page break

Te Kumara, i Tae Mai Ai Ki Enei Motu.
Nga Kupu Tautohetohe A Nga Iwi Maori, Mo Te Kumara I Kawea Mai Ai Ki Enei Motu.

Meiha Ropata Wahawaha, O Nga-ti-porou:

Ka tahi ka whakaaetia kia tikina te kumara i Hawa-iki. I te po ka nohoia a wharetia; ara ka runangatia. Ka tonoa nga atua hei puru i nga hau, i nga tuatea o te moana, hei awhi i te waka, hei whakamama, hei hoe hoki kia tere ai. Ka tahi ka toia a Horo-uta ki te wai, ka utaina nga kai hoe, hokowhitu ki te tahi taha, hokowhitu ki te tahi taha. Ka eke ano a Kahu-kura ki runga, a ka hoe te waka ra ki Hawa-iki ka tikina te kumara. Ko Kahu-kura i noho atu i Hawa-iki. Ka utaina mai te kumara i runga i a Horo-uta, ka hoe mai ra a ka u ki Ahuahu, a ki Whanga-paraoa, ki Wai-apu, ki Turanga, ki Nuku-tau-rua, ki Here-taunga, ki Te-whakawhitinga, ki Kai-koura, puta noa enei motu, nana katoa te kumara i tuha. No reira nga kupu o te karakia o Horo-uta mo nga mahinga o te kumara, koia tenei:—

page 4

Ahuahu whenua i tupu ai te kai (kumara),
I ri taua i te ngaru e.
Whakatane whenua i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru e.
Wai-apu whenua i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru e.
Whanga-paraoa whenua i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru e.
Here-taunga whenua i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru e.
Nuku-tau-rua whenua i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru e.
Here-taunga whenua i tupu ai te kai,
I ri taua i te ngaru e.

Me era atu wahi katoa, he pena tonu nga kupu o taua karakia.

Iraia Tutanga Wai-O-Nui, o Whanga-nui:

E hoa ma e nga iwi Maori, e whakahe ana au i nga korero a Meiha Ropata i panuitia mai i Nga-ti-porou; ko tana kupu na Kahu-kura i tiki te kumara ki Hawa-iki ko te waka a taua tangata i haere ai ki Hawa-iki ko Horo-uta. E hoa ma, ko taua korero he tito noa iho nana, no te roro o tana whare. E hoa ma, e nga kuare o tera tai, tae atu ki te tangata nana taua korero kia rongo mai koutou, ko tenei kai ko te kumara na taku tupuna na Turi, ko te waka i na rungatia mai ai ko Ao-toa; te whenua i toua (tiria, ngakia) ai taua kai ko Hekeheke-i-papa wahi o Pa-tea. E hoa ma e nga iwi o tera tai o Nga-ti-porou kaua e noho e korero, no runga i a Horo-uta te kumara, kaua e ki na ta koutou tupuna i tiki atu te kumara i Hawa-iki, kia hua ai a koutou tamariki he tika, kei noho i runga i te kuwaretanga.

Rev. Mohi Turei, o Wai-apu:

Taku kupu hei whakahoki mo te whakahe a Iraia Tu-tanga, e whakahe nei i te panui a Meiha Ropata, o Nga-ti-porou.

E hoa a te tangata whakahe, ko koe rawa te tangata tino tito, ina hoki ka ki koe, kia whakarongo matou nga kuare o tenei tai ki to korero. E hoa kei te mohio ranei koe na Turi au a Nga-ti-porou? to tito. Kei te mohio ranei koe no runga au a page 5 Poro-u-rangi no Ao-tea? to tipa-tipa. Ka tika to ki mo to maara mo Hekeheke-i-papa. I nga ra o to tupuna o Turi ka toua te kumara ki to maara ki Hekeheke-i-papa; tena ano ranei te tupu mai na taua kumara a taea noatia tenei ra? Ki te pena to kumara, ka tika tau whakahe moku mo Nga-ti-porou.

Taku ki a koe, nau tau kumara, me tou tupuna, me tau maara, naku taku kumara me toku tupuna, me taku maara.

Ka taia te wai o te riu o Horo-uta ki Wai-apu, koia taku whakatauki mo te nui o te kai “Ka mahi te tainga o te riu o Horo-uta, to taea te opeope,” te rua o aku pepeha, “He kai ka pae ki Wai-apu, ka mahi nga marua a Tapui-para-heka.” Ka onokia (ngakia) te kumara i taua wa ano i u ai a Horo-uta ki Wai-apu, te ingoa o te maara ko Whaka-rara-nui, a e tupu mai nei ano te kumara; taku mahi he hauhake i te ngahuru, ko nga te tipu (tupu) mahue iho ki waenga; a i te koanga, ka tupu ano te te o aua tipu (tupu); he pena tonu o Horo-uta mai ra ano a taea noatia tenei ra.

