The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. IV]
Upoko III
Upoko III.
Nei ka noho i te taruru o Puanga,
Taku kai rangi nei, a whea koe ka titiro?
Haere e te kai, haere waewae-atu.
E pai e Angi, i horo moanatia,
Whaiwhai rawa atu, me whai me aha?
Tena te karanga “E Whata e, ka hoki au ki Hawa-iki.”
He kete haere mai na Karanga-ti-oho,
Na Papa-whakaoho, na te iwi Tokerau.
Homai ki au, enei tuohu kau;
He korenga ko te mea, ka te whakawawe kau.
He taringa i rongo ake ki a Tu-hei-mua.
Kawhakina te korenga, kia mamao atu;
E hara te tata mai kei hia e aku pewa,
Kei akina e te waha, ko nga um u i maha.
He kete huri (purapura) ano, i maka
Atu ki waho, ka ngaro te kai;
E mimiti ta Tu-waewae?
Kotahi rapea i whakaaroa iho ai,
Ko te manuwhiri puta,
Ka noho ki te marae,
Ka titiro kau atu
Whakapaua te Kanohi.
Ko Te Whainga A Mango.
(Nga-Ti-Toa.)
Ka noho a Mango raua ko Whati-hua i to raua kainga i Kawhia, ko Mango i te Pa i Te-whena.
Ka mea a Mango kia tikina kia tahetia te heru iwi a Whati-hua. A haere ana a Mango ki te kainga a Whati-hua, tahaetia ana te heru a Whati-hua eia i te po, ano ki riro taua heru i a Mango te tahae, i roto hoki taua heru i te whare e tiaki ana, page 77 ano ka riro taua heru i te whare e tiaki ana, ano ka riro taua heru i a Mango, ka puta aia ki waho haere ai, he mea kia ngaro ai tana tahae, he mea haere kopikopiko eia tana haere i tana hokinga ki tana Pa, kia kiia ai na te tini o te tangata i tiki i tahae taua heru, he mea hoki i kopikopiko ai tana haere, kia kitea ai te tini o nga taka-hanga o ana waewae kiia kia ai na te ope i tiki i tango taua heru. He waewae hape a Mango. Ano ki kitea te ngaro o taua heru e Whati-hua ma, ka titiro ratou ki te ahua o nga takahanga waewae i waho o te whare i tahaetia ai taua heru, a i kitea ki nga ahua waewae hape o aua takahanga, ka kiia e ratou na Mango i tahae taua heru, ka riri a Whati-hua ki tana heru ka riro ra i te tahae, a ka tuturia te ope taua e Whati-hua, hei tau i te pa a Mango mo tana heru i tahaetia nei. Kotahi mano te ope a Whati-hua, i haere ai ki te tau i te pa a Mango i Te-whena, a e iwa rau o te ope a Mango i roto i taua Pa, ka tae atu te ope a Whati-hna, ka riri ka taua Pa ka titiro a Mango ma, ka puta tana ope ki waho ki te riri i te taua a Whati-hua, ka puta te whakaara, me nga whana a Mango, a ka tu ka riri, i papatu taua tini ra, a roa noa, ka whati te taua a Whati-hua, a ka patua haeretia, ka mate te mano o Whati-hua, ka mau ora ko Whati-hua i te ope a Mango. Ano ka mau a Whati-hua i a Mango ma, ka kiia kia whakaorangia a Whati-hua, a kihai i patua, noho nei a Whati-hua, ka tae atu a Mango ki aia, ka mau te ringa o Mango ki te upoko o Whati-hua, whakapikoia iho te mahunga a Whati-hua e Mango, a pikitia ana eia te upoko o Whati-hua, a miia ana e Mango te upoko o Whati-hua. Mate katoa te ope o Whati-hua i te ope o Mango, ko Whati-hua anake te mea i ora.
Ko “Mahea-tataka” te ingoa o tenei parekura. A ka haere a Whati-hua ki uta ki Wai-kato, ka mahue tana kainga i Kawhia, ko te rironga tenei o te mana o Whati-hua i a Mango, no te miinga o te mahanga o Whati-hua e Mango. Kahore tenei parekura i tikina mai i takini te utu e Whati-hua; kahore i ea tenei mate a Whati-hua i a Mango.
Te Whawhaio O Kai-Hamu. (Nga-Ti-Toa.)
Na ko Kai-hamu te tama a Mango. I moe a Mango i a Hia-poto, i te wahine o Nga-rauru i Wai-totara i Whanga-nui, kia puta ake ko Ue-tapu te tuakana ko Kai-hamu te teina. Ko te wa e kotiro ana ano a Hia-poto ara i te wa ano e taitamahine ana ano, ka moe a Hia-poto i a Mango, a ka puta ana tamariki tokorua, ka maua e Mango ka whakahokia a Hia-poto e Mango ki tana iwi kia Nga-rauru ki Wai-totara. Roa rawa e noho ana a Mango raua ko ana tama ko Ue-tapu raua ko Kai-hamu i Kawhia, ka hiahia haere aua tama a Mango kia haere kia kite i to raua whea i a Nga-rauru i Wai-totara, a ka whai raua i nga waewae o te raua whea, ka haere rawa atu ano i Kawhia a tae noa ki Wai-totara.
