Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions: Tai-Nui. [Vol. V]

Upoko IV

page break

Upoko IV.

E hine rongo kino, tae ana mai te whetuki ki au;
Ki tou whaea, ki tou tini tonu.
Uia mai to koroua hamu, i tupu ki whea te kawai o te here
Ko Maro-muka, nana te Ao-hinga,
Ki tou ingoa ki te Toka-tapu e.

Motai.
(Nga-Ti-Mahuta.)

He tikanga ano to te whakatauki nei, ara o tenei. “He kotahi tangata na Motai, tera e haerea te one i Ha-kere-kere.”

He tupuna a Motai na Nga-ti-rau-kawa, a ko Ha-kere-kere, he akau moana no te tuauru i Tara-naki.

A koia nei te take o taua whakatauki nei. Ka noho taua rangatira nei i Ha-kerekere a ka tu aia ka whawhai ki a Nga-ti-rau-kawa, a ka hinga te pare-kura, a ka mau taurereka te tahi o nga wahine rangatira o Nga-ti-rau-kawa i aia, a i nga wa i noho herehere ai taua wahine i te kainga o taua rangatira, ka tawai taua rangatira ki taua wahine, ka mea atu taua rangatira ra ki taua wahine, “Mawai au e tiki mai? Kowai te tangata maia mana e huaki tuku Pa?” Ka mea atu te wahine ra, “He kotahi tangata na Motai, tera e haerea te one i Hakerekere.”

Ko Kapu te ingoa o te tama o taua wahine nei, a i tana kainga taua tama nei e noho ana, ara i te wahi i huakina e te taua a riro herehere ai tana whaea.

page 45

Ka tu te taua a Kapu, a ka haerea eia te one i Hakerekere, a huakina ana te pa i noho pononga ai tana whaea, a ka riro mai tana whaea i aia, ka whakina taua ki a tana whaea i ki ai ki taua tangata ki a Kapu, a waiho tonu iho hei whakatauki ma Nga-ti-rau-kawa.

Pua-Rata Raua Ko Tau-Tohito. (Nga-Ti-Te-Ata.)

Ko te korero tenei mo nga Puhi a Pua-rata raua ko Tautohito [towhito].

He Puhi Makutu i tu ki Puke-tapu. I Puke-taputia ai te ingoa o taua wahi i tu ai taua Puhi, he turanga no taua Puhi raka, e kore hoki e tata atu te tangata i te wehi o te tapu, koia te ingoa o taua wahi i tu ai taua puhi i tapaa ai ko Puke-tapu.

Ka noho a Pua-rata raua ko Tau-tohito me ta raua Puhi ka haere te rongo o taua Puhi ki Tamaki, ki Kai-para, ki Nga-puhi, ki te Akau, ki Wai-kato, ki Kawhia, ki Mokau, ki Hau-raki, ki Tauranga, a i puta te rongo o te mana o taua Puhi ki nga wahi katoa o Ao-tea-roa nei. Ko te putanga tenei o te rongo, he mana e kore e ora te tangata i te mana o taua Puhi ra, o te tangata hoki, na reira te mate o nga iwi i haere atu ai ki te patu i nga tangata o taua Puhi ra, kia mate aua tangata ra, a kia riro mai te mana i a ratou o taua Puhi, hei whakamana mo a ratou nei oneone.

A te haerenga atu o aia iwi ki te patu i aua kai tiaki: ara i nga rangatira o taua Puhi, haere atu he ope mate tonu atu, haere atu he taua patu i aua kai tiaki mate tonu atu ki reira ra ano ki te wahi i tu ai taua Puhi. E kore e tae atu nga tangata haere atu ki taua wahi ki te Pa, ko te taua haere atu i raro nei kei Muri-whenua i te akau ano i Awhitu nei ka mate, ahakoa taua ranei tira haere ranei, e kore e ora.

Na aua rongo o aua mate o te taua me te tira haere na aua matematenga i puta ki nga whenua, ka puta aua rongo ki a Ha-kawau, ka tahi aia ka mea kia haere aia ki Puke-tapu kia matakitaki aia ki taua Puhi rongo nui nei, a kia kite hoki aia i nga tangata o te Pa, me nga tohunga kai tiaki o taua Puhi ra.

page 46

A ka tahi aia ka tuhi i tana atua, ara ka matakite hei titiro i tona aitua, a ka kite aia i te oranga o tana atua, ngau ana ki runga ki te rangi, ngau ana ki raro ki te whenua.

Ka tahi aia ka maranga ka haere kia kite i te Puhi a Pua-rataraua ko Tau-tohito.

