Pahau Raua Ko Karewa
(Nga-Ti-Toa.)

Na ka haere a Pahau ratou ko ana teina kia kite i a Karewa, a ka tae atu ratou ki te kainga o Karewa, ka mea atu a Karewa, kia tokaro ratou kia mamau. A ka takaro mamau ratou a ka tu

page 92

a Pari-nui ka mamau ki a Karewa, a ka hinga a Karewa i a Parinui, a ka kata te tini e matakitaki ra i a raua e mamau ana. Ka timata te mamau ka karaaga atu te iwi ki a Pari-nui “Kaua e tukua kia moe to tuakana i raro” ka mea atu a Pari-nui ki a ratou “Oti me moe tu te tangata, ka mea rapea au me moe takoto,” a hinga ana a Karewa i a Pari-nui ki raro ki te whenua takoto ai a whakama ana a Karewa i tana matenga i a Pari-nui; a haere ke atu ana aia i taua kainga i mate nei aia. A ka haere atu a Tauira-iti ki te mimi ka ui atu a Karewa ki aia ka mea atu “I kite koe i au,” ka mea atu a Tauira-iti “Ae” ka mea atu ano a Karewa “Ka mea ka hua te kakano o te ngahere o Waewaeatua, o Manga-tu-a-haua, o Rata-poike a e tae atu a Pari-nui ki te tahere manu, kohurutia.”

Ka noho nei a Tauira-iti, a ka tae ki te wa e hua ai te kakano o te ngahere, ka tae hoki ki te wa e nui ai te kuku me te kaka, a ka haere a Pari-nui ki te tahere manu i te ngahere o Waewaeatua, a ka haere atu ano hoki a Tauira-iti ki reira, a i te roa ano e mahi ana a Pari-nui i te manu he mea kohuru e Tauira-iti, ka mate a Pari-nui.

Ano ka rongo a Pahau i te mate o Pari-nui ka whakamamae aia i roto i tana whare potae, ka noho nei a Pahau ka aroha ki a Pari-nui, a ka tae ki te raumati, ka tukua te karere a Pahau ki a Karewa kia tu aia hei haumi no Pahau ki te rapu utu mo Pari-nui, ka mea atu a Karewa, “E kore ahau e tae atu, nana i mate atu hei aha.”

Ka mahue a Maro-kopa i a Pahau, ka haere ratou ko ana hoa, ara ko tana ope hoko whitu a ka haere whakarunga te haere ki O-tu-matua, ki te Pa a Tauira-iti a i haere ano hoki ki tetahi Pa ki O-kau-waho ki te wahi i noho ai a Tauira-iti a ka tae atu ratou ki te wahi i noho ai a Tauira-iti rokohanga atu e ratou ko etahi o te iwi o Tauira-iti i waho o te Pa, patua ana era e ratou ka mate, a ko te whare i noho ai a Tauira-iti, i waho taua whare o te Pa e tu ana, ko taua whare nei i karapotia e te taua a Pahau, otira kua keria eia e Tauira-iti te rua waikeri atu ano i tana whare e tae atu ai aia ki te Pa, a i na reira aia i ora

page 93

atu ai ki te Pa, tae atu aia ki te Pa ka mau aia ki tana pu-tara ka whakatangihia eia i roto i te pa.

Ka haere te hokorima a Pahau ki te kohi kuku i te akau, a ka kite a Tauira-iti i taua kohi kuku ka whaia atu eia, ano ka kite a Pahau i tana kohi kuku ka patua e te hoa riri, haere atu ana a Pahau ki te haumi i a ratou, a ka tu ratou ka kekeri. Ka patua e Tauira-iti ana tangata tokotoru, i mate enei i aia te patu, i tana Kotaha-kurutai (he mea penei me te mere nei te ahua o taua mea nei, he kohatu mangu te kohatu e hanga ai taua Kotaha-kurutai nei, he mea whiu atu ki te hoa riri, a he taura e mau ana i te Kotaha-kurutai, hei kukume mai ano ki te tangata nana i whiu).

Ano ka kite a Pahau i a Tauira-iti, ka piua tana puhi eia e Pahau i runga ake o tana mahanga, a ka makere (taka) i taua puhi ra nga huruhuru hou e rima, a e rima hoki tangata o Pahau i mate i taua riri nei.

Ka tutaki a Pahau ki a Tauira-iti, a ka whiua te Ko-tahakurutai a Tauira-iti ki a Pahau, ka hopukia taua patu e Pahau, a ka kumea te taura (aho) e mau ra i taua patu e Pahau, ano he ika e hutia ana e Tauira-iti a Pahau i te taura e mau ra i tana Kotaha-kurutai, ka mau a Pahau i a Tauira-iti ka patua ka mate, a ka patua taua iwi a Tauira-iti e te taua a Pahau, ka hinga te parekura, ka tauria nga Pa, ka taupokina ka horo, ka patua, a ko te matenga tenei o te iwi o Tauira-iti i a Pahau, a ka riro te whenua i a Pahau mo Pari-nui ara nga whenua, a Nuku-hakari, a Ki-te-here, a no nga ra o Toa-rangatira ka tino riro rawa te whenua i nga uri o Pahau.

Ta Pahau, ko Koro-kino, ta Koro-kino ko Toa-ranga-tira, he tamaiti hungoingoi (ngoikore) a Toa-rangatira i te wa e iti rawa ana aia, na reira a Koro-kino i atawhai ai i aia, ara i tino tiaki ai, a i tino pai ano hoki a Koro-kino ki te teina o Toa-rangatira ki a Koro-au, a ka hoatu nga kai papai mana e te iwi, a i hoatu ano hoki nga kai papai ma Toa-rangatira e te iwi no te mea i tupu maia aia.