E hoa koia au ka mea atu nei ki a koe, kia marama to whakahe, titiro iho koa ki taku kumara a taku tupuna e tupu nei ano, me te Hutu-kawa tohu o taku kumara kei te paenga ano o taua maara e tu ana; ko O-teko-mai-tawhiti te ingoa, me to Mapou (Mapau) toko e tu mai nei ano ko Atiati-hinga te ingoa.

Hoani Nahe, o Hau-raki:

E hoa ma e nga iwi katoa, tona koutou, rere, whakarongo mai, i tae mai ano te korero o te hui a Nga-ti-porou i Mata-ahu ki a matou. I puta i kona te korero a Meiha Ropata Wahawaha rangatira o Nga-ti-porou mo Kahu-kura, nana i tiki te kumara i Hawa-iki, i na rungatia i a Horo-uta.

Na e hoa ma i rongo ano au i aua korero a Meiha Ropata, a kahore kau aku wakahe mo ana kupu i puta i te wa i rongo ai au ki ana kupu ana; no te mea nana ano ana korero, he mea tito nana i te roro o tana whare; engari no to wa i rongo ai au ki nga kupu whakahe a Iraia-tutanga-wai-o-nui, tama a Maru- page 6 era (wera) o Whanga-nui, a e ki ana ai “Ka nui to he o te korero a Meiha Ropata, a a Nga-ti-porou katoa. E hara i a Kahu-kura, nana i tiki te kumara i Hawa-iki, i ma rungatia i a Horo-uta, engari na taku tipuna (tupuna) ke na Turi: a ko to waka i utaine mai ai taua kai ko Ao-tea.”

Na e nga iwi Maori katoa o te Motu nei, o runga o raro, whakarongo mai ki taku kupu mo enei tangata, toko-rua enei tangata he poauau anake, tenei pea enei tangata kei te whakaaro, ko a raua iwi, nga iwi mohio rawa atu o nga iwi katoa o nga motu nei, a ko raua nga tino tangata mohio rawa atu ki te whakahaere i nga whakapaparanga o te noho o nga iwi katoa o nga motu nei. Otira ko taku whakahe mo Iraia-tutanga-wai-o-nui, ko tenei tangata i kape i te pura o te kanohi o tana hoa, a he pura ano kei tona kanohi. Na whakarongo mai e nga iwi katoa o enei motu; na tera iwi ano ana kumara, na tera iwi ano ana kumara, i na runga mai ano i ana waka. Naku ano ake kumara, i na runga mai i a Tai-nui, te waka a Hotu-nui raua ko Hotu-roa, a o Marama nei raua ko Whaka-oti-rangi nga wahine, haunga ano ia te nuinga atu o nga tangata o taua waka, ko nga wahine onei na raua i mau mai te Kumara te Hue, te Aute, me te Paraa, i na rungatia mai ano i a Tai-nui, a he mea mau mai i Hawa-iki. A i na runga mai ano i a Tai-nui ana Karaka, he neke aua Karaka no Tai-nui, koia ena i Manuka i tua atu o Akarana i Awhitu e tupu ana. I ma Tamaki hoki te toanga o Tai-nui i puta ai ki Manuka, i tae ai ki Kawhia, a kei reira ano a Tai-nui e tau ana tae noa mai ki tenei ra, a he ko-whatu a Tai-nui ona e tau mai nei. Ano ka tae a Tai-nui ki Kawhia, ka ngakia nga purapura a nga wahine i mau mai nei i Hawa-iki; wehe ke nga maara a te tahi o aua wahine, a wehe ke ta te tahi: a ko te whenua i whakatoria (tiria) ai ko te Papa-o-karewa te ingoa i Kawhia. Te tupanga ake o nga mea i tiria ki aua maara nei, puta ake te Kumara a Marama he Pohue, a puta ake to Hue, he Mawhai, puta ake te Aute he Whau, puta ake te Paraa he Horo-kio (Koro-kio) ka he te tupu ake o nga purapura a Marama i whakato ai, te take, i hara aia ki tana page 7 taurereka. Engari te tupu a o Whaka-oti-rangi i tika, puta ake ano te Kumara, he Kumara, te Hue, he Hue, te Aute, he Aute, te Paraa, he Paraa ano, na kona te whakatauki nei “Ka hari koe e te rukuruku (paro, kono) a Whaka-oti-rangi.”

Kia rongo mai e nga Motu katoa nei, na Tai-nui ano ana Kumara, me ana Hue, me ana Aute, me ana Paraa i mau mai, me ana neke Kopi (Karaka) me ana Kiore. Na era atu waka ana mea i mau mai.