Ano ki hoki a Hia-poto ki taua iwi ki a Nga-rauru, ka moe ano aia i te tane ano mana i o reira tangata; roa noa ka puta ano etahi tamariki a Hia-poto, i tana tane tuarua, nga ingoa o aua tamariki ko Ngu, rau ko Wheke.
Ka noho nei a Hia-poto a ka kaumatua, ka tata ki te mate ka ki aki ki a Ngu ma, “I te wa e mate ai au, aua au e kawea ki te ana nehu ai, engari me mahi ki te papa whakairo. Ka kuhu ai i au ki roto, a ka hanga ai he whata ki te marae o te pa nei tu ai, a me hoatu au ki roto ki te papa whakairo ki runga ki taua whata tare (iri) ai, mate ka mete au, me waiho marere au ki roto ki te atamira, a aua au e hahua, aua au e mahia ki to mua mahi ki te pihe, ki te waru i aki koiwi (wheua) engari waiho marire au i runga i te whata takoto ai. Ko au tena ki reira noho pai ai, a he mea hoki ko a korua tuakana kei Kawhia, e ai te wa e puta ai he mahara ma raua kia toro mai i au i to raua whaea, a e puta raua ki te pa nei, tena taku pane (upoko, pareho) ka makere (e taka) ki raro ki te marae, ko a korua tuakuna ena.” A kihai raua i mohia ki aua kupu ka mate nei a Hia-poto, ka mahia te ata mira, a ka mahia te whata ki te marae tu ai, ka hoatu te tupapaku ki roto ki te papa whakairo ki taua whata tu ai.
Ka noho nei a Kai-hamu ma i Kawhai, ka puta te hiahia toro page 79 (rapu) i to raua whaea, ka maranga ta raua ope haere, ka haere raua ki Nga-rauru ki Wai-totara, haere nei raua, a ka tae ki te pa i noho ai a Ngu raua ko Wheke, a ka tomo atu a Kai-hamu raua ko Ue-tapu ki taua pa e tare ra nga koiwi (wheua) o to raua whaea, ka taka iho te pane o Hia-poto ki te marae takoto ai, a kihai taua aitua i mohiotia e Kai-hamu raua ko Ue-tapu, i te mea hoki kihai ano raua i rongo ki nga kupu o to raua whaea, a kihai ano hoki taua aitua i mohotia e Ngu raua ko Wheke; i te mea kihai raua i maharahara ki nga tini kupu o ta raua whaea.
Ano ka tae atu a Kai-hamu ma ki taua pa, ka kii te iwi o Nga-rauru kia kohurutia a Kai-hamu ma, he mea hoki e hara raua ki ta ratou whakaaro i te hunga (whanaunga) ki Nga-rauru a he iwi ke noa atu raua ki nga iwi o te Wai-totara, a ka mea te iwi o te whaea o Kai-hamu ma kia kohurutia raua.
A ka mea a Nga-rauru kia kaua a Kai-hamu ma e noho i nga nohoanga o Ngu raua ko Wheke, he mea hoki ki ta Nga-rauru whakaaro he tutua a Kai-hamu ma, a ka tae a Nga-rauru ka whakatapua nga nohoanga o Ngu raua ko Wheke, a ka haere atu a Kai-hamu ma ki nga nohoanga a Ngu raua ko Wheke, ara ki nga wahi o te marae o te pa i wharikitia ki te whariki takapau ma Ngu raua ko Whake ka atiatia a Kai-hamu ma e Nga-rauru, ka mea “Kaua te tangata ke noa atu e noho i ena nohanga rangatira, no a matou ariki ena nohanga na Ngu raua ko Wheke; ka rongo a Kai-hamu i te kupu tutetute a tana iwi ra i a raua, ka tahuri atu aia ki taua iwi ka mea atu,—
He kai naku te Ngu
He kai naku te Wheke
He kai ano hoki koe
E Tu-karangata.
Ka pouri a Nga-rauru ki aua kupu a Kai-hamu, a ka riri, ka whatiwhati (takitaki) ratou i te ope taua hei patu i a Kai-hamu ma mo aua kupu ana.
A ka tae taua iwi ra a Nga-rauru ka whakapoporia nga ahi o te kainga ra, kia kiia ai e Kai-hamu ma, he kai ma ratou ma Kai-hamu ma e tahuna ana, kaore ko taua tikanga nei ano o page 80 mua a nga tupuna iho ano he kohuru ana peratia te ahi.
