunga nana i hopu, ka kawea he wai. Ka whaia atu tokowha i tetahi ringa tokowha i tetahi ringa o Tare-wai. Pupuri ana nga tokowharu. Ko te tangata, nana te tangata, te tokoiwha. A ka haea a Tare-wai ki te mata, ka hae iho ki raro o te popaki, kotahi te mata i hae te puku o Tare-wai. Ko te rua o nga mata kahore kia hae ka whakatika a Tare-wai ki runga. Kahore kia kaha te kai hopu i a ia. I a Tare-wai te kaha i te tangata kotahi, ka mahue kino te tokomaha, kua riro i te tangata kotahi te kaha. Ka mataku nga tangata ka oma tera a Tare-wai, ka whaia kahore kia mau, ka haere ia ki ro o ngaherehere. Ka tae ia ki roto ki te ana, ka rakohina atu te kahoe weruweru, e takoto ana, ka kakahuria ai.

page 99

Ka noho tera a Tare-wai, ka whakaaro ka po te ra, ka hoki mai ki roto ki Nga-ti-mamoe, ka rakohina atu e ka ana nga ahi e noho ana nga tangata e matakitaki ana i tana rakau, ka whiti atu a Tare-wai ki te wahi pouri noho ai, e matakitaki ana nga tangata katoa ki tona rakau, ka taka mai ki waenganui, ka tae mai ki te tangata e noho ana i tona aroaro, ka ki atu a Tare-wai, “Homai kia matakitaki au i te rakau a te toa nei a Tare-wai.” Ka homai. I ora, matakitaki, e ta, te homaitanga, karanga ia, “Ko au ia tenei ko Tare-wai,” ka tu nga tangata ki runga, kua riro tera a Tare-wai.

Ka noho a Tare-wari i ro e ngaherehere ka manawaru ki tana rakau, kua hoki mai ki a ia, ka tatua a Tare-wai i a ia i tona haenga. Ka mau te tatua ka tahuna he ahi mona ka, ka te ahi, ka tautohu i a ia. A ka ora tona haenga. Ka haere ki te wai, te taenga mai a te kai wai o Nga-ti-mamoe ka patua e Tare-wai, he kai mona. A ka tumau ia te noho i ro o ngaherehere, ka mahue (mahu) ana nawe.

No te patunga mai o te kai pukakaho, ka whakarerea e Nga-ti-mamoe to ratou kainga a Papa-nui. Ka whakama nawa ki Puke-kura, ki te kainga o to ratou tangata nui, i a te Rangi-a-moa, kei Puke-kura e noho ana. Ka tae atu nga tangata a Nga-ti-mamoe. Ka whakamanawa ki a te Rangi-a-moa, ke pepeha te Rangi-a-moa. “Oma mai koutou ki konei hei aha? He parimata a konei ekore ai e tae mai e te kai patu? Ehua ana, na Tihi-o-ai-ari (he maunga) i ki ai, he wehi to te tangata whai noa?” Ka aruaruatia atu nga tangata katoa o Nga-ti-mamoe, ki waho, ka whaihangatia he pa mo ratou, whaihangatia ketia ki rawahi ake o Puke-kura, i tata tou ki Puke-kura; ko te Rangi-pipi-kao taua pa. A ka noho ratou i roto i o ratou pa.

Na, ka noho a Tare-wai ka mahue (mahu) ona nawe ka maharatia e ia, he pae mona. Ka haere a Tare-wai ki tona kainga ki Puke-kura, ka tata ki te kainga ka noho ia i ro ngaherehere. Ka noho i te wai i Kahu-ariki. Ka haere mai te kai wai e Nga-ti-ma-mao. Ka whai atu ai, patua rawatia e page 100 Tarewai. Tokotoro i haere mai ka tuku atu kia haere ki te kainga, tokorua te haere mai ka patua, tokotahi te haere mai ka patua, ka mahue i a Tare-wai a reira. Ka whitikina e tera ki Waiwai-ka-eke, ka haere mai he tangata ki te wai ka patua. Na te toto tonu i puta i tatahi, ka mahue i a Tare-wai a reira. Ka whitikina ki O-teki-he. Ka tae mai te kai wai ka patua, tokotoru te haere mai ka tukua atu kia haere ki te kainga, penei tonu a tera a Tare-wai i reira na, te toto tonu ka puta i tetahi.