Tena e tae ki taua ra, ka hoatu nga kumara ki te iwi kia horoia hei kai ma te manuwhiri, ka tae a Toa-rangatira page 94 tangohia mai ana etahi o aua kumara ra, hei tinaku (pura-pura) mana, a hoatu ana eia ki ana tangata hei whakato ki waenga maara

A ka homai he kai e nga iwi ke atu i te huahua ranei, i te kuku ranei, i te tuna ranei i te mango ranei, i te kuri ranei, ka tae aia ka tuhaina ma tana iwi katoa; ka kai tahi te iwi i ana mea i kai ai, na reira te iwi i pai ai ki aia, i te mea hoki, i mahi matua aia ki tana iwi.

A ka tupu te whakaaro i a Toa-rangatira, ki te whare mana, kia hanga he whare nui mana, ka whakahau aia ki tana iwi kia whakaturia he whare nui, a ka mahi te iwi i te whare mana, ko te ingoa o taua whare ko Maranga-pu-awai, i tu ai taua whare, he mea kia hui mai ai nga iwi ki aia korero ai, a e akona aia e nga kaumatua ki roto ki taua whare ki nga mea katoa o mua, ki nga karakia, ki nga mea tapu, ki nga atua, ki nga whawhai o mua. Ki nga mea katoa a te maori; ka tupu te ingoa o Toa-rangatira i tona whare.

Ka tahi ka hoki mai te whakaaro o Koro-kino ki a Toa-rangatira ki tana tama matamua.

Ka moe a Toa-rangatira i a Pare-hou-nuku ka puta ko Marangai.

Ka moe a Toa-rangatira i te rua tekau o ana wahine, i a Mananaki, ka puta ko Wai-kauri ke moe a Wai-kauri i a Kawharu.

A ka noho a Toa-rangatira i Maro-kopa, ko Kawharu i noho i Kawhia, ka tikina a Kawharu ka whakaekena ara ka whawhatia e Te-kanawa, na Tuahu-mahina te ngakau kia Te-kanawa, kia riro ai a Kawhia i aia.

Ka huaki te taua a Te-kanawa, ka hopukia nga tangata ka patua, ka rere a Kawharu ka ora atu aia ki roto ki te ana, ko Whanga-matau te ingoa o te ana ra, a ka ora atu aia ki reira, roa kau iho ano ka puta a Kawharu ka haere atu ki te Pa ki Te-totara ara ki te Pa o Toa-rangatira.

Te tino take i ngakautia ai a Kawharu e Tuahu-mahina, kia patua, he mea kia riro katoa a Kawhia i a Kawharu, no te mea i a Tuahu-mahina te tahi wahi o te aria haonga ika, ara ko Te- page 95 kahikatea i a Tuahu-mahina, a ko te nuinga o te aria i a Kawharu ko Takapu-a-hia a he mea kia riro katoa ai taua aria nei i a Tuahu-mahina koia tana ngakau kia Te-kanawa kia patua a Kawharu ratou ko tana iwi kia ngaro i te mate kia atea (watea) ai te akau o te moana ki a Tuahu-mahina.

Ka tae nei hoki a Kawharu ki te Pa a Toa-rangatira, ka korero raua, a ka rewa te ope a Toa-rangatira, ka haere a ka tae ki te Pa i Kaupapa-hake, a ki te tahi Pa ano hoki ki Te-maika, a ka tu te parekura, ka takoto nga matua, ka tuhaina te huahua, ka tahi ra ano ka whakatika a Manga-uika te teina o Kawharu ka karanga aia ka mea “He aha taku tamaiti a Harua, i whakatikia ai ki te huahua mana,” he mea hoki kihai a Harua te tama a Manga-uika i rato i te huahua, he mea hoki e noho ana aia i runga i te ihowaka, ara i te karakia, e mate ana hoki aia, a e karakiatia ana hoki aia e te tohunga, a e tapu ana aia koia te huahua, kai maoa i kore ai e karangatia ki tonu ingoa.

Ka tata nei hoki te ope taua a Te-kanawa ka hapanga nga matua a Ngati-mango, ara o te iwi o Toa-rangatira ka tu a Manga-uika ka karanga, “Te tau noa te toa uru umu karaka hei tango i mua o te parepare o taku matua.”

A ka karanga a Toa-rangatira i konei ka mea “E whakataha.” He mea aua kupu nei a Toa-rangatira, ko ana tangata ko a Toa-rangatira kia tu i tahaki kia watea, kia tukua a Maugauika kia haere ki te riri mana.

Na ka haere aua toa a Manga-uika, hopukia mai e Te-kanawa pau tonu atu nga toa a Manga-uika ma, pau atu ratou te rima te kau nei, me ana teina hoki, a ka whati mai nga morehu o Manga-uika ma, a ka eke mai ki runga ki a Toa-rangatira maka whakatika a Toa-rangatira, ka turia te whana, ka tukua a Tao-mata-rau e Toa-rangatira kia puta ki mua. Kahore he tangata i hinga i aia, ka tukua ko Tara-mangungu e Toarangatira kia puta i mua, a ka hinga i aia te matangohi, a ka hokia e Toa-rangatira a i aia te tapiri, ka tahi ka reia e Tetiwai a i aia te tatao, na ka eke ki runga ki a Tu-kawe-kai ki te rangatira o Nga-ti-mania-poto, ka whakahokia mai eia, a ka eke ratou ki a Toa-rangatira, a ka rere te tao a Tu-kawe-kai page 96 kia Toa-rangatira ka karohia eia ka werohia e Toa-rangatira ka tu a Tu-kawe-kai, a ka rere mai a Kawharu kia riro i aia a Tukawe-kai mana, ka puta te kupu a Toa-rangatira ka mea “Waiho te tangata a to poupou a te uhi kua tae.” Ka whati a Te-kanawa, a e toru rau o Nga-ti-mamania-poto i mate i taua parekura nei.