Ko ta korua, e Meiha Ropata raua ko Iraia-tutanga e ki nei na Horo-uta raua ko Ao-tea i mau mai te kumara mo nga motu katoa nei; katahi nga tangata papaki, tito, teka, ko korua. Kowai ma ena waka ki hai nei i mohiotia te taenga mai ki enei motu? Kihai nei ena waka i uru ki roto ki te ropu o te tauranga o Tai-nui, o te Arawa, o Mata-tua, o Kura-whau-po, o Toko-maru, nga tino waka ra i u mai ki enoi motu i te haerenga mai o te Maori ki enei motu noho ai. Na, ahakoa ko Tai-nui te tuatahi o enei waka, i ta ratou whakapaparanga, ara ko Tai-nui te waka tuatahi e whakahuatia ana, ana tatakuna nga korero mo aua waka, e kore e kiia na Tai-nui anake i mau mai te kumara mo nga motu nei. Otiia kihai ano hoki i pena nga korero a nga kaumatua. Ko te whakahaerenga o nga waka katoa kei roto kei te waiata a Peau o Nga-ti-raukawa mo Te-tahuri raua ko tana hoa a tae atu ana ki a Tu-roa o Whanga-nui, me kore koe e mohio ki tena waiata e Iraia, no Whanga-nui na hoki koe. Whakaatu marere koe i te ingoa o to matua, a ko te tangata mohio pea tena o nga motu nei, a koia pea te tino rangatira o nga rangatira o enei motu.

Na i ana, whakarongo mai, tenei ano te tahi putake i whakapono ai ahau ki tenei korero, “Na Tai-nui ano ana Kumara i mau mai.” Koia tenei, he tangi na te tahi kaumatua no mua mo ana Kumara i pau i te Kiore, ara i to mua Kiore, ko tana tangi tenei mo ana kai (Kumara) he mea waiata eia tana pouri mo ana Kumara ka pau i te Kiore.

page 8

Tenei ka noho, ka hihiri ngakau o tangata
Ki te mahi e takoto mai nei;
Ki kona te raurau tupu noa mai ai,
Kia piki ake au te kiritai.
Nga manu e wheko ki raro Rangi-ahua,
Homai ana koe kia huihuia iho.
E tapu ana au, e ihi ana
I a Rongo-tapu-hirahira.
Ki kona e Tane pui kara-riri,
Whanaunga he ngahere.
E kore pea e whakamana e te ngutu poto
E pokaia mai ana e te tamaiti niho koi,
Nana, nohoia te ihu o Tai-nui,
Te waka a Hotu-roa,
Nana i homai ko te Kai (Kumara) ki te ao marama.
Hei aha te atua korero i mana mai ai,
Me huri kau ake ki te muri ki to tua (tuara),
Matatu noa ana ko era mahihi anake,
Takoto ana mai ta Rangi.
Ta whakarere i te rohia,
Heoi te hirihiri e ngau ki Hau-turu,
E ngau ki Te-whara ki nga puke ahua pohewa,
E takahi ki reira, e ngoto ranei o niho ki reira?
Tena te kai (Kumara) ka riro te pae ki Hawa-iki
Ki te tupuranga mai o te kai (Kumara) he Kiore.

Na e nga tangata o nga motu nei, kei noho koe ahuareka noa iho, ka tuku i etahi korero titotito noa iho mau kei kitea tou wairangitanga.

Otira taku e pouri nei, kei kiia he pono nga kupu titotito i kiia ra e aku hoa. He pono ano te pono, ko tatou kei te korero tito.

Te-Moana-Roa, o Whanga-ehu:

Kia rongo nga iwi katoa, i taku whakahe mo nga korero a Mohi Turei o Wai-apu, e whakahe mai nei i te korero a Iraia Tutanga, tama a Maru-era-whaka-rewa.

Heoi ano ra e Mohi Turei. Tena koe me nga korero o tena tai ki te Ra-whiti, tenei hoki matou me nga korero o tenei tai ki te Auru.

E hoa e Mohi, e ui ana koe ki to wahi i tupu ai te Kumara? Mehemea kei te tupu ano? Ae kei au taua Kumara, ko tana ingoa he Kahu-toto. Ko te tahi he Karaka, ko nga kai enei i riro mai i a Turi i Hawa-iki.

page 9

A te haerenga mai ano o Turi ki konei oti tonu iho ano ki konei noho ai, a kahore a Turi i hoki tuarua ki Hawa-iki.

E hoa o Mohi, engari tau waka i hoki tuarua ki Hawa-iki, ara e ai ki tau kupu: ko taku waka ko Ao-tea, i te tae-nga mai ano kaoro i hoki.

E hoa e Mohi Turei e tika ana tau whakatauki mo Wai-apu. Tenei ano taku whakatauki mo te kumara a Turi, “Ko tatua a Rongorongo.”

E hoa e Mohi Turei kei hua koe, ko koe anake te tangata o runga o tena waka, kaore ko koe ko au; tenei au te mokopuna a Rongo-kako. Kia rango mai koe ko Rongo-kako ko Ihenga-ariki ko Whe-puanaki, ko Ta-kou: timata mai i enei tupuna tae mai ki au. Na o hoa, titiro iho i ana koe, no Ihenga te tupuna kei au, ko au ano te uri, kaore ana Kumara, no runga tenei tupuna i tena waka i a Horo-uta, ko te Kumara ki tenei tai ki to Auru na Turi.

E hoa ko nga kai o taku waka, koia tenei; e kore au e whakahe i au korero. Heoi ano.