Ka aroha a Tare-wai ki nga hakoro, ki a Maru raua ko te Apa-rangi. Ka pikitia ki runga ki te rakau (kua awhitia e Nga-ti-mamoe te pa, a Puke-kura) ka tawhiri ia ki nga hakoro, kia ki atu ki nga tangata, kia whakatau he haka. Ka tu te haka, i a Ka-i-tahu, ka haere mai a Nga-ti-mamoe ki te matakitaki, ka warea nga tangata ki te matakitaki, na te rarurutanga o te haka ka haere mai a Tare-wai ki tatahi ki Taki-haruru, roa iho ka kitea a Tare-wai e aua tangata tokorua e aukaha ana i te waka, ko tetahi i roto i te waka, ko tetahi i waho e kauaha ana. Ka karangatia e aua tangata, “Kowai tenei, ko Tare-wai?” Ka kitea e Nga-ti-mamoe katoa. Ka whai mai, kahore kia mau, Ka puta tera a Tare-wai ki ro o te pa.

Ka karanga atu a Tare-wai ki Nga-ti-ma-mao. “Ko taku matenga ano tena i a koutou. Ko tenei ekore au e mate i a koutou. Haere, e moe korua ko tou wahine. Apopo taua kakari ai.”

Ka kiia atu e Tare-wai ki nga hokoro “Tikina, patua a te Rangi-a-moa, hei utu mohoku.” Ka tikina, ka patua te rangatira o Nga-ti-mamoe. I noho hoki taua rangatira i Puke-kura.

Ka ki atu a Tare-wai, kia patua he kuri he kai mana, ka patua te kuri, ka taona ka maako, ka kaingia warorotia e Tare-wai, ka ki atu ki a Maru raua ko te Apa-rangi. Kia pani (whakawahi) nga tangata ka oti te pani, ka moe, ka o ake i te ata ka haere ki te kakari.

Na, wero atu ana a Ka-i-tahu, wero ana mai a Nga-ti-mamoe. Na wai ra i tawhiti, a ka tata nei, ka mau te kita, ka hemo a page 101 Tare-wai ki te ahi, ka hemo a Kata-ma-kuao ki te ahi, ka homai nga rakau, ka werohia mai, ka kowhititia nga rakau e Tare-wai ka whakaaki a Tare-wai te parahi. “Naku te ika i te whakawaha” (ko to muringa patunga he mea noa ia). Na, kotahi te patu a Tare-wai, a te tangata o mua puta tou to muri, ka whiti to muri ki taua tangata ano kua hinga, ka patua e to muri, kia mate. Na, ka whati tera, a Nga-ti-mamoe, ka oma, ka haere tou a Tare-wai raua ko Kata-ma-kuao, ka whai tou ka patu haere. A ka tae ki te Pori-a-haumia, ka hoki mai a Tare-wai hoki rawa mai ka po te ra (he ra makariri hoki), ka haere mai ka tae mai ki O-hine-tu. Ka hae te atua ki a Tare-wai, nga wairua tangata i mate i a Tare-wai. Ka patua e Tare-wai, ka mate te atua, ka haere a Tare-wai, ka tae ki tangata i te waka, ka hae ki a Tare-wai, ka patua hoki e Tare-wai, ka haere tera a Tare-wai ki ro o te pa. Auina ake ka tikina tirohia, ka kitea e nga tangata katoa ana wairua i patu ai me reperepe moana nui. Ka mutu ia, ko Makiri te hakoro o Tare-wai.

Tare-Wai. (Nga-i-Tahu.)

Ka haere nga kai moana o Maru raua ko Te-apa-rangi no Kai-tahu (Nga-i-tahu) raua, ki te kainga i a Whaka-taka-newha ki Papa-nui, a ka haere ki te moana ka kaina (he karakia) e Te-whaka-taka-newha i te moana, ka tu te tai, e kore e tae te kai moana i te kino o te moana, ka horea mai nga koere, pa, nga matira, ka hoki mai ka tae mai ki te kainga i a Maru raua ko Te-apa-rangi ka hiakai ika hoki ka hoki ano ki te kainga i a Te-whaka-taka-newha ka kaina e Te-whaka-taka-newha, ka tikina te rimu o ro te wai ka mauria ki runga ki nga ahu rara, ka tu te tai, a ka hoki mai ano, ka honea mai ano nga koere a ka tumau ka maharatia e Te-whaka-taka-newha,” Me aha, me aha,” ka rapua he tikanga mana ka kimia he whare mana, ka taraia he heke, he kaho, he poupou ka whai-hangatia, ka oti te whai hanga ka whakatakaini he ohu (he kaipukakaho) kia peti (poto, page 102 mene) katoa mai nga tangata katoa, ka ki atu Te-whaka-taka-newha “Kia haere atu nga tangata, ka tare (tono) mai te tangata tukeke (kohoi) ka ki atu kia noho atu koe, ko te mea maro ka haere mai ko te mea tukeke me waiho atu, te mea maroro ka haere mai.” A ka haere mai nga tangata ka tae mai ki te pukakaho ka pawhatia nga pukakaho ka takaina (takaa) te hakari a Te-whaka-taka-newha ma te kai pukakaho, ka kai te kai pukakaho, ka mutu te kai ka timataia ki te para (takaro) e te hunga tamariki, ka para te hunga tamariki, ka tu atu hoki te hunga tangata matua, nawai ra i para tamariki a ka para tangata matua, no te tunga he para tangata matua, ka patua te kei pukakaho, te pori (hunga) o Maru raua ko Te-apa-rangi, a ka mate, kotahi te rau i haere ki te pukakaho, hoko-ono i mate o taua rau ra, hoko-wha i ora.