Ko tona kainga ko to Ha-kawau i haere mai ai, kei te Akau, ko taua tangata nei he tohunga, a he haere hoki tana he whakataetae i era tohunga kia mate raua i aia.

Ka haere mai aia ka anga te haere ki Puke-tapu, ka na te Akau mai te huarahi, a Whainga-roa, ka haere mai i te akau a Rangi-kahu, a Kahu-wera, a puta rawa mai i Karoro-uma-nui, a ka tae ki Marae-tai ki te wahapu o te awa o Wai-kato, ka pupuri te iwi o taua Pa i a Ha-kawau raua ko tana hoa, kia noho kia kai raua i reira ka mea atu a Ha-kawau ki a ratou, “I kai mai ano maua i tua nei, e ora ana ano maua.” Kihai raua i noho i taua pa, haere tonu raua, a ka tae ki Pu-tataka, ka whiti ka haere i te taitua a Ruku-wai, ka haere tonu a ka tae ki Wai-tara, ka pa te wehi ki te hoa a Ha-kawau i reira ka mea aia, “Kei konei pea taua te mate ai,” haere tonu raua, nawai ra a ka tae raua ki Te-weta, ka mahara ano te ngakau o te hoa o Ha-kawau ka mea, “Kei konei pea taua te mate ai,” a ka ora ano raua i reira, haere tonu raua a ka tae ki Wai-matuku, a ka tae raua, ka puta te piro o te tupapaku ki o raua ihu, pongerengere ana te piro o te tupapaku, ka mea raua “Ka tahi pea taua ka mate i konei,” ko Ha-kawau ia e mahi ana mo raua, ara e mahi karakia haere atu ana aia i ana karakia mana hei oranga mo raua, a hei wehe i te mana o te atua o taua Puhi e wehingia nei e nga iwi katoa. Ko nga karakia a Ha-kawau e karakia haere atu nei, he Parepare, he Mono, he Tute, hei Pa i nga atua a Pua-rata raua ko Tau-tohito, kei kaha ta ratou ngau i a Ha-kawau raua ko tana hoa, a kia kore ai ano hoki aua atua ra e kaha ki nga atua a Ha-kawau e haere tahi atu nei i aia.

Ka mahue a Wai-matuku i a raua, ka kite raua i te tangata e hora ana i tatahi i roto i te rarauhe, ka haere tonu raua me te tatari kia raua kia mate ki reira, a kihai raua i mate i taua page 47 huarahi nei, ka haere tonu raua a ka eke ki runga ki te pukepuke ka titiro atu ki te Pa e tu mai ana i runga i Puke-tapu ka tahi raua ka noho ki raro, kihai hoki raua i kitea mai e te Pa, na te mana o nga karakia a Ha-kawau i arai te mohiotanga o nga atua o te Pa raka, i ngaro ai raua e haere atu nei, he mea hoki na aua karakia a Ha-kawau i pehi te pawera, ara te aitua o te ope haere atu ki taua Pa e mohiotia ai e nga atua o taua Pa raka, tenei te tira haere te haere atu nei.

Ka tahi a Ha-kawau ka whangai i ona atua, ki nga atua a Pua-rata raua ko Tau-tohito.

Ko etahi o nga atua a Ha-kawau i whangainga eia, a ko era i haere i mua o te taua atua hei hunuhunu ki mua o te taua, a ko etahi o ana atua i haere atu i muri, ko nga mea i tukua i mua haere atu ai, ko era hei tomo i te pa, hei hura i te riri. Otira ko te tikanga o te karakia i haere atu ai enei atua he Whangai, ka haere atu aua atua a Ha-kawau, a ka tata atu ki te Pa ka kitea mai e nga atua a Pua-rata raua ko Tau-tohito a ka puta mai aua atua ra ki waho, a ka whai i nga atua a Ha-kawau, a warea ki te whai i enei, he mea hoki ko aua atua i tukua atu ra hei hura i te riri, ano ka putu mai nga atua a Pua-rata ma ki waho o te Pa, ko aua atua a Ha-kawau nei he mea manu kawhaki i a ratou kia kiia ai e whati ana; a warea aua atua a Pua-rata ma ki te whai [aru], i enei atua a Ha-kawau, tera te mano o nga atua a Ha-kawau o te hiku o te ope taua o aua atua ra te haere atu nei, warea ki te whai i era, ka whakaekea tonutia te pa ra e aua mano nei, a tuhuri rawa mai ka tahuri nga atua a Pua-rata ma ki te titiro ki ta ratou Pa, kua tata nga atua a Ha-kawau ki te Pa, a hopuhopu kau ana nga atua a Ha-kawau i nga atua a Pua-rata ma, a ka patua, ka mate nga atua a Pua-rata raua ko Tau-towhito.