Hohepa-Te-Poki-Tauwh Itu-Pou, o Whanga-ehu:

E hoa tenei aku mahara mo nga korero a Hoani Nahe, mo nga kororo a Meiha - Ropata - wahawaha raua ko Tu-tanga.

E hoa e Hoani Nahe tenei hoki taku kupu mo au kupu.

E tika ana au kupu ki tau titiro iho, ko koe anake te tangata, nana to ara i te po, i tae ai koe ki tena tu ara korero, te mahara ai koe, i ara nga tangata katoa i te po.

E hoa katahi te tangata korero he ko koe, ina hoki ka ui koe ki a Ao-tea raua ko Horo-uta, he turi pea koe? Ko Ao-tea te waka, ko Turi te tangata ki runga; tona atua ki runga ki taua waka ko Maru, tana hoe ko Rakau-owhiti, tana tata (tiheru) ko Whakawaha(hapai)-taupata, nga utanga o runga o taua waka, ara nga o (kai) mai a taua tangata a Turi, i tana haerenga mai i Hawa-iki, he Kumara: taua kumara he Kahu-toto, a e ngaki nei ano nga uri o Turi i taua Kumara nei i te Kahu-toto. Tetahi he Karaka, a e wha-whaki nei ano nga uri a Turi i nga hua o nga karaka i tupu mai i taua Karaka ra ano.

page 10

E hoa e Hoani Nahe, te mahara iho koe i hua mai te tangata i te po. Kaua e hanga whakahe mo te tangata, no te mea i haere mai koe me tau waka i Hawa-iki, me nga utanga ano o runga. E rite tahi aua tana, i hoe mai ano hoki au me taku waka i Hawa-iki me ana utanga katoa.

Te maara i ngakia ai taku Kumara ko Hekeheke-i-papa, te maunga i tu ai taku karaka ko Papa-whero. Te whaka-tauki mo taku Kumara, ina waruhia hei kao, “Tena te o rorokia.” E hoa ma e nga iwi katoa o nga motu nei, ka tahi te tangata i turi ko tenei tangata, e ki nei aia, kahore aia i rongo ki enei waka ki a Ao-tea raua ko Horo-uta. E hoa e Hoani Nahe, he tino turi pea koe, i te mea kua rongo nei te ika i te wai, te manu i te ngahere, nga kirehe (kuri) i te parae i nga whakapapa korero mo aua waka i kiia iho ai e nga koroheke o nehe noa atu.

E tama tenei taku titotito mo tau tito i waiatatia mai na e koe.

E noho ana au i te roro o'taku whare,
O te Ao-kai-whitianga-te-rangi,
Kei te mania, kei te paheke i aku taringa.
Me ko hea te whare i tanumia ai
Te muka mo Kaha-whiri-kau e.
He muka ano taku i tupu
Ki te Aro-au-hitianga-rangi.
Matangi te whakararau o te rangi.
Kotia kite rangi te whakapakinga,
Whakaupokoa te kaha mo nga atua,
Mo toku toki e.
Ka hua hoki au i maka (whiua)
Ai ki uta ki a Tane,
Maka (whiua) ki tai ki a Tanga-roa.
Iringa whare, te ika whare, te manu whare.
Ko taringa whakaharore, popoia mango,
Ko te waka ipuipu te waka o Maru
Korenga te ika, kaore i rewa i nga tupa,
I te hakuretanga, i te rukuhanga matua,
I te kahui kore, ngaro atu ki te po i.
Te kitea ko Turau-poko-hina.
Whakaturia ko Niu-wananga,
Haere tu noa te waka o te Kahui-rua
page 11 I ruku ai nga Whatui.
Ka rewa ki runga, ko te whatu a Ngahue.
Hoaina ka pakaru te horo tuwhenua,
Te horo tu mounga (maunga) ko
Tumutumu ki Rangi-whakarawea
Kia Kewa ko te kauri whenua,
Whakarawea ki Maui, ko te Iho.
Na ko te Awhio-rangi.
Whakarawea kia rongo haua Iho;
Ko Teretere-ki-ao, ko Kopu-huri te ika.
Kia rongo mai koe,
E hara te Toki-ihu-wareware
Ko te aitanga tena a
Hine-po a Ira-pawake i,
Naku te tupuna i whiti ki rawahi (tawahi),
Ko Toro-kaha: ko Te-rangi-amio te waka.
He waka utanga nui taku waka,
Ko Toro-haki-uaua: ko Whaka-mere te ika, a, i.
He waka aha tau waka?
Te haenga ngu, haenga papaki
Haenga Paraa-reka te Ta-roa,
Te Ngoringori ki runga na, a, i.

Na e hoa e ui ana ahau, mehemea kowai to matua o tau Kumara? Ko taku kumara ko Rongo, ko Tama, ko Matua-rangi, i heke tau aro i taitua o Hawa-iki. Ko tenei me korero mai hoki koe i te matua o tau Kumara.