Ka noho nei a Kai-haimu ma, a ka tatari ki te kai ma ratou, a te tae mai, ka haere te tahi o ratou ka tutei ka haere ki te whakatewhatewha i nga ahi, ara i nga ahi i whakapoporia nei e Nga-rauru, a kei tana taenga atu, ka ui atu nga tangata o Nga-rauru ki aia ka mea “Ko ahea te mea nei patua ai ?” ka ki atu to Kai-humu ma “Kia tae mai Nga-rauru o waho.” A ka ki atu ano a Nga-rauru ki aia, “A ko apopo.” Ka hoki te tangata nei ara te tutei o Kai-hamu ma i haere nei ki te whakatewhatewha, a ka tu atu aia ki a Kai-hamu ma ka korero, ka mea “Ka kohurutia taua, korero ana i ana korero i rongo ai i aia i ki kiia nei e Nga-rauru, ka mea atu a Ue-tapu ki tana ope “Me mahi ki te Tuahu,” ka mea atu a Kai-hamu “Ka hore, ka roa; tukua mai ki au, ki te marae poto o Ue-nuku, maku e hoa.” Ka tu a Kai-hamu ka karakia i te karakia a Whakatau-potiki i karakia ai i tana tahunga i te Tihi-o-manono a hoaina ana e Kai-hamu ki tana ringaringa, a unuhia ana tana whitiki e mau ra i tana hope a whiua ana eia ki te tahi taha, ka mate nga tangata o tena taha a whiua ana eia ki te tahi taha, ka mate nga tangata o tena taha, moe (mate) katoa nga tangata o Nga-rauru.
A ka whakapepeha i konei nga tangata katoa, ki te waha mana o Kai-hamu, he mea hoki i rongo nga atua i aia, a mate katoa nei a Nga-rauru i aia, i te mana o tana karakia me te mana o tana hoa i tana ringaringa i hoaina nei eia.
Ano ka mate taua iwi nei a Nga-rauru, ka tahi ra ano ka mahi te iwi o Kai-hamu ma i a ratou, ka karakia a ka oti ka tae atu a Kai-hamu ki te pane o tana whaea ka kawea ano eia ki te whare koiwi, ki te marea, ara ki te wahi tapu.
Ka mea atu nga tangata ki a Kai-hamu, “Mawai e kawe te hau o to parekura nei?”
“Ko Tapu-nui-a-ngaere” te ingoa o te patunga o enei tangata e Kai-hamu.
page 81Na, i te wa i rongo ai a Kai-hamu i nga korero a te tangata i haere nei ki te tutei, ara ki te whakatewhatewha i te iwi nei i a Nga-rauru i te wa i whakapongeretia ai te ahi hei nukarau i a Kai-hamu ma, kia kiia ai he kal e tahuna ana ma Kai-hamu ma, ka puta a Kai-hamu ki waho ka karanga ki te iwi kia Nga-rauru, ka mea atu a Kai-hamu ki taua iwi ki a Nga-rauru, “E mea ana ahau na Hia-poto ahau, e mea ana ahau na Tapu-nui-a-ngaere ahu (he kainga tena wahi a Tapu-nui-a-ngaere) e mea ana ahau mo Te-puke-ki-whauwhau ahau (he ingoa kainga a Te-puke-ki-whauwhau.”
Ano ka rongo taua iwi katoa ki aua kupu a Kai-hamu ka mihi, ka aue ratou ki aia, no te mea he tuakana aia no ratou; hoki rawa mai aua mihi a ratou, me aha kua puta ra hoki te kohuru a ratou mo Kai-hamu raua ko Ue-tapu. Hei aha ma Kai-hamu a ratou mihi me a ratou aue, ka tahi ra hoki aia ka karakia i tana karakia, a ka whiu i tana whitiki, a mate katoa ratou.
I mea atu ra hoki nga tangata ona; ara o taua ope “Mawai e kawe te hau o to parekura nei?” Ka mea o Tu-kara-ngata “Maku” (he tu tenei a Tu-kara-ngata na Kai-hamu). Ka tae a Kai-hamu ki nga makawe (huruhuru mahunga) o nga tukapaku, me te rakau tapu, he Whau na Kai-haunu ko Te-whaka-itu-paoa te ingoa, ka kawea mai eia ki Kawhia, a kotahi ano te ra i haerea mai ai eia i Wai-totora a Kawhia mai ana i te ra tahi ano, i ma te tuauru mai tana ara, a tae noa mai ki Heahea, na te mana o taua rakau tapu, o tana Whau, o Te-whaka-itu-pawa, me ana karakia aia i kawe mai, i tae hohoro mai ai aia i Wai-totora ki Kawhia i te ra kotahi. Tae atu aia ki Kawhia, whangainga ana te hau o tana parekura ki reira oti noa, hoki tonu atu aia ki Wai-to-tora i te ra kotahi ano hoki, hoki atu aia ki tana ope, whangai tonu atu i to ratou hau ki reira, ka tahi ra ano ratou ka noa i te patunga tangata. Kahore tenei parekura i ea, kihai i takina he utu e Nga-rauru, a kaore i ea tenei mate a ratou.