Na ka mate nei nga atua a Pua-rata ma, whakaeke kau ana te Pa e tukau ra, hore kau he mana, hore kau he atua hei arai i a Ha-kawau, a whakaeke kau a Ha-kawau ki te Pa o te waka o ana atua ra, a ka kitea mai e haere atu ana a Ha-kawau te waka o enei atua.

page 48

Ka haere a Pua-rata ki te karanga i tana Puhi, ko tana karanga tenei:—

Tenei etahi etahi,
E rua, etahi

Ka tahi ka ngunguru mai te Puhira, kihai i kaha te ngunguru, i kore ai e kaha, kua mate nga atua a Pua-rata i nga atua o Ha-kawau, i kona e karanga noa ana ki tana puhi, kihai i rahi te waha o taua Puhi ra, ngunguru iti nei te reo o te Puhi ra, mei nui kua mate rawa a Ha-kawau raua ko tana hoa, no te mea i peratia nga tira e haere atu ana ki reira i mua, ka karanga a Pua-rata ki tana puhi, a ka kaha te karanga o te puhi ra, ara ka nui tana reo ka mate te tangata.

Haere tonu atu a Ha-kawau raua ko taua hoa ki te Pa, a ka tatu atu raua ki te Pa ka mea atu a Ha-kawau ki tana hoa, “Ko koe me ra nga huarahi o te Pa, ko au me piki au i runga i nga wawa o te Pa nei,” a ka tae raua ki te taiepa o te Pa ka piki a Ha-kawau na runga i nga kuaha o te Pa, a ka kitea mai e nga tangata whenua ka riri mai ratou ki a Ha-kawau. Ka mea atu ratou ki aia kia haere aia i raro i nga huarahi noa, kaua e haere i runga i nga tomotomokanga o Pua-rata raua ko Tau-tohito, a kihai a Ha-kawau i rongo ki te riri mai a taua iwi ra i aia, no te mea ki ta Ha-kawau ki, kihai aua tohunga ra i nui ake i aia, ara kihai i kaha ake i aia, tohe tonu ano a Ha-kawau ki te haere i nga wahi tapu, a noho noa raua ki te kainga o taua hunga ra. Noho kau iho ano raua. Ka tahu te kai a te pa raka, hei kai ma raua, a roa kau iho ano ta raua noho i reira, ka mea atua a Ha-kawau ki tana hoa, kia haere raua; a rongo kau ano te ora ra, ki te kupu o tana Ariki, hohoro tonu te whakatika, a ka kite te iwi o te pa nei, ara te iwi e tahu nei i te kai ma Ha-kawau, ka haere aia, ka karanga atu ratou ki a Ha-kawau ka mea, “Taihoa e haere kia kai korua.” Ka mea atu a Ha-kawau ki a ratou, “Kua kai ano maua, i kai tata ano maua, i konei na ano e kai mai ana.” A kihai i noho, ka haere a Ha-kawau raua ko tana ropa. Ka whakatika a Ha-kawau, a tu kau ano aia ki runga ka tahi ra ano aia ka papaki i ana ringaringa, a ka pakia page 49 ano hoki tana ringa ki te paepae o te whare i noho ai raua, a puta rawa atu raua ki waho o te whare ra, ko nga tangata o te pa nei moe tonu, kihai i ora te mea kotahi, he mano, mano iho ano ki te mate, a hoki ana a Ha-kawau ki tona kainga.

He Puhi ano hoki to Te-uranga-o-te-ra, i Nuku-tau-rua, he penei me ta Pua-rata raua ko Tau-tohito.

Ka Patua A Kai-Whare E Ha-Kawau.
(Nga-Tt-Te-Ata.)