Tamati Tautuhi, O Mata-ahu:

He kupu whakaatu tenei mo nga kupu whakahe mo nga korero a Meiha Ropata-wahawaha, mo te korero tipua i korerotia eia mo te haerenga o Kahu-kura ki Hawa-iki ki te tiki Kumara.

Na e hoa e Hoani Nahe. Ko au tenei ko te tangata nana i tuhituhi aua korero a Meiha Ropata-wahawaha. He tokomaha nga tangata i rongo i aua kupu ana, i tae pea ki te toru mano, ko nga iwi o Te-wai-roa, ko Te-ure-wera, ko nga iwi i Whanga-paraoa, o Kaha-nui, o Te-tiki, o To-rere, o O-potiki, me nga iwi e noho ana i Here-taunga i Moe-hau. I rongo katoa ratou i nga kupu a Meiha Ropata, mo te haerenga o Kahu-kura ki te tiki kumara i Hawa-iki, a kaore (kahore) rawa i puta he kupu whakahe a ratou mo aua kupu ana.

page 12

Na e tama, na nga kaumatua tonu o tenei takiwa enei korero. Ko nga mea tonu i kitea e nga kaumatua o mua atu i a ratou, a na era i korero iho ki etahi a tae noa iho nei ki enei whakatupuranga, e hara i te mea i kite a Meiha Ropata i te haerenga o te waka i eke ai a Kahu-kura; kaore, engari i rongo korero ki nga kaumatua e korero ana, a kei te korerotia ano aua korero i enei ra, a e takoto marama noa iho ana hei titiro iho mau. E kore rawa e tika te ki na Meiha Ropata noa ake tan a mohio-tanga, e hara nei hoki i aia aua mohiotanga, na nga kau-matua ke aia i ako ki ana matauranga, e hara ano hoki i to roro o tana whare aua korero i titoa ai.

Mo au kupu tawai enei kupu. E ki ana koe, e he ana te whakahe a Iraia, te titiro iho koe ki to kurupae i tona kanohi, ka tahi ka kape i te otaota i te kanohi o te tahi tangata.

Na e hoa kia mahara hoki koe, kei waiho hoki e koe ko nga korero a au tupuna hei mea pono, a ka waiho ko nga korero a enei tupuna a matou hei tito, kei tahuri atu tau kupu whakarite ka whakawa i a koe, a kei whakapono koe ki nga mea i rongo ai koe a kaore i kite, a ka uaua noa ki te whakatikatika, kei kitea e wairangi ana ano hoki koe.

E ki mai nei koe ki a matou, “Kaua hei noho noa ka ahuareka noa iho ka tuku i etahi kororo titotito noa ma matou kei kitea ta matou wairangitanga, kei kiia aua tito-tito hei kai ma te hinengaro.” Taka kupu mo enei kupu au. He aha koe te mohio ai, he titotito ano hoki nga korero o Tai-nui, o te Arawa, o Mata-tua, o Kuru-hau-po, me Toko-maru? Ka kape hoki koe i ena ki waho kia atea mai ai te ara mo nga korero pono anake, e hara nei i te korero na te wairangi. Na kua kite nei au, kaore au pouri, no te mea kei te korero tonu koe i nga korero o au tupuna. Kati ra, he aha koe i whakahe ai i nga korero a Meiha Ropata, e korero ana hoki aia i nga korero a enei tupuna.

Ko au te tangata e whakahe katoa ana ki nga korero a nga tupuna o tenei takiwa e noho nei au, no te mea ko ratou noa i page 13 ngakau mahara a kore ake e mohiotia te tau, te marama, te ra ranei i tae ai a Kahu-kura ki Hawa-iki. E ngari pea e hoa ena tupuna i a koe na e mohio ana? E ta kaore ano he karangatanga huihui mo te motu katoa nei, hei whakaputaputanga i enei korero; e puta wawe ai i mua, e rongo wawe ai nga tangata o tena tai, o tenei tai, o era atu tai ranei, e whakariterite tahi ai i nga korero a nga tupuna e kitea ai ko ehea tupuna nga korero e pono rawa ana i a etahi tupuna. Mo tau kupu e ki mai nei kaore i rangona e koe i mua te ingoa o tenei waka i maheu i roto i te tapui waka i rongo ai koe.

Hoani Nahi, O Hauraki:

Tenei taku kupu mo nga korero a Hohepa-te-poke-tauwhitu-pou.

Na e hoa, kaore au e pouri mo nga kupu o au whakaaro i puaki nei, ka nui ranei te pai o au kupu, i kitea ai tou mohio me te tika o an korero, i mohiotia ai e nga iwi o nga motu nei, ko koe anake te tangata korero tika, korua tahi ano ia ko to hoa ko Iraia-whakarewa.

Ko tau kupu mo taku ui mo nga waka mo Ao-tea raua ko Horo-uta, ka tika tau whakahe i au mo tena, otira kia marama mai i a koe te take i uia ai tana ni e au.