Ta Kai-haumu tamaiti ko Te-uru-tiri, kahore ana whainga, he tangata noho pai aia, kahore kau ana take mea ki te patu tangata.
page 82Ta Te-uru-tiri tamaiti ko Tu-pahau, ka noho a Tu-pahau ratou ko ana teina ko Pari-nui, ko Te-awha, ko Puha, ko Kiore-pukahu i Kawhia i Rakau, i Heahea; a ka hae a Tu-iri-rangi ki a ratou mo Kawhia kia riro ki aia anake, ara kia mona anake tena whenua a Kawhia.
A i mea ano hoki a Karewa mono hoki a Kawhia. A i mea ano hoki a Pahau mona a Kawhia.
A ka tonoa a Puha e Pahau ki te titiro i te tahi kainga hou ma raua; a ka haere a Puha a ka tae ki Maro-kopa, a ka titiro aia ki taua whenua, ka kite aia he kainga pai taua wahi, ko te pai ra tenei o tera whenua, he nui no te tuna o te awa, a he nui no nga tawhara o te tahora (nga-here), he nui no te kahawai o te moana, he nui no te kuku o te kawa (toka) a o te tuauru ano hoki.
Ka haere a Pahau me te hokowhitu, ka tae ki Maro-kopa, ko Te-wi te awa, ko Te-tau-hua te kainga, ko Maunga-roa te Pa o te hokowhitu nei, ka noho nei ratou i taua wahi, a ka hiahia haere ano kia kite i etahi wahi ke atu ano hoki o taua whenua, a ka haere ano ratou ki te pukakitanga o Maro-kopa, ki te rapu rakau hei waka ma ratou, ka noho ratou i reira, ka kitea te pai o o reira rakau, a e rua te kau nga waka i taraia e ratou, a ka oti, ka noho nei ka whakata i te manawa, a ka kaha ano, ka titiro ki te pai o te aruhe (roi) ka tahi ka tahuri ki te koo aruhe, ka maea ki runga ka oti te tireki ka maroke, ka utaina aua roi ki aua waka, ka hoe ratou i te awa ka heke ki waho, ara, ka ahu ki te puwaha o te awa o Maro-kopa ka hoe nei ratou a ka tae ki Te-rore-araia, a ko nga tangata whenua o taua wahi ko Nga-tiraukawa, e noho ana i te tahi taha o te awa, i te tahi taha o te awa, a na taua iwi ra na Nga-ti-raukawa i whiri he whakaheke mo taua awa, hei arai i te waka kei puta i taua awa, a ko aua taura (whakaheke) he mea pupuri e taua iwi i te tahi taha o te awa i te tahi taha o to awa, he mea koa i peneitia ai, he mea, ki te mea ka hoe te waka i taua awa, ma aua taura ra e rore e tahuri ai te waka hoe. Ano ka tae aua waka a Pahau mo ki aua taura (whakaheke) ka kumea nga taura o Nga-ti-raukawa, kihai rawa te waka kotahi a Pahau ma i tahuri i aua taura.
page 83Hoe tonu aua waka nei a ka tae ki Te-tawa, rokohanga atu i taua wahi i te Tawa, he taura ano to reira e puritia ana e Nga-tiraukawa, ka puta ano aua waka i era taura ano, ka hoe ano aua waka a Pahau ma ka tae ki Te-taheke, rokohanga atu i reira he taura ano, hoe tonu aua waka ra, kihai i mau i aua taura, a ka puta ano i era taura, hoe tonu a ka tae aua waka ki Te-puta-nui, ka u ki uta a ka toia nga waka ra e Pahau ma ki te moana nui, ka hoea ano nga waka ra ka tae ki Te-tauhua, ka toia nga waka ra ki reira, a hoki ana ratou ki te kongutu awa o Maro-kopa rokohanga atu e ratou i te kongutu awa o Marokopa e hao ana a Raka-pare i tana kupenga ika, i reira, nga hoa o Raka-pare e hao ra i te ika, ko Tama-oho, ko Rau-ngawari, ko Kopia, ki Nganga-nui, ko Wai-hi, ka oha mai te iwi ra ki a Pahau ma, a ka homai he ika ma te ope a Pahau e ratou, he kotahi tonu te ika ma aia tangata ma aia tangata o te ope a Pahau, ka kite a Pahau i te ika kotahi anake ma aia tangata ma aia tangata o tana ope i homai nei e Raka-pare ma, ka pouri aia a Pahau, ka whakatika a Pahau ma ka haere, he mea haere manaia (whakatarapi) te haere, ara, ka whakatika te ope o Pahau, ka mau aia tangata i tana ika kotahi, aia tangata i tana ika kotahi, a he mea whiu tawhiuwhiu o ratou matenga ia ratou e haere ana, a he mea penei te haere o te ope a Pahau a tae noa ki “Teparapara-i-o-tapu” (he kohatu taua mea nei a Te-parapara-i-o-tapu) ka tae ratou ki taua kohatu whiua atu ana a ratou ika ki taua kohatu takoto ai.