Ka noho ano a Ha-kawau i tana kainga, a ka puta atu te rongo ki aia o Kai-whare, he taniwha e noho ana i te puwaha o Manuka, ko te mahi a taua taniwha nei he kai tangata, ko Ha-kawau koa kua tae ano aia ki Manuka i te wa i patua ai te Puhi a Pua-rata raua ko Tau-tohito eia, a ka puta te rongo ki aia o taua taniwha nei ka haere ano a Ha-kawau ki te patu i taua taniwha, ko tana huarahi i haere ai, ka tika na Haronga, a ka haere ki Awhitu ki te wahapu o Manuka ko Tara-taua, te kainga i noho ai a Kai-whare. Tenei a Ha-kawau te haere atu nei, ka puta aia ki tatahi ki te tai-tua ka haere a Pouaka, ka haere a Pae-o-rae, a te Pa o Kokako, ka tae ki te tino wahapu o Manuka, ka nunumi ki roto ki te awa, a nunumi kau ano ki roto ka maranga te Teka a Ha-kawau, ara te karakia, ko te ingoa o taua karakia he Teka. Ko te ara ano tera e haere ai te tangata i tera wahi e horomia ai ratou e taua taniwha, ka mutu te karakia Teka a Ha-kawau, ka maranga ko te Mono, a ka tae aia ki te Poroporo, ka mahara te hoa a Ha-kawau ka ora raua, a ka mahara a Ha-kawau kua mate a Kai-whare i ana karakia, a ka tino tae atu a Ha-kawau ki te kainga i noho ai a Kai-whare, ka haere tonu atu aia ki roto ki te Ana i noho ai taua taniwha, ko taua Ana hoki i roto i te wai, e rima pea te hohonu o te wai, e ono ranei; ka titiro a Ha-kawau i te piringa mona hei patunga mana i a Kai-whare, kihai i taro ka puta taua taniwha; i tawhiti ano te taniwha ra e haere mai ana ko te horu kua tae mai ki roto, ka mohio a Ha-kawau ko te taniwha ra tenei te haere mai nei, ka noho tupato aia ki aia, a tomo noa a Kai-whare ki roto ki tana Ana, a kihai te taniwha ra i kite wawe i tana hoa riri, a page 50 no tana taenga ki roto ki tana Ana, a ka tahuri mai te pane whakawaho, ka kite mai i a Ha-kawau e noho atu ana i te whatitoka o te Ana, ka riri a Kai-whare i tana riri, ko tana patu koa, he horo ora i tana hoa riri, ko ta Ha-kawau patu he Paraoa, he wheua no te tohera Paraoa, koia i kiia ai he Paraoa taua patu. Na Kai-whare ano te rere ki mua ki a Ha-kawau, he rere horo, tukua iho ano e Ha-kawau, tera te haere ra, unuhia ake te putu a Ha-kawau, taua Paraoa tahi ano, kua mate taua taniwha ra, heoi ano ka hoki a Ha-kawau ki tona kainga i te mea kua mate i aia te taniwha kai tangata nei.

Ko Whare, ara Ko Wharewharenga-I-Te-Rangi.
(Nga-Ti-Hako.)

Ka noho a Whare me tana iwi i Hau-raki i to ratou kainga i Taumaha-rua i roto i te awa o O-hine-muri.

Ka tae ki aua ra ka pouri te ngakau o Whare ki te mahi whakatete o tana iwi ki ana whakahau, a ka riri aia, a ka taraa te rangi i Whare kia ua te ua o te rangi kia tinga ai te manawa whakahi o tana iwi ki aia. Nei koa he Tohunga makutu a Whare, a tutu ana te awha, tuku tonu te ua, ano ka pukea nga kainga o tana iwi e te wai ka karanga atu tana iwi ki a Whare ka mea, “E Whare e, taraa te rangi kia mao ai.” Ka oho atu a Whare ki ta ratou aue ka mea “E kore a Whare e tara i te rangi, he ua haere [tuku] mai i roto i Kete-riki,” a raru ana tana iwi i te mate kai, i te mahi a te waipake, ka ea te mate o Whare i te ua o te rangi.

Ko Kete-riki, he maunga i te taha o te Aroha, i tua tata atu o te kainga i noho ai a Whare ma.

Kiki-Whakamaroke-Rakau. (Nga-Ti-Mahuta.)

Ko tenei tangata ko Kiki he tangata mana aia, he tohunga makutu, ko Wai-kato tona kainga, a ko te whakatauki tenei o nga uri o Kiki.

“Nga uri a Kiki-whakamaroke-rakau” te take o taua whakatauki nei, he mea hoki ka whiti te ra, e kore a Kiki e page 51 puta ki waho o tana whare, ka noho tonu aia i roto, kei puta aia ki waho kei haere tona ata ki runga ki te rakau noa, ki te tarutaru noa, a ka tapu aua mea, i te ata ona kua pa ki aua mea, he mea ano ia ka maroke aua mea i tana ata.

He tangata mohio a Kiki ki te makutu. He noho tonu tana i roto i tana whare.

Ka hoe mai te waka i roto i Wai-kato, ka anga mai ki waho nei ki te wahapu o Wai-kato, a ka u te waka ki te kainga o Kiki, e kore aia e puta ki waho, a ka ora te tangata u atu ki tona kainga engari ki te mea ka toia te papa o tona whare kia tuwhera, a ka titiro atu a Kiki ki te tangata u atu ki tona kainga, kite kau atu ano aia i te manuwhiri, whakapapa tonu ratou te manuwhiri i te mate, ka hoe mai te waka o runga a ka uakina te matapihi o tona whare, ka titiro atu aia ki te kai hoe, whakapapa tonu i te mate.