Ka mea a Kawharu kia arumia a Te-kanawa, ka putu te kupu a Toa-rangitira ka mea “Tukua kia haere a Te-kanawa hei korero i taku toa.”

Te ingoa o tenei parekura ko “Opua-ta-ngehe.” Na ka whati ra a Te-kanawa, ka homai ano te ika (taua) a Ngati-tuiri-rangi kia Toa-rangatira, ka tu ano ka parekura a ka hinga ano i a Toa-rangatira, ko “Te-keukeuea” te ingoa o tenei parekura; i a Toa-rangatira te papa.

Na ka whakaekea ano a Toa-rangatira ma, a ka tu ano ka kekeri, a ka hinga ano te hoa riri i a Toa-rangatira ma, ka whati ratou, ka mate ano tenei parekura, huaina iho te ingoa o tenei parekura ko Te-moana-waipu; ko tenei whawhai i whawhai ki te moana, a i patua tenei ki waenga moana i runga i nga tahuna, a i runga ano hoki i nga waka, a i te ra kotahi ano ka whakaekea mai ano e taua iwi ra ki a Toa-rangatira ma, a ka tu ano ka kekeri, a ka hinga ano te parekura i a Toa-rangatira ma ano, huaina iho tenei ko Te-karoro te parekura nei, a no taua ra ano ka whakaekea e Toa-rangatira te pa o Tuahu-mahina i Heahea ka taupokina taua pa a Heahea ka taea, ka mau a Tuahu-mahina ia Kawharu ka patua ka mate, no taua ra ano i patua ai a Tuahu-mahina.

Na ka tahi ka tino riro rawa a Kawhia i a Toa-rangatira ma ratou ko Kawharu.

Te tahi take i hae ai a Tuahu-mahina ki a Kawharu, he kahu topuni, ko Koronga-ka-hura, te ingoa o taua kahu topuni, ko taua kakahu i nga tangata i Waipa i Wai-kato taua kahu e mau ana, a tukua ana te karere a Tuahu-ma-hina ki taua iwi i Waipa kia hoatu taua topuni ki aia; a kihai i homai mana; ka tahi a Paka-ua te matua tane o Kawharu ka mea “Me haere ahau ki te topuni ra maku.”

page 97

Ka ki atu a Kawharu ki tana matua, “Tena ranei e homai ki a koe, ina hoki kihai nei i homai ki a Tuahu-ma-hina?”

Ka mea atu a Paka-ua, “He tangata tuku taonga aia a Tuahumahina ki te iwi? Na koa he tangata kaiponu, ina ano hoki, kihai nei taua topuni nei i tukua mai mona, tena maku ka homai, ka haere nei au ki te tiki i taua taonga maku, a e tae au e homai a e hoki mai au, a e tangi taku putara i te tihi o Tihi-toetoe kua riro mai i au te kahu ra.” A no te hokinga mai o Paka-ua ka tangi tana putara i te tihi o Tihi-toetoe a ka rongo a Tuahumahina ka riri no te mea i homai taua kahu ma Paka-ua a kihai ra hoki i homai ki aia; ka tupu i reira tana hae me tana riri ki a Kawharu, a ki a Toa-rangatira ano hoki, no te mea kua nui raua, a kua iti aia i te iwi, i te mea hoki kihai nei tana tono mo te kahu ra i mana i te iwi o Waipa.

Pahau Raua Ko Tana Wahine O Nga-Ti-Awa.
(Nga-Ti-Toa.)

Na ka haere a Pahau; te tama a te teina a Toa-ranga-tira kia kite i Nga-ti-awa i Wai-tara, a i moe hoki a Pahau i te tuahine a Tai-tuha o Nga-ti-awa, o Nga-ti-ta-whiri-kura, a i noho hoki a Tai-tuha ki te akau i Peke-rau. Tena e tae a Pahau ki Wai-tara, a hoki mai ki te kainga o Tai-tuhi, kua takoto te ngakau me te korero a Tai-tuhi ki ana tangata kia kohurutia a Pahau. A ka tae atu a Pahau me tana ope haere e wha tekau ratou, ki te kainga o Tai-tuha, ka tahuna ta ahi roi, ka paoi i te roi, a ka kai a Pahau ma, a e kai ana taua ope a Pahau ma ka tu te iwi ra ka patua kohurutia a Pahau ma i te kainga o Tai-tuha; ko nga hoa o Pahau i ora etahi o ratou ko Pahau te mea i tino patua kia mate rawa.

Ka rere te karere ki a Toa-rangatira ma, a kia Hamu-paku ki te teina o Toa-rangatira, ka tu te ope, ka tahi ka homai e taua ope ra, ka haere mai a ka tae mai ki te akau, rokohanga mai e ratou ko etahi o te iwi o Tai-tuha e kohi mataitai ana, ka mau era ka patua ka mate, haere tonu atu te ope ra ki te Pa i Pehe- page 98 rau, ka puta te iwi o Tai-tuha ki waho, a ka whati te tutei a Toarangatira ki runga i a Toa-rangatira e takoto mai ana i te hiku o tana taua, ka oho ake a Toa-rangatira ka tu ka kekeri.