A ka hoki ano te ope a Pahau ki te ope hao ngohe (ika) a Raka-pare ma, a ka homai, ano e Raka-pare ma he ika ano ma Pahau ma, otira he kotahi tonu ano te ika ma aia, ma aia o Pahau ma, a ka maua a manaiatia ano aua ika nei ki taua kohatu tapu ra ruki (whiu) atu ai ki reira takoto ai. Ano ka kite a Rakapare ma i te mahi a Pahau ma i nga ika i hoatu nei ki a ratou, ka riri a Raka-pare ma ka mea “Maumau tahi te ika i hoatu nei hei kai ma te iwi ra, kaore te kainga ka whiua ma te pirau.” A ka miharo a Raka-pare ma ka mea “Heaha ra i peratia ai nga ika i hoatu nei ma Pahau ma.”
page 84Ka noho nei a Pahau ma, a ka noho ano hoki a Raka-pare ma i to ratou kainga, a ka taka ki taua ra nei, ka whakahau e Pahau kia taia he toiemi, ara he kupenga hao ika, ko taua kupunga e rua maro te roa, e rua maro te ho-honu, a ka hoe nga waka e toru a Pahau ki te moana nui, a ka hoe aua waka nei ko Pahau raua ko Pari-nui ano i runga i aua waka, ka mea atu a Pari-nui ki tana tuakana ki a Pahau, “E Pahau, he toa ra uta ahau.”
Ka mea atu a Pahau, “Hoea hoea,” ka tae ki waho atu ka mea atu a Te-awha ki a Pahau, “E Pahau e, he toa ra uta ahau.”
Ha mea atu a Pahau, “Hoea hoea,” ka hoe ano nga waka ra a ka tae ki waho rawa atu ka tukua nga punga o aua waka ra, a ka tukua te kupenga toemi ra. Te wahi i tau ai nga waka nei, ko te ingoa ko Kurakura-haku, a e toru ano hutinga ake o taua toemi ra, kua tomo nga waka ra i te ika.
Ka hoe ano nga waka ra ki uta, he roa koa no te wa i hoe ai ki te moana nui, i rokohanga ai e te po, a hoe pouri ai aua waka nei; nei koa he mea mahara e era i uta koia i tahuna ai nga ahi tohutohu i aua wake e hoe mai ra, he mea tahu ki te Pa i Maunga-roa etahi, a he mea tahu etahi i Te-pohue. Ano ka waenganui po ka u aua waka ra ki uta, a ka hoe nga waka ra ki roto ki te awa, a ka opehia nga ika ra ki roto ki wai takoto ai, ka moe te ope ra, ao ake i te ata, ka maranga a Pahau ma, ka kurukurua nga kuku ara ka paoia nga kuku e mau ra i nga kawa (i nga toka), i nga toka katoa e tupu ai te kuku, ara i Tumoana i O-rengi, i O-kopia, i Te-tauhua, i Maka-kohatu. Ko te toka i Papa-roa te mea i waiho, kihai nga kuku o reira i paoia, ara i pahiatia e Pahau ma, he mea waiho nga kuku o taua toka ra ma ratou ano.
Ano ka rongo te iwi ra a Nga-ti-te-taranga, ara a Nga-ti-raukawa, i nga mahi a Pahau ma, ki te pahia i nga kuku o aua toka ra, ka tau te pouri ki taua iwi, a ka ki taua iwi ra kia takina te utu mo taua hara a Pahau, a ka rewa mai te ope a taua iwi ra hei patu i a Pahau ma.
He mohio na Pahau ka riri te iwi ra a Nga-ti-taranga koia aia i whakahau ai kia toia ana waka e tana iwi ki runga ki te pari o
page 85to ratou Pa o Maunga-roa takoto ai. He mea too katoa nga waka ki te pari tau ai he mea hoki i runga noa atu taua pari ra e kore e taea e te tangata te piki, he mea mahi ki te taura (whakaheke) aua wake ra e eke ai ki reira.