Nawai a ka nui noa atu tona rongo, paku atu ana ki nga iwi katoa, a ka rongo a Ta-mure he tohunga ano hoki aia no Kawhia he tino tohunga makutu ano hoki, ka rongo i te rongo o Kiki, tipi tipi ana ki te ao katoa, a ka rongo aia a Ta-mure ka mea tana whakaaro kia haere aia ki a Kiki, kia whakataetaea te kaha o Kiki eia, a ka whakaaro a Ta-mure i te marama tika mona e haere atu ai ki a Kiki, ano ka rite, haere ake aia me ana hoa tokorua, a haere mai ana tana kotiro i aia, a ka tae mai ki Wai-pa, a ka hoe mai; kitea noa tia ake kua u ratou ki te tauranga waka o te kainga o Kiki.

He tangata mohio a Ta-mure, a ka u ratou ki tatahi kua karakia mai aia i te wai, he Mata-tawhito te karakia a Tamure, hei rongoa mona, he Karo te tahi karakia ana i karakia ai, he aha, he aha, he Whakangungu te tahi karakia, he Momono te tahi, he Parepare, he Ripa, me era atu karakia ano hoki.

Ka tahi ano ka hoea te waka a Ta-mure a ka u ki te tauranga a Kiki, ka u ka karangatia e Kiki kia haere atu a Ta-mure ki te kainga, a ka haere atu ratou ki te kainga, tae atu ratou ka noho ki raro, ka tahuna te hangi tapu ka ngiha [ka]; i roto ano page 52 aia a Kiki i tana whare e noho atu ana, ko Ta-mure ano ia i waho ano e noho atu ana; ka tahi ka hoaia atu te karakia e Ta-mure ki te paepae o te whare o Kiki. Ka tao te hangi tapu, ka hukea, ka kohia te kai ki te tapaki [kono] ka tahi ano a Kiki ka puta ki waho o tana whare ka karanga atu ki a Ta-mure kia haere atu kia kai tahi raua. He kai makutu aua kai, koia i karanga atu ai aia kia kai tahi raua ko Ta-mure kia mate ai a Ta-mure i aia te makutu ki aua kai; koia a Ta-mure i mea ai ma tana kotiro e kai aua kai, kua oti hoki te karakia eia e Ta-mure tana kotiro ki te karakia Mata-tawhito, ara ki te karakia Whakangungu me te Parepare, me te Kai-karo. E kai ana te kotiro ra i taua hangi tapu ra, e karakia puku atu ana a Ta-mure i taua kotiro, ko te kai mataati i toro atu ai te ringa o taua kotiro ra, he kumara ranei, he aha ranei te kai i toro atu ai te ringa, ka maka e taua kotiro ra ki raro ki tana waewae, he mea ako atu ano ia e tana matua e Ta-mure i peratia ai taua kai tuatahi ra eia, ka mutu tera te mahi te kai tuatahi i toro atu ai te ringa o taua kotiro, ka tahi ra ano aia ka kai i etahi o aua kai tapu ra, ka tatari tonu atu a Kiki ko Ta-mure o raua kia kai wawe i aua kai ra i te kai o taua hangi tapu ra, kia hohoro ai ko Ta-mare te mea e mate.

I roto ano a Kiki i tana whare, ko Ta-mure i te whatitoka, a no te putanga o Kiki ki waho, i te mea kua oti ra hoki e Ta-mure te hoa te paepae o taua whare, mutu kau te kai a tana kotiro, ko Ta-mure kihai i kai, ka mutu te kai ka karanga atu a Ta-mure ki ana hoa kia hoe ano ratou kia hoki ki Kawhia, a kihai ana hoa i kai ko te kotiro ra anake i kai, ka hoe ratou, pahure kau ano taua hunga ka pa te mate ki a Kiki, a ka hoe a Ta-mure ma, a ka kite ake ratou i te tangata i te tahatika ka mea atu a Ta-mure ki a ratou, “E kite koutou i te waka e whai [aru] mai ana i muri i a matou, e patai ki a koutou e mea ‘Kaore he waka i hoe mai nei?’ ka mea atu ‘He waka ano,’ a e mea mai ano ‘Ka taka ra i whea?’ ka mea atu kua puta noa atu i runga noa atu e hoe ana,” mutu kau ano enei kupu ki nga tangata o taua kainga ka hoe ano ratou, a i muri ano i a ratou ka nui page 53 haere te mate o Kiki, a ka kaha rawa tana mate, a ka mohiotia e te iwi o Kiki, he mea makutu aia e Ta-mure, ka tahi ka utaina e ratou ki te waka ka whaia a Ta-mure kia patua, a ka hoe mai a ka rite ake ki te kainga i akona iho ra e Ta-mure, ka ui atu nga tangata o Kiki ki taua kainga ka mea atu, “Ka taka ra i whea te waka i hoe mai nei?” Ka mea atu te kainga ra, “Kua putu noa atu i runga,” hoki ana te waka whai ra, ki te kainga, a roa kau ano ka mate a Kiki.