Ko Kawharu i runga aia i te tumutumu e tu ana, i te tumutumu kauere (puriri), ka homai e Tai-tuha tana amo, a ka tae mai ki te wahi i a Kawharu e tu ra i te tumu kauere, ka tata noa mai ano a Tai-tuha ki a Kawharu ka peke iho a Kawharu i runga i taua tumu ki runga i a Tai-tuha, e hara ka mau, ka patua e Kawharu ka mate, ka whati te iwi o Tai-tuha ki te Pa, haere, haere tahi a Toa-rangatira ma ki te pa, tomo, tomo tahi ki te pa ka horo te pa, ka patua te iwi ka mate; a ka riro taua whenua i a Toa-rangatira ma.

Tu-Rongo Raua Ko Whati-Hua.(Nga-Ti-Mahuta.)

He tini nga tupuna o Wai-kato, ahakoa tini ke, kei mua atu o enei ka korerotia nei, me timata te korero ki muri noa nei o aku tupuna i haere mai i runga i a Tai-nui, a mo muri noa nei ka noho i Kawhia aua tangata nei, a Tu-rongo, a Whati-hua. Ko Tu-rongo te tuakana. Ko Whati-hua te teina.

Ka moe a Tu-rongo i a Apa-kura, no Nga-ti-apa taua wahine, ka moe nei raua, a ka roa, ka haere te wahine ra a Apa-kura ka moe i a Whati-hua hei tane mana; no te mea he tangata kaha a Whati-hua ki te mahi kai, a he tangata mangere a Turongo.

A ka haere nei te wahine ra a te tuakuna, ka moe i te teina, ka pouri a Tu-rongo, a ka mahue a Kawhia i aia, haere ke ana aia, noho rawa atu aia i Ahu-riri a ka moe aia i to reira wahine; i moe i te tamahine a Tu-aka i a Ma-hina-rangi, no Nga-ti-kahu-ngunu a Tu-aka. Ka moe nei raua ka puta ko Rau-kawa; tana ko Rere-ahu, tana ko Mania-poto, ko Mata-kore, ko Rongorito. Ka moe a Matakore i a Tuki-taua, i te tamahine a Wairere o Nga-ti-mahanga; tana ko Wai-ko-hika; ka moe a Wai-ko-hika i a Te-kanawa-nui, tana ko Parenga-ope, ko Tira-manu-hiri. Ma moe a Parenga-ope i a Te-umu-ki-whaka-tane, i te page 99 tama a Haua, o Nga-ti-haua, tana ko Whaka-maru-rangi, tana ko Muri-whenua ko Here. Ka moe a Here i a Pura, o Nga-ti-mahuta ta Here ko Takerei-te-rau.

Ka mate a Te-umu-ki-whaka-tane, ka moe ano a Parengaope i a Te-aho-o-te-rangi (he teina ki a Te-umu-ki-whaka-tane) ka puta ko Te-kahu-rangi, ka moe a Te-kahu-rangi i a Te-rauangaanga o Nga-te-mahuta, ka puta ko Po-tatau. Ka moe a Po-tatau i a Raraha no Nga-ti-mahutu, tana ko Te-paea, ko Makareta, ko Matutaera.

Ko nga uri enei a Tira-manuwhiri ka moe a Tira-manu-whiri i a Tu-mokemoke, no Nga-ti-mania-poto, tana ko Wai-ora, ka page 100 moe a Wai-ora i a Pare-tauhinu, no Nga-ti-te-uru-kahu no Kawhia, tana ko Waha-nui, ko Hau-pokia, ka moe a Waha-nui i a Te-wai-paraoa no Nga-ti-mania-poto, ka puta ko Te Tata, ko Ngohi-tu-arau, ko Te-rangi tu-a-taka. Ka moe a Ngohi-tu-arau i a Tara-ti, no Nga-ti-wai-ora, tana ko Reihana-te-hua-tare.

Ta te Tata wahine, ko Ua-whiu no Ngati-apa-kura, tana ko Waha-nui (tuarua) ka moe a Waha-nui (tuarua) i a Ta-whaia, tana ko Rawinia, ka moe a Rawinia i a Mihaka Tupanapana o Hokianga.

Ta Tira-manu-whiri tane ano, i te matenga o Tu-moke-moke ko te teina o Tu-mokemoke ko Hapa-hapai, tana ko Piri ka moe a Piri i a Pare-ipu, no Nga-ti-hika-iro o Kawhia, tana ko Tara-unahi, ka moe a Tara-unahi i a Keke, no Nga-ti-apa-kura, tana ko Wharaunga, ko Tutu-mohe, ka moe a Tutu-mohe i a Rua-ea no Nga-ti-taheke, tana ko Wi-toetoe.

Ka moe ano a Tara-unahi i a Rangi-ua, no Ngati-mania-poto, tana ko Nutone-te-pakaru, ka moe a Nutone-te-pakaru i a Tekoi, tana ko Matene, ko Tama-kawe, ko Huriana. Muri iho i a Rere-ahu ko Whakatere, ko Wai-rangi, ko Taki-hiku.

page 101

Muri iho i a Rere-ahu, ko Whakatere, ko Wai-rangi, ko Takihiku.

No Ngati-whakaue toku tupuna to Nga-ti-tama-te-ra. Ta Rangi-tihi ko Taka, ko Kumara-maoa, tana ko Tama-nga-rangi, he wahine, ka moe i a Haua no Nga-ti-haua, tana ko Ka-hoki, ko Werewere, ko Pu-kauae, tana ko Te-umu-ki-whaka-tane, tana ko Whaka-manu-rangi, tana ko Rangi-maunu, ko Tete-nui, tana ko Te-tupua, tana ko Tarera-nui. Ta Ka-hoki ko Teoro, tana ko Puranga-taua tana, ko Tangi-roa, tana ko Te-waha-roa, tana ko Wiremu-tamihana-tara-pipipi. Ta Werewere, ko Tangi-tu, tana ko Rangi-nui, ko Te-hura(nui) tana ko Tioriori.