E rua anake ena waka ko Ao-tea ko Horo-uta i nga korero a Meiha Ropata raua ko Iraia. E ki ana a Meiha-Ropata na Horo-uta anake te kumara katoa o nga motu nei, ki ana a Iraia na Ao-tea anake, a kei whea (hea) ra era atu waka o nga motu nei? He kore noa iho pea enei waka ki te whakaaro a ena tangata, he kore ranei pea kaore rawa raua i mohio ki enei waka; ki ta raua whakaaro pea, ki ta koutou tahi ranei, ko Ao-tea anake pea raua ko Horo-uta nga waka i u mai ki enei motu, a no runga anake ano pea i ana waka nga tangata katoa me nga utanga mo nga motu nei? Koia na te take i ui ai au ki ena waka.

E hoa e Te-poke-tauwhitu-pou, kihai pea koe i rongo i nga korero a Meiha Ropata raua ko Iraia. Taku kupu ki a koe, me ui e koe nga kupu a raua i kii ai, a ma reira koe ka mohio ai ki nga take aku i whakahe ai ki aua korero a raua, mehemea kua page 14 rongo koe i a raua kupu, me ata rapurapu ano koe i nga tikanga o a raua korero, me titiri e koe nga tikanga o nga kupu o a Meiha Ropata i mua, muri iho ko a Iraia, a hei muri rawa ka titiro ai koe ki aku, a hei mutunga ka titiro ai ano koe ki au korero i kii ai, ma reira pea koe te ata marama ai ki nga tikanga o nga take e tautohea nei.

Ki ta taku whakaaro i kite iho ai ki au korero, i kite tonu iho koe i taku whakahe mo to waka, a riri tonu iho koe, a na reira koe i kii ai i te nanakia waiata i kiia mai na e koe, me te mea nei ano e whaiti ana: e ngari kaore ana kaha.

Na e hoa, e ki nei koe, “I haere mai ano au i Hawa-iki, me taku waka me nga utanga ano o runga,” a e ki ana ano koe, “E rite tahi ana taua.” Ha e hoa, he aha hoki koe te whakahe ai i te korero a te tama a Whakarewa i whakahe nei ki a Meiha Ropata me nga tangata katoa o tena tai? I mea ai ki Nga-ti-porou, “Kaua e noho e mea no runga i a Horo-uta te Kumara, kei hua nga tamariki o Nga-ti-porou he tika, kei noho i te kuaretanga,” ko a korua kupu ra tena ko to hoa.

E hoa naku koe i whakaako i ki ai koe he utanga ano to taku waka, a e rite tahi ana taua.

Taku kupu mo tau korero, kaore he ritenga. Engari ko nga tikanga o au korero i kii nei, na to tupuna anake na Turi te kumara o nga motu nei, kaore i puta i a koe tenei kupu he wehi nou, he mea hoki i rapua e au ki au korero. He mea whakaatu marire ano ia e koe to atua, to Hoe, to Tataa, me te ingoa o tau Kumara, me te patai (ui) mai ano kia whakina atu e au te matua o taku kumara, he mahara pea nau, kei te korenga e whaakina atu e au, hei reira pea koe ka ki ai, “Na Ao-tea anake na raua ko Turi nga kumara katoa o enei motu.”

E hoa ki to mohio pea, he Kahu-toto anake ano te Kumara o nga motu nei. E hoa kaore ahau i ki i te tau-tahi, “Na Tai-nui anake nga kumara katoa o nga motu nei.” Engari ka tahi nei ano koe, nga tangata o tena waka o Ao-tea ka mea. “He utanga page 15 ano to Tai-nui.” Ki tonu mai koia, “Kaore he kumara o runga i era atu waka o nga motu nei, na to tupuna anake na Turi.” Penei ka mutu te mea atu ki a koutou ko o hoa. He aha hoki i whakina atu ai te matua o taku kumara, i te mea e kore hoki pea koe e whakapono mai.

Hata-Rio, o Wai-ngongoro:

He korero whakahoki enei i nga korero a Hoani Nahe o Hauraki. E hoa e he ana an korero, kia rongo koe, kaore te Kawekawea (Koakoea) i mohio ki te haerenga mai o te Wha-rauroa (Pipi-wharauroa) ki te kimi (rapu) i te raumati, whai-hoki ko Kupe te tangata tutahi ki enei motu. Tena ui mai, “Kowai tona waka?” Nga tangata i kite ai a Kupe tokorua, ko te tahi e pitakataka ana te kumu, e hoe ana te tahi me te hoe tangata. Tona hokinga to Kupe ki Hawa-iki, ka kite aia i a Turi ka ki atu aia ki a Turi, “Kotahi te motu kua kitea e au, tokorua tonu nga tangata i kite ai au.” Tena ui mai, “Mehemea kowai ena tangata?”

Na ka hoe mai a Turi i runga i a Ao-tea, ka utaina mai te Kumara me te Karaka, ka mahue atu nga waka katoa. Tena ui mai ki te take i mahue atu ai nga waka? Ka hoe mai a Ao-tea, utaina mai ana, e toru nga utanga, ko te Kumara. E ai taku whakatauki, “Ko tatau (tatua) o Rongorongo,” ko te Karaka, ko te atua etahi o nga utanga.