Nei ano nga uri o Kiki te ora nei, i mate tata ake ano te tahi i te whawhai i Tau-ranga-ruru, a ko Te-mai-oha te ora nei ano, a e ora nei ano nga putanga uri o Kiki whakamaroke rakau.

Ahakoa he tangata makutu aia, ata tika ki a Ta-mure tuturi ana nga turi i a Ta-mure.

Nga uri o Ta-mure te ora nei ano, ko Nga-ti-ma-riu ko Mahu, ko Ki-ake, he mohio ano enei tangata ki te makutu.

He tangata ano i mohio ki te makutu ka mate te matua, waiho iho ana makutu ki ana uri, koia i mohiotia ai he tangata makutu, i mohiotia ai he uri makutu, no te tikanga iho o ona tupuna, a tae noa ki a ratou matua, na reira i mohiotia ai he tangata makutu ratou.

Kapu Me Tu-Hou-Rangi. (Nga-Ti-Mahuta.)

Ka noho a Kapu i tona kainga i Wai-kato a ka noho hoki a Tu-hou-rangi i tona kainga i Roto-rua.

No Nga-ti-mania-poto a Kapu, no te Arawa a Tu-hou-rangi.

Ka haere teretere mai a Tu-hou-rangi kia kite i a Kapu, ko ta te rangatira mahi tenei o nehe, he haere mai na tena rangatira kia kite i tenei rangatira, a haere ake ano hoki te iwi hei arahi i ta ratou ariki i te ara.

Te take i haere mai ai a Tu-hou-rangi kia kite i a Kapu, he rongo nui hoki no tenei tangata no Kapu.

I aua ra i haere mai nei te ope a Tu-hou-rangi, he takiwa kai kore, he hotoke hoki e haere ake ana ki te rau mati, a kua ngaro te kumara ki te whenua, e kai ana te tangata i te kai page 54 kohi noa mai i te tahora, ko te takiwa o te Waru, a ka ore ano te kumara i hua noa.

Haere tonu mai te teretere a Tu-hou-rangi, a kaore a Kapu i rongo tenei aia te haere mai nei. Ta mua tikanga ana haere te tangata rangatira ki te haere kia kite i te rangatira o te tahi iwi, hei mua noa atu ka tukua te karere kia rongo te Pa ka haerea atu nei, kia roa ai hoki he wa hei ami kai ma te manuwhiri, ko tenei i haere karere kore mai a Tu-hou-rangi kia kite i a Kapu.

Kaore ano a Kapu raua ko Tu-hou-rangi i kitekite noa i a raua i mua atu o aua ra nei; e tauhou ana te tahi ki te tahi.

Rokohanga mai a Kapu e tunu ana i te kopaki pikopiko tona kotahi, ko te nuinga o tana iwi i te mahi ke noa atu i te nuku o te whenua. Tae mai ra te ope tira haere ki te kainga e noho ra a Kapu e tunu ra i tana kopaki pikopiko, ano ka kite te teretere ra i aia, kihai i mohio ko Kapu tenei, ka patai [ui] atu a Tu-hou-rangi ka mea atu ki a Kapu, “Kei whea a Kapu.”

Ka mea atu a Kapu, “Kei ko,” kaore ko Kapu ano tenei e pataia nei, kahore hoki i mohiotia i te ahua paru o Kapu.

Ka ki atu ano a Kapu “Maku e tiki, te tangata na a Kapu” ka tahi a Kapu ka tae, hoatu ana tana kopaki pikopiko ma te ope ra, whakatikanga o te tangata ra, haere ana ki tana nuinga, e korero atu ana, rongo kau ano tera, haere mai ana ki te kainga kia kite i te teretere ra. Haere mai ana te iwi ra me Kapu ano, otira taihoa nei ratou e whakatika mai i te wahi i rokohanga atu ai ratou e Kapu, ka haere a Kapu ki te uku [horoi] i aia, ka horoi nei a Kapu i aia, a ka oti ka whakapaipai i aia heru rawa, tikitiki rawa, uhia iho te Huru-kuri, a ka haere mai ratou ka tae mai ki te teretere e noho atu ra i te kainga ra, a ka kite atu te ope ra i te tangata whenua, ka tirohia atu a Kapu, a ka kitea ki te ahua ka mohiotia ko Kapu ano tenei i pataia nei e ratou i rokohanga mai ra hoki aia e tuna ana i tana kopaki pikopiko.