Ka moe a Te-umu-ki-whaka-tane i a Kiri-uku tama-hine a Ka-hoki tana ko Kau-tu, tana ko Ao-nui, tana ko Te-uri-o-te-oro, tana ko Aperahama-nga-ure, ko Paora e noho ana i a Nga-ti-te-ata. Ta Ao-nui ko Te-tiwha, tana ko Taniwha (nui), tana ko Ki-tahi. Ta Werewere, ko Tangi-tu, tana ko Rangi-nui, tana ko Mo-roa, ko Patene-puhata.

page 102

Whati-Hua Raua Ko Rua-Pu-Tahanga.
(Nga-Ti-Awa.)

Na, ka moe nei a Rua-pu-tahanga, i a Whati-hua, na whanau ana a raua nei tamariki, ko te tangata matua, ko Tu-rongo, muri iho, ko Ue-nuku, te whakapakanga ko Tu-whata, a no muri iho, ka kitea e Whati-hua, tetahi kotiro atahua. Ka whakaaro tona ngakau, “Me pewhea ra ia, e tata ai ki a tua whine,” a muri iho ka kitea e ia he tikanga mana, kia tae ai aia ki taua wahine. Na i tetahi ra ka mea ia ki tana whaerere, “E Whae,” ka o mai te wahine, “He aha e pa,” ka mea atu a Whatihua, “E haere ana au ki te wero manu,” i reira, ka whakaae atu te wahine ra, ka tahi ka haere te tangata ra. He oti, ko te wahine ra hoki, nei ra ware noa te ngakau, hua noa hoki ki nga korero mai a Whati-hua ra e, e haere, ana ia ko te wero manu; kaore ko te wero manu te whakahewanga a te koroke; tera ke te manu ka haerea nei, ko te wahine kua kitea ra e ia i era rangi ra, ka tahi ka haere te nauhea (koroke) ra, a ka tae ki te page 103 ngahengahe (ngahere) i mea atu ra ia ki tana wahine, “E haere ana ko te ngahengahe (ngahere) ko te were manu.” Kaore, ko te nehenehe (koraha) ko te whare o te wahine ka haerea nei e ia, a ko te manu ko taua wahine kua hiahiatia, nei e ia. Na, ka tahi i a ka haere, a ka tae ki te whare i taua wahine, ra tomo ana ki te nga herehere, ara ki te whare o taua wahine, a kite ana i te manu, ara ko taua wahine nei, ra kua tu tana manu a moe ana raua nei, otira ko te wahine ra he mea pani ki te horu (kokowai), a taro rawa a Whati-hua ki reira, ka hoki mai, otira ko te parapara o te kokowai a mau i aia. Na, haere mai ana ia, ano ki whakatata mai ki tona kainga, kua kite atu tana wahine, kua oho te wahine, i kite atu hoki aia ki te parapara kokowai e mau mai ana i te kiri o te tane. I namata kua karanga tonu atu te wahine ra, “Kei whea o manu.” Ka mea mai te tane, “Kaore kau ana he manu.” Ka tahi ka mea atu te wahine ra, “Ae, ka hei tau, ka hua noa nei au e, e haere ana koe ko te wero manu, kaore he manu ke tau e mea na koe kia haere ki te wero.” Ka rongo mai te tane, ka mea aia, “E kua mohiotia au e Rua-putahanga.” Ka mea atu i a ki te wahine, “E whae, he aha tau e mea mai na? Kaore he kupu a te wahine ra; Na i muri iho, ka pouri te wahine, ka timata tana hae, a te pai a Whati-hua, ki te haenga o tana wahine, ka tahi ia ka tahuri ki te patu i tana wahine, a nawai, i pai te wahine ra, i pai, i pai a ka pouri te wahine ra, ka whakama hoki. Na i reira, ka mea te wahine ra kia whakarerea e ia tana tane kia haere ia, a ka rite, a ka tahi i a ka haere ka ahu te haere ki Kawhia, ki te ara tika ki Taranaki. Otira mea rawa ake ia ki te haere ki Taranaki, kua hiahia noa ake ia kia haere ki reira, i mea hoki ia, “Ma te aha ra au e tae ai ki Taranaki kia kite ia ia Porou.” He rongo ngaki kai hoki no tera tangata na Porou, koia ia i mea ai kia ahu pera tana haere no mua atu tenei o ano whakaaro o ta raua ngangaretanga (whawhaitanga), a patu noa ake nei tana tane i aia, kua tika tona haerenga. Na ka tahi ia ka haere a kei Kawhia ia, e haere ana raua tahi ano ko tana kuri, na ka kite a Whati-hua, kua ngaro tana wahine ka mohio te tangata ra kua riro tana wahine, page 104 na ka tahi ano ia ka haere, ka whaia (arumia) i runga i nga tapuwae o te wahine, na kua taka te wahine ra kei te Taha-roa, na kei Kawhia a Whati-hua e haere ana, ka taka a Rua-pu-tahanga kei Maro-kopa, kei te Taha-roa a Whati-hua e haere ana kei Harihari te wahine ra, kei Maro-kopa a Whiti-hua, kei Kiri-te-here a Rua-pu-tahanga, kei Harihari a Whati-hua, kua tahuri a Rua-pu-tahanga na kua kite ia i tana tane e haere atu ano i muri ia