He waiata ano taku mo nga utanga o taku waka: Ko tana waiata kaore i tika ki te Kumara, kia tika ai to ki, “No kona ano tau Kumara,” ka whakaaturia e au taua waiata ki a koe, koia nei.

Taku potiki e. ko Wharau-rangi e,
Ka rongo o tipuna (tupuna) ka maka mai ki au.
Mahaku (maku) e Hine, ma te huri e,
Ma te whakarongo ki te whiti korero,
O to whare, tena i taia ai te Kahui-rongo e,
O toku rua waiwai I,
O toku rua pake,
Ka wehea ko te tau e.
Hoki mai e hine ki te ao marama,
Whakatu taua ki aku manu e,
Te tangata i patua e te tini o Toi.
Waiho nei ki a taua e.
E hine aku e tangi nei ki te kai,
Me wheinu (whakainu) ki te wai
O Ngata, me to whangongo koe kite wai
page 16 Ka riri te mata o Tawhaki e.
Whakaputa ki te toru ka kake te Kahu
Na Tui-rangi e, na Kapo-kai e.
Kimikimi noa ana ahau e hine
I to kunenga mai i Hawa-iki (Tawhiti)
I te whakaringaringa i te whakawaewae
I te whakakanohitanga.
Ka maanu e hine te waka i a Rua-tea,
Ko Kura-hau-po ka iri (u) mai taua
I runga o Ao-tea, te waka i a Turi
Ka u mai taua te Ngutu-whenua-kura
Huaina (poua iho) te whare ko Rangi-tawhi
Tiria mai te Kumara, ka ruia mai te Karaka
Ki to taiao nei, keria iho ko te punga (pou)
Tama wahine, ka riro (waiho) i nga tuahine
I a Nonoko-uri, i a Nonoko-tea
Ko te here i runga ko te Koro-hunga.
Kapua mai e Hau ko te one ki tona ringa,
Ko te tokotoko o Tu-roa,
Ka whiti i te awa, ka inu (nui) ko Whanga-nui.
Tiehua te wai, ko Whanga-ehu,
Ka hinga te rakau, ko Turakina.
Tikeitia te waewae, ko Rangi-tikei,
Ka tatu e hine, ko Manawa-tu.
Ka rorowhio nga taringa, ko Hokio.
Waiho te Awa-iti, hei ingoa mona ko O-hau.
Takina te tokotoko, ko O-taki.
Ka mehameha e hine, ko Wai-meha.
Ka ngahae nga pi (kanohi), ko Wai-kanae
Ka tangi ko te mapu,
Ka tae hoki ki a Wai-raka,
Matapoutia poua ki runga
Poua ki raro, ka rarau e hine
Ka rarapa nga kanohi, ko Wai-rarapa
Te rarapatanga a to tupuna e hine.
Ka mohiki to ao, ko te pae a Whai-tiri.
Kumea kia Warea-kai-tangata
Ki waho ki to moana.
Ranga (hanga) to paepae, poua iho
Te pou whakamaro a te rangi, ko Meremere,
Waiho te whanau, ko te punga o tona waka,
Ko te Hau-mea (ko te Awa-ma).
Kati ka whakamutu e hine.

Uma-Kau-Oho-Mata-Kamakamo, o te Rawhiti Tauranga, o Te-arawa:

He kupu enei mo nga korero whakataki a nga tohunga o runga i a Horo-uta, i a Ao-tea, i a Tai-nui kua kiia nei e ratou ki nga iwi o nga motu o Ao-tea-roa nei.

page break page 17

E aku whanaunga, i heke tahi mai ano tatou i nga Motu o te moana kiwakiwa, no nga motu hoki ahan. A kua rongo hoki ahau i a koutou taki e kii nei, “Na a kou-tou waka anake i uta mai nga Kumara, nga Taro, me era atu kai o nga motu i ora ai tatou:” ka tika ra, tika rawa, me whakaae tonu atu e au.

Engari koa, taihoa, me ata whakamarama ano e au, inana (na i ana) tenei ano nga korero o tenei waka a tatou kei te kete e ruru (takoto) ana, a tenei ake he wa ka ata whakaaturia e au e ta koutou hoa whakauru.

Haere ra enei taua whakataki kia rongo nga iwi Maori, hei whakaae i nga taonga o aku hoa i heke mai nei matou i nga motu.

E aku whanaunga, titiro marire iho ki taku tu whaka-taki korero. He tamariki koutou naku, na koutou ano i whakaatu, na koutou nga waka i utaina mai ai nga Kumara, nga Taro, nga Hue, me era atu kai i ora ai tatou te noho i enei motu. Ae ka tika. He whakaae tonu atu taku, ta ta koutou hoa whakauru, ae na a koutou waka anake i utauta mai nga kai o nga motu, i kore ai he kai ki runga i tenei waka, ara i taku waka o tatou, he waka whakairo, he waka tapu, he waka no nga rangatira, no nga tohunga, koia te utaina mai ai he kai ki taua waka nei, whaihoki ko ena waka a tatou, he waka i whakaritea hei utauta kai hei whakao mo tenei waka o tatou, ara mo te waka e kiia nei tona ingoa ko te Mahanga-a-tua-matua.