Ka ki a Tu-hou-rangi, ka mea puku atu ki tana ope, “Ta tenei tangata kai he pikopiko,” ka noho te teretere nei, a ka tata ki page 55 te hoki ki to ratou kainga, ka mea ata a Kapu ki a Tu-hou-rangi, “Kei te aha tau maramara ora i te kai?”

Ka mea atu a Tu-hou-rangi, “Kei te Ngahuru. Hei te Ngahuru ka haere ake.”

Ka mea atu a Kapu, “Ae kia ata tatari mai i au” kaore kua koa te ngakau o Kapu, kia ea ai tana mate i mate nei aia, i rokohanga mai nei e te ope a Tu-hou-rangi e tunu ana aia tana kotahi i te kopaki pikopiko, a te tahi mate ona o Kapu, i te haerenga mai nei i te takiwa mate kai, a kihai nei hoki i rite te tikanga mo te rangatira ua haere ki te haere teretere manuwhiri, kia tukua mai he karere kia rongo te Pa ka haerea atu ra e te teretere manuwhiri.

Ka whakaaro puku a Kapu, a ka mea aia, me pera ano hoki he haere maku ki taku hoa me te haere i haerea mai nei eia ki au, koia aia i tinihanga ai ki te kupu a Tu-hou-rangi i kii ai mo te Ngahuru.

Kaore a Tu-hou-rangi i mohio ka haere tata atu ano a Kapu i muri tata rawa ano i aia, ka whakaparahako noa iho a Tu-hou-rangi, ka whakaaro tena aia kei te Ngahuru tonu a Kapu te tae atu ai ki tona Pa ki to Tu-hou-rangi.

Hoki ana a Tu-hou-rangi me tana iwi ki to ratou kainga i Roto-rua, a ka whakaaro a Kapu ka tata ka tae atu a Tuhou-rangi ki tona kainga, ka tahi ka hapainga atu e te ope a Kapu, ara tana teretere manuwhiri ki a Tu-hou-rangi.

Kua tae tera a Tu-hou-rangi ki tana Pa e korero ana ki tana iwi, mo te mahi i te kai, kia nui he maara kumara e tupuke kia ranea ai he kai ma te ope a Kapu, kei te Ngahuru hoki a Kapu ratou ko tana iwi te puta ai.

Ka haere mai ra a Kapu ma. Ao kau ake ano te ra o te po i tae atu ai a Tu-hou-rangi ki tana Pa, ehara ka puta a Kapu e haere atu ana ki te Pa ra, a noho ana i te kainga o Tu-hou-rangi, tahurihuri kau ana a Tu-hou-rangi ratou ko tana iwi, ka mate ratou i te whakama i te kai kore o te kainga. Rupeke rawa hoki te teretere a Kapu nei hokowhitu ka tahi ka utua atu ta Tu-hou-rangi haerenga atu i te takiwa o te kai kore. Ka noho te teretere nei me te tangata whenua, a ka mea atu a Tu-hou-rangi page 56 ki a Kapu, “E hoe, he aha te kai?” Ka mea atu a Kapu, “Ki taku whakaaro, he huahua te kai pai.” He kainga huahua manu koa to Kapu kainga, na reira te kupu a Tu-hou-rangi i pera atu ai “He huahua te kai pai.”

Ka tahi a Kapu ka mea atu, “Uaatu, he wai te kai pai.”

Ka mea atu a Tu-hou-rangi, “Ka hore he huahua ano te kai pai, a he tuna,” ka totohe nga tangata nei, a ka mea atu a Kapu, “Kei a whea [hea] koe ka haere ake.”

Ka mea atu a Tu-hou-rangi, “Kei aku ra.”

Ka mea atu a Kapu, “Hei a te waru, kia mahana ai te tangata i te Ra.” Kaore he mea na Kapu, ko te takiwa tera e mate wai ai te tangata i te ngaunga a te Ra, me te takiwa ano hoki e mimiti ai nga wai mangamanga o nga awaawa o te tua whenua. A ka whakaae atu a Tu-hou rangi.