Ka hopukia a Tare-wai, toko-wha te hunga nana i hopu, e wha i te tahi ringa, e wha hoki i te tahi ringa o Tara-wai pupuri ai, toko-waru nana i pupuri taua maia nei, ka haea a Tare-wai ki te mata, kotahi te mata i haea ki te puku o Tare-wai, ko te rua o nga mata kahore kia hae, ka whakatika a Tare-wai ki runga, kahore kia kaha te kai hopu i ai a i te kaha o Tare-wai i te tangata kotahi, ka mahue kino i te toko-maha, kua riro i te tangata kotahi te kaha, a ka oma a Tare-wai ki ro o ngahere, ka noho mai i ro o ngahere, ka po te ra ka hoki mai ki roto ki Nga-ti-mamoe (No Nga-i-tahu a Tare-wai) ka tae mai i te po, ka rokohina atu nga tangata e matakitaki ana i tana rakau (patu), ka matakitakia haeretia mai i te tahi pito a ka tae mai ki te pito o te kapa tangata e noho ana i te taha ahi ki a Tare-wai, i te wahi pouri a Tare-wai e noho ana, ka ki atu a Tare-wai ki a Nga-ti-mamoe “Ko te rakau tana a te toa na” ka ki atu a Nga-ti-mamoe. “Ae” ka ki atu a Tare-wai “Homai ki au te rakau a te toa na, kia matakitaki hoki au” ka homai e Nga-ti-mamoe, ka whai atu a Tare-wai a ka riro ano i aia tana rakau a ka oma a Tare-wai ki ro o ngahere, a ka tae ki ro o ngahere ka manawareka aia ki tana rakau ka hoki atu ano ki aia.

page 103

Ka tatua a Tare-wai i aia ka mau te tatua ka tahuna he ahi mana ka ka te ahi ka tautahu (tahutahu) i aia, ka oti te tautahu i aia a ka tumau te noho i aia i ro o ngaherehere, ka mahue ana nawa, ka maharatia eia he pae (utu) mona; ka haere a Tare-wai ki te kainga ka tata ki te kainga, ka noho i ro o te ngaherehere kia patua he pae (utu) mona, ka here mai nga kai wai e Te-whaka-taka-newha, ka tokorua ka tukua atu e Tare-wai kia hoki atu ki te kainga, ka haere mai kia kotahi te tangata ki te wai ka patua ka kai mokemoketia e Tare-wai a Nga-ti-mamoe mano noa atu i mate i a Tare-wai e Te-whaka-taka-newha.

Ka aroha a Tare-wai ki nga hakoro ki a Maru raua ko Te-apa-rangi, ka pikitia ki runga ki te rakau (kua awhitia e Nga-ti-mamoe te pa) ka whakaaria ki te rakau, ka poi tawhiri, ka kitea mai e Maru raua ko Apa-rangi, ka ki atu raua ki nga tangata kia whakatau he hanga (haka) kia haere mai a Nga-ti-mamoe kia matakitaki ki te haka, he whakararuraru i a Nga-ti-mamoe, ka haere mai a Tare-wai ka tae mai ki tatahi ka kitea e Nga-ti-mamoe, ka whaia (arumia) e Nga-ti-mamoe ka rere a Tare-wai ki ro te Pa ka manawareka ka tae atu a Tare-wai ki ro o te Pa, ka mema (mene) nga hakoro, na ka ki atu kia patua he kuri ma Tare-wai, ka taona te kuri ma Tare-wai ka maonga (maoa) ka whangainga a Tare-wai ka kai warorotia e Tare-wai te kuri, ka kiia atu e Maru raua ko Te-apa-rangi kia pania (huihui) nga tangata ka oti te pani (whakawahi) ka whakatakotoria nga matua ka haere mai a Nga-ti-mamoe ki te ngangare ki Ka-i-tahu ka hawhakatia te pita, na ka mau te pita ka hemo a Tare-wai ki te ahi ka hemo a Nga-tama-kuao.