Whaihoki ko te whakataki korero a Hoani Nahe e ki nei “No Tai-nui a Whaka-oti-rangi me te rukuruku (kono kumara) a Whaka-oti-rangi.” No Kawhia tenei whaka tauki.

Te tua rua o nga ki e Hoani Nahe, “Ko Tai-nui te tua-tahi o to ratou whakapaparanga, ara te waka kua u tua-tahi mai o aua tini waka nei ki enei motu.”

E hoa he tuahine a Whaka-oti-rangi noku, no mua tonu i a hau, he matamua aia no matou, ko te rukuruku kei au tonu, kei tona tungane ana korero.

Ko Tai-nui, no muri tenei waka i hanga ai i a Mahanga-a-tua-matua i taku waka i eke mai ai, a naku tonu raua i page 18 whaihanga, kei au tonu nga toki me nga tohunga e noho atu nei, ko Mahanga-a-tua-matua te waka kua u tuatahi mai ki Ao-tea-roa nei o nga waka katoa katoa.

Ki te whakaae koe ki aku taki tatai korero mo taku waka e tataku atu nei, a tena whakamaramatia to maua whaea to maua papa te tane me nga tamariki o Whaka-oti-rangi; kua he hoki aku taki.

Tuarua, ki te marama i a koe te tikanga o te rukuruku; tenei ingoa te rukuruku tona tikanga, he aha ranei?

He ui taku ki a koe, ki te mea matamua nana i whaka-taki; mehemea naku te tuatahi ka marama i au, no te mea ko ahau te tungane o Whaka-oti-rangi.

E hoa e Hoani Nahe, e hara maua ko toku tuahine ko Whaka-oti-rangi i a Tai-nui, kaore maua i ngaki kai ki Kawhia. Na te Maranga tuatahi au a Tua-matua. Engari koe e Hoani, i whanau atu i roto i ahau, me etahi ano hoki o rga Hapu e noho nei i nga motu nei, no runga i a Mahanga-a-tua-matua o ratou tupuna.

Otira kei nga taki whakautu mai mo aku e ui atu nei, me ata whakamarama mai au e koe, hei muri ka ata whakamaramatia atu e au nga tupuna, me nga korero mo era atu mea.

Hoani Nahe, o Hauraki, o Nga-ti-maru:

E pa e Uma-kau-oho-mata-kamokamo, tena koe, e ui nei koe ki au, “He aha te rukuruku.” E hoa he kete te rukuruku, he kete kihai i kii i te kai, putikia iho nga kai ki te tangere (takere) o te kete, koia tena kupu a te “putiki” me te “rukuruku,” e rua hoki nga kupu o taua mea i roto i te whakatauki. Ko te “rukuruku a Whaka-oti-rangi;” me tenei ano “ko te putiki a Whaka-oti-rangi” mutu tonu tena mea te “rukuruku” i kona. Ko te matau, me te aho, tona takotoranga he ipu (tahaa) ara he oko, tona ingoa tuturu he “Taputapu.”

Te rua o au ui, “Kowai te matua, te whaea, me te tane o Whaka-oti-rangi,” ko taku korero ano hei korero maku. Ko Pu-hao-rangi te tangata nana tena waka a Te-arawa. I riri mo te wahanga o tana whare e Tama-te-kapua na kona aia a Pu- page 19 oho-rangi i noho atu ai i Hawa-iki. Ko Nga-toro-i-rangi, no Tai-nui tena tangata, me kaore koe i rongo. Ko ena tangata tokorua, he tohunga anake. Ki to mohio kowai te tohunga o Tai-nui, i muri iho o te rironga o Nga-toro-i-rangi i runga i a Te-arawa? Tena, i mate a Tama-te-kapua ki whea? Kei whea (hea) hoki aia e tanu ana? Nau hoki i ui huna mai ki au, koia ahau ka ui huna atu nei ki a koe.

E tika ana tena kupu au, “I whanau mai au i roto i a koe.”

E hoa, kowai te tupuna o te motu nei e hapa ana, ara i ngaro i au?

Kaore aku kupu whakahe mo te waka na mo Nga-mahanga-a-tua-matua, kaore ano kia mohiotia noatia taua waka e nga iwi katoa o nga motu nei.

Katahi ano te kupu whakahe mo te waka ka puta atu i toku mangai, e taea hoki te aha i te papai o nga tangata o runga i a Tai-nui, i rere mai ai au wahine, e waiho mai na e koe hei amuamunga mai mau ki au.

E hoa, e nei ano ranei te tangata nona tenei ingoa a Uma-kau-oho-mata-kamokamo?