Ano ka poto aua waka ra ki reira tau ai, ka noho a Pahau i te marae a tana Pa tarai (heru) ai i tana mahunga, e tarai ana a Pahau i tana mahunga ka kitea atu te taua e hoe mai ana, ka oti te mahunga a Pahau, ka tae aia ki te puhipuhi hou manu, he mea herehere aua huruhuru manu hei puhipuhi, a ka tae aia ki taua takai huruhuru manu ra ka ruiruia taua puhi ki runga ake ano i tana mahunga, ka taka nga huruhuru e rima o taua puhi ra ki raro, ka mohiotia aianei te mate ai nga tangata tokorima i te pare-kura. Hoe tonu mai te taua ra, ka pa te karanga a Pahau, “Kei hea?” Ka kiia atu e te kai titiro, “Kei nga rekereke,” ka ui ano a Pahau, “Kei hea?”
He mea koa i kiia e Pahau kia kotahi ano tangata o tana ope hei titiro i te taua ra, me tu taua tutu i te maioro o te Pa, a me te noho kupapa te iwi katoa i te marae o te Pa.
Ka karanga atu ano ano te tutu, “Kei nga ture.” Ka karanga atu ano a Pahau, “Kei hea?” Ka mea atu ano te tutu ra, “Kei te uma.” Ka mea atu ano a Pahau, “Kei hea?” Ko mea atu te tutu na, “Kei te kaki.”
Nga kupu a Pahau e ui nei, he mea kia mohio ai aia i te tata mai o te taua ra ki te pari i takoto ai ana waka; ano ka mea te tutu “Kei te kaki.” Kua tae rawa te taua ki raro o te pari.
He mea koa i herea nga waka ra ki te taura (whakaheke) i mau ai aua waka ki te pari na. A e noho ana a Pahua i te taha o te wahi i herea ai aua taura i aia e karanga ra. Ano ka puta te kupu a te tutei ra “Kei te kaki” ka tahi ra ano a Pahau ka wewete i nga taura i mau ai aua waka ra, tana papahorotanga ki raro, e rua te kau waka ra e rua te kau ano i papahoro ki runga ki te taua e titiro ake ra: tana matenga o te tini, nana i page 86 mate noa i te mea i kopara noa iho i te akinga iho a te waka.
Katahi ra ano a Pahau ka maranga ake ka karanga “Huakina” tana ohonga o te ope e kupapa ra i te marae, ka puta ki waho, ka heke i te ara o te pa ka tuku ki raro ki tatahi, ka patua nga morehu i ora i te tukinga a aua waka ra. Na Pari-nui te mataika, a na tana teina na Te-awha te tapiri, a na Puha na te teina o Teawha te tatao, ka hinga i konei a Nganga-nui, te tino rangatira o taua iwi, a Kopia, a O-renga, a Waihi, a Turi-akina, a Tiki-o-rata, a Te-parapara-i-o-tapu, a Toka-piko, a Tu-moana, a Kawehi, a Te-aria-a-te-rangatira, a Oreore, a Puke-hinau, a Paepae, a Rau-nga-wai, a Te-iwi-kai-aruhe, a Matangi-rau-ririki, a Raro-tai, a Te-taheke, a Pae-whenua, a Tihi-toto, a Te-tawa, a Nga-awa-purua, a Raka-pare nana te karanga nei, “E Tamaoho e, ki Rau-ngawari whaka hoki mai ai.”
Ka patua nei taua iwi ra a Nga-ti-taranga e Pahau ma i mua o to ratou Pa i Maunga-roa, a ka whati te iwi ra ka ahu te haere i te akau ka ahu ki te kongutu awa o Maro-kopa; a e whati ana ka tahi ra ano a Raka-pari ka tahuri ka karanga i tana whakatauki ra, “E Tama-oho o, ki Rau-ngawara whakahoki mai ai.”
I te wa e whaiwhai nei a Pahau ma ki taua iwi nei ki Nga-ti-taranga, ka whati taua iwi, ka rere a Te-raka-pare ki te tahi taha o te awa o Maro-kopa; i te tahi taha o te awa o Maro-kopa a Pahau i te taha ki raro, ka hoaina, ana ka karakiatia tana tao e Pahau, a ka werohia, ara ka kokiritia taua tao ana a Pahau kia Te-raka-pare, i te mea e kokiritia ana taua tao e Pahau hei wero i a Raka-pare ka puta tenei ki i a Pahau, “Tera te uaua o te Paikea,” ka rere te tao ra titi tonu atu kia Raka-pare puta tonu atu i te tinana o Raka-pare, a ko Raka-pare te tupapaku mutunga o taua parekura.
Ko te rironga tenei o te whenua nei o Maro-kopa ia Pahau ma. A ko nga morehu, ara ko nga oranga o te patu o taua iwi nei o Nga-ti-taranga i whati atu, ara i heke ki Maunga-tautari, a nohoia ana e ratou taua whenua ma ratou.
Pahau Raua Ko Tamure.
(Nga-Ti-Toa.)