ia, na ka tahi te wahine ra ka taka kino te haere, whono (tata) mau ano i a ia te wahine. Na kua tae ki ti pikitanga o Hapuku, ka tu te wahine ra ka titiro mai ki te tane, ka karanga atu te tane, “E whae e, hoki mai, he aha ra taku kino ki a koe i haere ai koe, hoki mai ra ki a taua tamariki?” Ka tahi te wahine ka karanga mai ki a Whati-hua, “E, hoki atu i kona ka tu nga tai o Rakei-mata-taniwha-rau.” Na, tino putanga o te taniwha, ki te whakapohutu i te moana, tino tunga o te ngaru, ana na, papaki ana ki runga i te pari; heoi ano, ka tu tonu atu te tangata nei, te puta; me pewhea i te wehi ki te taniwha, me te ngaru. He oti ano ka piki te wahine ra raua ko te kuri, ka hoki mai a Whati-hua, ka eke a Rua-pu-tahanga ki runga, o Hapuku, ka heke ki raro ki tatahi ka tahi ka haumiri haere i tatahi a ka tae ki Tapiri-moko, na ka mea te wahine ra, “Me aha ra au ka puta ai i konei?” Na ka tahi ka piki te kuri a te wahine ra, e piki ana te kuri ra, e titiro ana te wahine, ra, na kua mea te wahine ra “E tera ano te wahi hei haerenga moku aianei.” Nawai, nawai, a ka eke te kuri ra, na ka tahi ano te wahine ra ka whakamatau piki, na ka piki e hara kua eke te wahine ra na kua heke ano te kuri ra, kua heke tahi ano hoki te wahine ra, kua tatu te kuri ra muri ake ko tana rangatira ka tatu atu ki raro. Na, na te kuri a Rua-pu-tahanga tera huarahi a Tapirimoko i kitea ai. Na tenei whaitua, ko Tapiri-moko me te pikitanga katoa ano, ko Tapiri-moko; ko runga ko te maunga, ko Moe-a-toa, ko te heketanga atu ki tua o tenei pikitanga ko Nuku-hakari. Na ka haere te wahine ra raua ko tana kuri, ka tae ki Ngangara-hae ka piki, Taunga-uru-roa ka haere i te one. page 105 Wai-Kawau, ka haere ka piki i Koura-whero, ka haere te Papa-ia-tai, ka haere i te one o Papa-rahia, ka, tae ki Awa-kino, ka kau, ka whiti ka haere i te one o Hakere a ka tae ki Mokau ka whakawhiti ka whiti, ka haere ka taawhe i te rae o te Puia, Wai-hi, ka haere i te one o Mou-haka-tino, ka kau, ka whiti, ka haere i te one o te Tahua, Pou-tama, te Kawau, ka haere ka kite te wahine nei i te karaka o Karaka-ura, ana na tau ana te ponini ki te moana; ka haere ano raua ko tana kuri ka tae ki O-maahu, ka haere ano ka tae ano raua ko tana kuri, ka tae ki Tonga-porutu ka kau ka whiti ka haere ano, ka tae ki Katikatia a ka tae ki te Horo, ka heke, ka haere i tatahi ko Pari-ninihi, te mounga (maunga), ka haere ano a ka tae ki Puke-aruhe, ka haere i Parae-roa, ka haere Papa-tiki, Whanga-takii, ka haere i te one o Kuku-riki, ka tae ki Mimi-tangi-atua ka kau, ka whiti ka haere ano, ka tae ki te Ara-paopao, ka haere i te mania o te Kaweka, ka tae ki Ure-nui, ka whiti, ka piki i te Pihanga, ka haere, ka tae ki O-naero, ka whiti, ka haere Wai-au ka haere i te one o te Wakarau-tawa, Titi-rangi, Wai-tara, ka whiti ka haere ka tae ki Wai-o-ngana, ka whiti, ka haere ka tae ki te Rewa-tapu ka haere Te-he-nui, ka whiti, ka haere, Hua-toki, ka haere Nga-motu ka piki i te Tutu, ka heke, ka haere tonu i tatahi a, Ngti-rua-nui atu ana, Na, ka tae i a, ki te tangata i koroa ai e ia, kia haere aia ki a ia hei tane mana a moe ana raua ko Porou, heoi ano kua na tona ngakau ka moe nei ia i te torere a tona manawa. Na, ka moe nei a Rua-pu-tahanga i a Porou, a ka roa, ka tahuri te tangata ra ratou ko tane iwi ki te patu i te kuri a Rua-pu-tahanga ka tahi ka kainga e ratou, a ka pau, ana tena whakawiria te iwi ra e te mana o te kuri ra, ana na, e hara i te hanga, akuanei, ka whakakuri tonu iho te reo o taua iwi nei, ka whakaau kuri noa iho a-u, a-u, ano he kuri te reo o tera iwi au-au.

Heoti, tena atu ano te roanga kaore au i ata mohio.

Tu-Rongo Raua Ko Whati-Hua. (Nga-Ti-Te-Ata.)

He pouri no te ngakau o Tu-rongo ki tana aitua koia aia i kopare ai i tana mahunga ki te rau kawakawa, a no muri iho ka whanau te tamaiti o tana wahine, tapa iho te ingoa o taua potiki ko Rau-kawakawa, koia te take o te ingoa o tenei iwi e kiia nei ko Nga-ti-rau-kawa.