No te patunga mai o te kai pukakaho ka whakarerea e Nga-ti-mamoe to ratou kainga a Papa-nui ka whakamanawa ki Puke-kura ki te kainga o to ratou tangata nui i a Te-rangi-a-moa, ka tae atu nga tangata o Nga-ti-mamoe ka whakamanawa ki a Te-rangi-a-moa ka pepeha a Te-rangi-a-moa ka mea

page 104

Oma mai koutou ki konei hei aha?
He pari mata a konei,
E kore ai e tae mai e te kai patu?
E hua ana na tihi o Ai-ari (he maunga)
I ki ai he wehi to te tangata whai noa?

Ka aruarutia atu nga tangata katoa o Nga-ti-mamoe ki waho, a ka whaihangatia he pa ma ratou, ka whaihangatia ketia ki rawahi ake o Puke-kura, i tata tou (tonu) ki Puke-kura: ko Te-rangi-piki-kao taua Pa, a ka noho ratou i roto i to ratou Pa, ka haere nga kai wai, ka tokorua ki te haere ki te wai ka tukua mai e Tare-wai, ka kotahi te tangata te haere ki te wai ka patua e Tare-wai hei kai mana, ko Te-kihe taua wai, ko Nga-hua-riki te tahi.

Ka mahara katoa nga tangata ka haere a Tare-wai ki ro te Pa, ka makere atu (heke atu) ki te one (tatahi) ko Taki-haruru te ingoa o taua one, ka kitea e aua tangata tokorua, ko Nga-pa-teketeke te tahi, e aukaha ana i ro te waka, ka karangatia e aua tangata. “Kowai tera ko Tare-wai?” a ka kitea mai e nga tangata katoa a ka whai mai i a Tare-wai, ka puta a Tare-wai ka ro o te Pa, ka tae a Tare-wai ki ro o te pa, ka noho iho ki raro ka karanga iho ki nga tangata katoa, “Ko taku matenga ano tena i a koutou, ko tenei e kore au e mate i a koutou i Nga-ti-mamoe: na haere whangai i a koutou tamariki, haere moe korua ko tou wahine apopo taua ka riri ai.”

Ka kiia atu e Tare-wai ki nga hakoro, “Tikina patua a Te-rangi-a-moa hei utu mohoku,” ka tikina e Maru ki ro o te whare ka patua te rangatira a Nga-ti-mamoe. Ka ao ake i te ata ku u pita ka ngangare, na wero atu ana Kai-tahu wero ana mai Nga-ti-mamoe, nawai, ra i tawhiti a ka tu tata nei ka mau te pita (pakanga) ka hemo a Tare-wai ki te ahi, ka hemo a Nga-tama-kuao ki te ahi, ka homai nga rakau ka werohia mai ka kowhititia ka whakaaki a Tare-wai te parahi “Naku te ika i te ati” ka karanga a Nga-tama-kuao” Te parahi naku te ika i te whakaroaha” (ta muri patunga he patu noa) ka mutu te karanga ka whati ka oma ka haere to Tare-wai raua ko Nga-tama-kuao page 105 ka whai na ka patu haere na ka tahi te patu a Tare-wai, o te tangata o mua, puta tou (tonu) to muri, ka whati to muri ki taua tangata ano kua hinga ki raro, ma to muri e patu rawa, kai te patu haere tou (tonu) a ka tae ki te Pari-a-haumia ka hoki mai a Tare-wai, hoki rawa mai ka po te ra, he ra makariri hoki, ka haere mai ka tae mai ki O-hine-tu ka hae te atua nga wairua tangata ki a Tare-wai, ka patua e Tare-wai ka mate, ka haere a Tare-wai ka tae ki Taki-haruru ka rahaka aki aua wairua tangata i te waka, ka hae ki a Tare-wai, ka patua hoki ka haere ki ro te Pa.

Auina ake ka tikina tirohia ka kitea e nga tangata katoa me (he) reperepe moana nui. Ko Makiri te hakoro o Tare-wai.

No te taenga atu o te kai pukakaho ka moe ka uru te atua o te Whaka-taka-newha ka tutahu ki te mate o te kai pukakaho, ka ki atu te atua ki tona whaka-taka-nawha “Ko toki whakaruru ko te mate.” Ka ki atu hoki a Te-whaka-taka-newha ki tona atua” Kahore hoki ra he toki ke atu, ko toki a tata wahie ano a Kekeno.