He whawhai aio na Pahau raua ko Tamure ka taka ki taua ra nei, i noho tahi a Pahau i te kainga i noho ai a Tamure, a e karakia ana a Tamure i tana karakia, ka rongo atu a Pahau i nga kupu o te karakia a Tamure e mea ana etahi o aua kupu nei, i penei na “Rau ka rere,” ka mea atu a Pahau, “E Tamure kaua e mea Rau ka rere,” engari peretia e koe o kupu “Niu ka rere,” ka pouri a a Tamure mo tana karakia i whakahengia nei e Pahau.
Ko te kainga i noho nei raua i taua ra i whakahe nei a Pahau ki aia, ko Pa-wera.
A ka haere a Tamure ki te korero i tana he ki nga mano o Kawhia i tana pouri mona nei i whakahengia e Pahau.
A ka rewa te ope i Kawhia ka haere ki te patu i a Pahau, ka haere te ope nei a ka tae ki Puke-ta-kauere, ka haere atu a Pahau ki te kainga i a Tamure ka karanga atu aia ka mea “E Tamure titiro o mata taua” ka ruru mai te upoko o Tamure, ka hoki ano a Pahau ki tana toru rau topu, ka mea atu ana ratou ki aia, “Hokia ano,” ka hoki ano a Pahau ka karanga atu ano i ana kupu, a ka ruru mai ano te upoko o Tamure; e toru nga hokinga o Pahau ki te karanga i ana kupu ki a Tamure, ka tahi ra ano a Tamure ka riri, ka tu ka whawhia aua ope nei, a ka patua e Pari-nui te mataika, a i a Te-awha te tapiri, i a Kiorepukahu te tatao. Na ka puta a Pahau, a ka puta hoki a Tamure, a ka tae ano a Pahau ki tana puhi huruhuru manu ra ano, rurua ana, ara tawhiwhiua ana eia ki runga ake i tana mahanga, ka tahi ra ano aia ka pa ki a Tamure, ka mau te ringa o Pahau ki a Tamure, ka hinga a Tamure ki raro, a miia ana te mahunga o Tamure e Pahau, i te mea e mimi ana a Pahau i te upoko o Tamure, ka karanga a Pahau i tana whakawai, “Na te toa o te tamaiti rangatira, i te ra e whiti nei,” a no aua kupu nei te ingoa nei a “Toa-rangatira.” Ko te hekenga tenei o te tupu o Tamure, a ko Pahau te mea i aia te mana o te iwi, a i kiia ai ko Pahau te Ariki o ratou.
Ka Haere A Tamure Ki Te Tiki Karakia.
(Nga-Ti-Toa.)
Na ka haere a Tamure ki te kimi (rapu) karakia mana i te Ra-whiti i Te-awa-o-te-atua ia Taunga-ki-te-marangai, a ka haere a Tamure ra te tuawhenua, a ka tae ki Kainga-roa, ara ki Tokoroa-a-maui, a ko te ara i haere ai aia, kua oti ke ake te hoa (karakia) e te tahi tohunga, e Ua-po-hewa, kia kaua a reira e haerea e te tangata, otira he mea karakia ki te karakia e kanakana ai nga kanohi o te tangata ana haere i taua ara; te mea i matau ai a Tamure he wahi tapu taua ara nei, a kua oti te hoa e te tohunga; he kite na Tamure i te koiwi tangata e takoto ana i taua ara, he tupapaku no te tini o te tangata i mate i te karakia a Ua-po-hewa i karakia ai ki taua ara.
He kuri maori koa te hoa haere o Tamure i taua ara nei, a ka tahi ka purea taua ara nei e Tamure ki tana hoa haere, ara ki taua kuri ara ki tana hoa haere; ko Rongo-whakapupu a ko Koro-whakapupu te ingoa o te karakia a Tamure i karakia ai, ara i purea ai taua ara nei, ka karakia aia ka mea.
Koro whakapupu (tupua) ake te uru o te whenua:
I aua, ia nei, kia tirohia atu he atua.
Tenei au te whanatu nei, ki Raro-whenua-mea
Kia kai whakawaihewa te hewa o Tutu-nui.
Ka tohu ki whea? I ripiripia ki reira? I toetoea ki reira?
E To, e tae koe ki raro, E uia mai koe e tau tini i raro,
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua,
Whanake hoki, whanake ka kitea, Whanake ka rangona.
E To, e tae koe ki uta, e uia mai koe e to tini i uta.
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua.
Whanake hoki, whanake ka kitea Whanake ka rangona.
E To, e tae koe ki runga, e uia mai koe e tou tini i runga
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua.
Whanatu na, whanake ka kitea,
Whanake ka rangona.
E To,e tae koe ki tai,e uia mai koe e tou tini i tai
Nawai koe i homai? Na Whiro na te Tupua.
Whanake hoki, whanake ka kitea, Whanake ka rangona.