Na Nga-ti-rua-nui i whakamoe a Rua-pu-tahanga hei wahine ma Tu-rongo, a na Whati-hua i tango te wahine a Tu-rongo ara ka riro a Rua-pu-tahanga i a Whati-hua hei wahine mana: a ka whanau ta raua potiki ko Ue-nuku-tu-whatu te ingoa, a kowhatutia ana a Ue-nuku-tu-whatu a kei te awa i Awa-roa i Kawhia taua kowhatu e tu ana i enei ra. Ka pakoko te wahine, a ka hore kau e whanau he tamaiti mana, ka haere taua tu wahine ki taua kowhatu ki a Ue-nuku-tu-whatu karakia ai i ana karakia kia hapu ai aia kia whanau mai ai he tamaiti mana ki te ao nei.

Roa kau iho ano a Rua-pu-tahanga e moe ana i a Whati-hua, ka mahue a Whati-hua i aia ka haere ke noa atu a Rua-pu-tahanga, ka whaia e Whati-hua, ka karanga atu a Rua-pu-tahanga, “Hoki atu i kona, ka tu nga tai o Rakei-mata-taniwha-rau, ka mate koe i te whainga mai i taku hika mokai (tau ke).

Whati-Hua Raua Ko Rua-Pu-Tahanga.
(Nga-Ti-Mahuta.)

Ko Whati-hua te tuakana o Tu-rongo, ka moe a Whati-hua i ana wahine toko-rua. Tana wahine matua ko Rua-pu-tahanga. Tana wahine tua rua ko Apa-kura.

Ka hiakai a Apa-kura ki te tuna, a ka haere ta raua tane a Whati-hua ki te hi tuna kokopu, ka hi noa te tangata ra, a kaore e hohoro te kai mai o te tuna, i roto hoki te tuna i te rua kohatu e noho ana, ka tahi ka hirihiria (karakiatia) e te tangata ra tana toke ka mea.

Mate ki te hiakai nui o Apa-kura.

Kihai te tuna ra i haere mai ki te kai i tana maunu ki te, hirihiri ra. Ka hirihiri (karakia) ano aia ka mea.

Mate ki te hiakai nui o Rua-pu-te-hanga.

page 107

Ka puta mai te tuna ra ki waho i tana rua, ka kai ki te toke a te tangata ra, ka hutia ka eke ki utu, ka maua ki te kainga, ka hoatu e Whati-hua te tuna ra ma Apa-kura, ka korero te tangata ra nana i hi te tuna ra ka mea “I hirihiria e au te tuna nei i mea au.

Mate ki te hiakai nui o Apa-kura.

Kaihai i puta mai ki waho o te rua i noho ai, a ka hirihiria e au, ka mea.

Mate ki te hiakai nui o Rua-pu-te-hanga.

Ka tahi ka puta mai, a e takoto na. Ka rongo a Rua-pu-te-hanga kua hoata te tuna ra e Whati-hua kia Apa-kura, ka mea aia, “Na te hirihiringa ki toku ingoa i puta mai ai te tuna ra, a hoatu ke ana eia ma Apa-kura.”

Ka pouri te wahine nei, nei koa kua whanau te tamaiti a Rua-pu-te-hanga ko Ue-nuku-tu-hoka (whatu) te tamaiti, ka tahi te wahine ra ka haere, waha ake te tamaiti ka ahu na Kawhia te haere, a waihotia iho te tamaiti i te taha o te moana i Kawhia, ka haere atu a Whati-hua ki te whai i te wahine ra, rokohanga atu eia ko te tamaiti e takoto ana, a waha ake eia ki tana tuara, a ka kite atu aia i te wahine ra e haere ana, ka karanga atu aia, “E whae e, noho mai a kona, ki ta taua tamaiti,” haere tonu te wahine ra me tana kuri ano, ka tika tana ara ma Maro-kopa te haere a te wahine ra, me te whai (aru) atu ano te tangata nei me te karanga haere atu, “E whae e, noho mai i kona,” kihai hoki te wahine ra i tahuri mai.

Te kakahu o te wahine ra he porera, tau tititia te aroaro ki te otaota, a ka tae noa aia ki Tapiri-moko ka noho te wahine ra ka tangi, me te haere atu ano te tangata nei, ka wetekina te tautiti o te wahine ra, a tapa tonutia iho te ingoa o taua wahi Ko-tautiti-o-rua-pu-tahanga, ka tata-tata atu te tangata nei ki taua wahine ra, ka tukua te kuri a te wahine ra eia, ki te whakataki (rapu) huarahi mona, he pari tu tonu hoki taua huarahi, a ka kitea he huarahi e te kuri ra mo tana rangatira, ka whakatika te wahine ra ka haere; ka karanga atu ano te tangata nei, “E whae e, noho mai i kona, ki ta taua tamaiti,” kua heke te wahine ra i te pari, a kua tatu ki raro, kua puta ki page 108 tua o te hu, ka tahi te wahine ra ka karanga atu ki a Whati-hua, “E pa e, hoki atu i kona, ka mate koe i te whainga mai i taku hika tau ke.”

Ka karanga atu ano te tangata ra, “E whae e, noho mai i kona ki ta taua tamaiti.”

Ka karanga atu ano te wahine ra ki aia ka mea.

“E pa e, hoki atu i kona, ka tu nga tai, o Rakei-mata-taniwharau.”

Tana haerenga mai o te tai, katikati ana ki te take o te pari, a ka ngaro te huarahi o te wahine ra i haere atu ai, na tana kupu i karanga ra i mea “Hoki atu i kona ka tu nga tai o Rakei-mata-taniwha rau,” haere tonu mai te tai o te moana, a kati tonu ki te pari, na te tai i arai te ara.

Haere ana te wahine ra, hoki mai ana a Whati-hua, waha ake ano te tamaiti eia, ka haere te wahine ra a ka po horahia atu te porera ara e kakahu ra, tapa iho te ingoa o tera wahi; ko Hora-porera.