A hoki ana a Kapu ratou ko tana iwi ki Wai-kato, ki ta ratou whenua, a tae atu ratou ki te kainga, kei te mahi i te kai ara i te Mataitai, i te Huahua, a ka pae no ano te tini o te kai, ka tahi a Kapu ka kawe i tana kainga ki runga ki te puke, ara ka hanga he paenga kainga ma ratou ki runga ki te puke, ki te wahi kaore he wai, a ka hanga e ratou ko tana iwi i te whare ki reira; ano ka oti ka maua te tini kai i amia ra e ratou ki reira putu ai, mo te wa o Tu-hou-rangi e puta ai kua pae noa ake te kai i taua kainga hou a Kapu i hanga nei. Ano ka oti aua tini mea nei, ka mea atu a Kapu ki tana iwi, kia keria he wai ki roto i te whare hou i hanga ra, ka keria te wai ra, a hohonu noa iho, ano ka tae ki te wai, ka mutu ka mahia a runga o taua wai ra ki te kaupapa rakau uhi ai ki te takapau a nohoia iho a runga hei nohoanga mo te tangata ano ka oti enei, ka tukua te karere a Kapu ki a Tu-hou-rangi, he karere mea atu ki aia, “Haere mai kua pae te kai.”

Ka hapainga mai e Tu-hou-rangi, a kotahi rau ma whitu o te ope a Tu-hou-rangi, a ka tae mai te ope ra ki te kainga a Kapu ka noho, ka mahora te kai o te hakari a Kapu mana, ka tukua te kai nei a te Huahua noa, te Tuna, te Mataitai o te moana, me page 57 te nui o a te Maori mea pai, tana kainga i kai ai a Tu-hou-rangi, i te Huahua, i te Tuna ara i nga kai i kiia ra e Tu-hou-rangi, “He Huahua te kai pai,” ka kai nei ra taua maia nei, ano ka makona tangetange, ka tahi ka mate wai aia, ara ka mate i te mea i kiia ata ra e Kapu, “He wai te kai pai;” ka mea atu a Tu-hou-rangi ki ana hoa, “Tikina he wai ki au,” a ka ki atu te tangata whenua, “Kaore he wai o konei, mau hoki e titiro kei hou [tawhiti] noa atu te wai.”

Ka tahi ka haere te hui ra ki te kimi [rapu] wai ma ratou, hoatu rawa ki nga mangamanga o nga awaawa, kua mimiti noa atu te wai o era, me pewhea hoki i te raumati, hoki noa mai te ope ra, a ka ki atu ki a Tu-hou-rangi, “Ka ore he wai kua maroke noa atu te wai o nga manga o nga awaawa o uta nei,” a ka mate te tangata ra i te mate wai, ka kaha hoki te ngau i iaia te mate wai, i te kainga i te Mataitai, i te Huahua, ka tahi a Tu-hou-rangi ka aue, ko te wai ra kei roto ano i te whare a te hui e noho ra, he mea tutaki te kuwaha o te wai ra, a nohoia iho a runga e Kapu.

Ka whakarongo atu a Kapu kua aue te tangata ra, a ka tahi a Kapu ka ki atu ki aia, “I kiia atu ra he wai te kai pai, a e ki mai ana koe he Huahua te kai pai,” a ka tahi a Kapu ka tupeke ki runga ki tahaki a ka hurahia ana whariki, a ka utuhia ake te wai a ka inu a Tu-hou-rangi, a ka hoki mai ki aia tona wai-ora, a ka tino mohio aia he tino kai nui ano te wai.

Ka noho nei ratou i te kainga o Kapu, me te korero ki a ratou tikanga, a ka mohio a Tu-hou-rangi kua tika te tikanga a Kapu ki aia, nona hoki te he kia haere kau mai aia kia kite i a Kapu i te wa kai kore, ka tahi; a ko te kore Karere ona i tuku mai ki a Kapu ka rua; a ko te tito, o tana whakaaro ki te tino o te kai i nga kai katoa a i kitea nei eia ki te mahi a Kapu, “He wai te kai tino nui o nga kai katoa.” A hoki ana a Tu-hou-rangi ki tona kainga kua kite hoki aia i te huhi i ona matenga ka rua nei i a Kapu.

page 58

A no reira tena Pepeha,—

Ko Kapu manawa whiti.

Waihi iho hei pepeha ma nga uri nei.

Ka hohoro tonu te tahi tangata te whakaae ki te kupu a tetahi tangata: ki te mea ka hohoro hoki te tono a te tahi, tangata; ki te tono haere ranei: ka puta taua pepeha ra, “E ko nga uri a Kapu, manawa whiti.”