Haere i te ata Mahina, hikitia heihei e,
page 89 Hikitia heihei e,hoatu,homai te upoko
O te tangata makutu,ka ripiripi
Ka toetoe ki te mataa,kei here pepe,
Riri te ihi, riri te mana,
Motu te upoko o te atua
Kai ramua,he piere,he matata.
Ano ka oti te karakia pure te kuri ra eia ki tana karakia nei, tukua ana taua kuri kia haere a putu ana taua kuri ki te tahi taha o te ara, ka whai (aru) atu a Tamure i tana kuri, a puta ana aia i taua ara nei, haere tonu atu a tae noa atu ki Whakatane ki a Taunga-ki-te-marangai.
Ano ka tae atu aia ki reira; ka noho a po maha e noho ana, ka ui atu a Taunga-ki-te-marangai, ka mea atu ki a Tamure, “He aha tau e Tamune i haere mai ai?”
Ka mea atu a Tamure, “I haere mai ahau ki te kimi (rapu) karakia maku i a koe.”
Ka mea atu a Taunga-ki-te-marangai, “He aha te karakia?” ka mea atu a Tamure, “He mata taketake.”
Ka mea atu a Taunga-ki-te-marangai, “Haere a hoki tena kei a Mani-a-tiemi.”
Ka hoki a Tamure ki Kawhia, ki a Mani-a-tiemi, tae atu ka mea atu a Tamure ki aia, “I haere mai au ki a koe ki te karakia Mata-taketake kia homai ki au.”
Ka mea atu a Mani-a-tiemi, “Kahore kau aku karakia” kaore he teka nana.
A ka mea atu a Tamure ki tana hoa wahine, “E tai haere ki te miro muka i te whare a Mani-a-tiemi a ka whakatuwhera i o huha, kia kite mai a Mani-a-tiemi i tou.” Haere ana taua wahine ki te whare o te kaumatua ra, tae atu te wahine ra, he ahiahi koa te ra kua pouri ka mea atu taua wahine ra, “E koro tahuna mai te ahi,” a ka tahuna te ahi e taua kaumatua ra, ka tae te wahine ra ki ana muka, kei te miro i ana muka hei aho; e miro ana te wahine na me te whakatuwhera i ana huha, ka kite atu a Mani-a-tiemi i nga huha o te wahine ra, ka tae ano aia ka pupuhi i te ahi ra kia kaa, a ka kite atu aia i te teke o te wahine ra e tuwhera mai ana kihai aia i kaha te pupuhi i tana ahi i te kata atu ki te puta a te wahine ra, a e pupuhi ana aia i te ahi ra, me
page 90te mapumapu ana ngutu i te kata, ara i mapu ana ana ngutu; i penei me te tamaiti e mote ana i te u, a ka mea ata te wahine ra, “He aha tau e kata?” Ka mea atu te kaumatua ra, “He mea noa ra.” Ka mea atu te wahine ra, “E kore koe e pai ki taku teke kia aitia e koe?” h kumea atu ana taua koroheke ra eia ki aia, takoto tiraha ana taua wahine me te kaumatua ra i runga i aia, whakatuwheratia ana ana huha ka romia atu te ure tu o te koroheke ra kuhua ana ki tana teke, a oni ake ana te wahine ra i tana hope kia reka ai te oni a te kaumatua ra i aia, ano ka tapoko te ure o te koroheke ra ki roto ki tana teke, ka kata iho a Tamure i runga i te tahuhu o te whare. Ka titiro ake a Mania-tiemi, a ka mea “A, he kohuru” ka mea atu a Tamure “Ae ko te mea i huna na kia whakina mai e koe.”
Ka mea atu a Mani-a-tiemi, “Ae hanga mai ki te whare hou i waho na,” a hanga ana e Tamure i te wharau mo raua, a ka haere raua ki roto ki taua wharau ka akona a Tamure e Mania-tiemi, a ka mea atu a Mani-a-tiemi, “E puta koe ki waho o te whare nei, a e kite koe i te manu e rere ana, hoaia ki te karakia na,” ka mea atu a Tamure “Ka mea rapea ahau he tino karakia, kaore he kupu kotahi.”
Ka puta atu a Tamure ki waho ka kite aia i te kaeaea, a hoaia ana ki taua karakia, a taka ana taua manu ra mate rawa, takoto ana i te whenua.
Ka mea atu a Mani-a-tiemi ki a Tamure, “E mate au, mau e ha to waha ki taku taringa maui kia riro mai ai taku mana i a koe, a kia mau tonu ai te mohiotanga o aku karakia i a koe, i aku karakia i ako nei ki a koe, a ka kuhu ai koe i a koe i waenganui i aku huha, kia riro ai taku mana i a koe.”
A i mana aua mea katoa nei i a Tamure te mahi. A i mate a Mani-a-tiemi i roto i te wharau i hanga nei, a i akona nei a Tamure ki reira, a kihai i ea te mate o Tamure i a Pahau.