Ka haere tonu te wahine ra i te aonga ake o te ra, a noho rawa atu i roto i tera iwi i Te-ati-awa, moe rawa atu i te tane o taua iwi ra.

Haere nei raua ko tana kuri, a tae atu, ki taua iwi ra, a na ratou i kohura taua kuri, a waiho iho hei take pakanga te patunga o taua kuri a Rua-pu-tahanga, a hinga ana te iwi, na ratou taua kuri i patu.

Ka whanau nga tamariki a Rua-pu-tahanga, a ka tata aia ki te mate, ka ako ake ki era o ana tamariki ka mea atu aia ki a ratou, “Ki te mate au, kaua au e tanumia, engari me whakairi au ki runga ki te pataka (whata) ki te marae ano o te pa nei tu ai; ki te puta mai he tangata o nga whenua ke atu; a ki te mea ka taka iho taku pane; ko o koutou tuakana ena tangata.”

Kua ruruhitia a Rua-pu-tahanga ka mate nei aia a ka tanumia aia, ara ka whakairia ki te whata, ka mahia ki te tikanga o tana i poroaki iho ai.

Roa noa ka puta mai te teretere o ona tamariki i waiho iho nea eia, i rongo hoki kua mate to ratou whaea, haere tonu mai aua tangata, a kahore enei tamariki ona i Nga-ti-awa i mohio page 109 ko o ratou tuakana enei i te teretere nei, kaore ano hoki aua tamariki a Whiti-hua me enei o Te-ati-awa i kitekite noa i ratou, haere tonu mai aua tamariki a Whati-hua, tae tonu mai ki te Pa o enei, haere tonu atu ki te marae o te Pa, noho ana ratou i raro i te pataka e noi (iri) ra nga iwi o to ratou whaea, me te titiro nga tamariki o Te-ati-awa ki te haeranga o era ki te wahi tapu, kihai i roa te nohanga iho o taua hunga, ka marere (taka) iho te pane o taua ruruhi ra, a ka tahi era o ana tamariki ka mohio, ae ko o ratou tuakana enei i te teretere i haere mai nei, kua oti ra hoki te ki iho e te ruruhi ra “Ki te taka iho taku pane, ko o koutou tuakana ena” heoi ano tangi ana enei ki era, me era ki enei.

A ko ona uri ano enei ko o Rua-pu-tahanga; ko Nga-ti-rua-nui, ko Te-ati-awa.

Ko to ratou reo ko te reo o te kuri a Rua-pu-tahanga i Kohurutia ra e ratou. Koia tena ko tona reo ko to Te-ati-awa, ko to Ngati-rua-nui, e au kuri naka te reo.

A no Wai-kato ano hoki tenei tupuna a Whati-hua.

Rua-Pu-Tehanga Raua Ko Whati-Hua:
(Puke-Tapu.)

Tenei wahine a Rua-pa-te-hanga, he wahine no Nga-ti-rua-nui no Taranaki, he rongo nona ki te ingoa o Whati-hua, koia aia i haere atu ai i tona kainga i Ka-whia, a moe ana aia i a Whati-hua.

Mei reira he wahine ano ta Whati-hua, ko Apa-kura te ingoa, a ka hapu a Rua-pu-tehanga. Ka tono aia ki tana tane kia haere aia ki te hii tuna mana, ka haere te tane a hi te kai ake no te tuna, ka hirihiria eia te tuna ki te ingoa o Rua-pu-tehanga kia kai mai ai te tuna, kihai noa ake i kai mai, a ka hirihiria eia ki te ingoa o Apa-kura, ka kai mai te tuna, ka mau a Whati-hua ki ana tuna ka hoatu kia a Rua-pu-tehanga, ka ki atu i hirihiria e au nga tuna na ki te ingoa o Apa-kura i kai mai ai, a ka rongo a Apa-kura ka riri ki nga ika i mau ake ki te mana o tena ingoa kia hoatu ki te tahi wahine ke a ka riri aia ki a Rua-pu-tehanga.

page 110

Ka pouri a Rua-pu-tehanga ki te hae o Apa-kura, a ka whakatika aia me tana kuri me Rua-hinahina, ka haere i te ara ma Tapiri-moko, ka whaia mai e Whati-hua kihai noa ake te wahine ra i hoki, ka noho a Rua-pu-tehanga i te tahi tane i Mokau, a he tangata tahae taua tane nei, a ka mahue aia i a Rua-pu-tehanga ka haere ano aia ka ahu ki Wai-tara, ka noho i te pa ra i Manu-korihi; he tangi no te manu i te ata, ara ka tu a ao te ra ka korihi te manu. Koia te ingoa ra, a Manu-korihi.

I te wa i haere mai ai a Rua-pu-tehanga i tana tane tua tahi i a Whati-hua, i mau mai ano aia i te tamaiti a Whati-hua, a no tana moenga i te tane i Mokau, whaka-rerea atu ana te tamaiti a Whati-hua i Mokau.

Ka rongo te wahine nei ki te rongo o Porou, he maia no tana mahi ki te waru kao, a ka hiahia atu aia ki te rongo nui o Porou, ka haere a Rua-pu-tehanga ki te tahi kainga noho ai, a taia aua tana huha eia ki te moko a he mea karakia hono eia tana moko, koia te ingoa o tera whenua o Horohanga. Ka haere ano aia, a ka tae ki te ara, ka titiro ake aia ki runga ki te rangi. Koia te ingoa o tera whenua a Whaka-ahu-rangi, ka haere ano aia, a ka horahia eia tana Porera, koia te ingoa o tera kainga o Hora-porera.