Nga-Ti-Toa i Te-Wai-Pounamu.
(Nga-I-Tahu.)

Ka noho a Nga-ti-puku i Ha-taitai, hei tiaki i taua wahi, he mea hoki kua mahue taua wahi i te iwi nui o Kahu-ngunu, a kua marara taua iwi ki ona wahi ke atu e pai ai, a ka puta a Nga-ti-toa me te Rau-paraha ma, ka nohoia te Whanga-nui-a-tara, ka nohoia hei kainga tuturu ma ratou, a ka whakaekea a Nga-ti-toa e Kahu-ngunu, ka parekura, a ka whati a Nga-ti-toa ki Kapiti, mei reira ka tukua te karere a te Rau-paraha ki Wai-kato, kia Nga-ti-mania-poto, kia Nga-ti-rau-kawa, kia Nga-ti-awa, a ki a Nga-puhi ano hoki, kia tukua mai a ratou toa, hei haumi ma te Rauparaha hei tutetute i a Kahu-ngunu, a ka tae mai aua iwi ka tu ka parekura ki a Kahu-ngunu, he mea hoki he pu a te taua, a he rakau maori a Kahu-ngunu, ka mate a Kahu-ngunu, a ka whati nga morehu ki te haere noa atu, ko etahi i eke i te kaipuke ka whati ki Whare-kauri. A ka huihui ano nga page 59 morehu a Kahu-ngunu ka turia te korero, ka mea nga kaumatua rangatira me haere ke noa atu ratou ki nga mahi e whiwhi ai ratou i te pu, a ka mea a Te-kekerengu, me haere ratou ko tana hapu ki Te-wai-pounamu, a ka haere ratou ko tana rima te kau topu ki reira, a ko Tai-a-roa te rangatira o Nga-i-tahu i taua wa, ka tae a Te-kekerengu ma ki te Wai-pounamu, ka kohurutia e Nga-i-tahu, he kotahi ano te tangata i ora o taua hapu katoa, e hara i a Tai-a-roa taua kohuru, na ratou noa atu na te tangata noa atu i kohuru a Te-keke-rengu ma.

Ka pouri a Kahu-ngunu mo taua kohuru a ka huihui te iwi kia haere ratou ki te Wai-pounamu ki te takitaki i te mate o a ratou whanaunga, ka taraia nga waka, ka haroa te muka, ka whangai i te poaka, hei hoko pu i te Pakeha, hei huna i a Nga-i-tahu.

Ka rongo a te Rau-paraha i te kohuru i mate ai a Te-kekerengu ma, ka riri ano hoki aia, a ka maanu tana ope taua, ka hoe, ka tauria a Nga-i-tahu eia mo taua kohuru, a ka mate a Nga-i-tahu i aia, otira he tini o ana toa i mate i taua whawhai i a Nga-i-tahu.

Ka ki a Kahu-ngunu i Nuku-taurua me huihui aia i Ahu-riri, a kotahi mano o te taua, he pu kau, he mea ano he toa e rua, a e toru pu i aia; ka hoe te taua ra a ka u ki Ahu-riri, tae rawa atu ki reira, kua noho nga Minita o te Hahi i reira, a ka tu te korero a aua Minita ki te taua, kia kaua te taua e haere ki te whawhai, ka whakaae te taua, ko nga tangata anake na ratou tera whenua a Ha-taitai te haere ki te whawhai, a roa rawa, kihai ano a Kahu-ngunu i haere ki te patu i a Nga-i-tahu.

Roa kau iho ano, ka pakanga taua ope a Kahu-ngunu ki a Nga-ti-awa, me nga hapu i haumi atu ki a te Rau-paraha, a ka mau a Ri-puku te tamahine a Te-whare-pouri i a Nuku o Nga-ti-kahu-ngunu, ka mea atu a Nuku ki a Ri-puku, “Haere mai haere, e kore koe e patua, haere ki to papa ki a Te-whare-pouri ka mea atu kia haere ake aia ki Nuku-taurua ki kite au i aia, kia houhia te rongo.”

Ka hoki a Ri-puka ka korero i aua kupu a Nuku ki tana papa, a ka haere a Te-whare-pouri ki Nuku-taurua, tae atu aia kua mate a Nuku i paremo ki te moana, a ka hui te iwi o Nuku, a houhia ana te rongo ki a Te-whare-pouri, a noho ana a Nga-ti-awa i Ha-taitai, a kihai a Kahu-ngunu i hoki mai ki reira, A ka tu nga pa a Nga-ti-awa i Ha-taitai, he mea mahi ki nga rakau i Hara-taunga [Hutt].

Nga Whawhai A Te Rau-Paraha I Te Wai-Pounamu.
(Te Make, Teina.)

He meatuhi tuhi reo pakeha e te Make (teina) koia i kore ai he reo maori mo aua korero i ko nei.

Te Horonga O Te Pa Nei O Kai-A-Poi.
(Nga-I-Tahu.)

I te wa i whawhaitia ai a Nga-i-tahu e te Rau-paraha, a i whakapaea ai taua pa nei a Kai-a-poi. Ko taua pa nei he repo anake etahi taha, kotahi te taha i ungutu ki te whenua tupu.

Ka whakapaea taua pa e te Rau-paraha, a ka whawhaitia a te taea, ka tahi ka mahia ki te wita manuka, ka kawea aua wita ki te taha o te pa taita (puranga) ai, kia tika te hau ki te pa ka tahu ai aua wita kia wera ai te pa; a ka tae ki taua ra, ka puta te hau i te tonga, ka tahuna aua wita e era i roto i te pa, a na te hau tonga i kawe ke te mura o te ahi, kihai i wera te pa, kihai i roa ka pare te hau ki te raki (hau-raro) a ka eke katoa te mura o te ahi ki te pa ra, a ka wera te pa, ka whati tera i te pa ka papahoro ki roto ki te repo, a i paremo etahi, i patua etahi e te Rau-paraha ma, a i mau etahi i roto i te pa, a i ora atu etahi ki te maunga.

Ko Kai-A-Poi. (Nga-I-Tahu.)

I mua, ko nga rangatira o Kai-a-poi, ko te Momo, ko Nga-rangi-whakauria, ko Whakamau, ko te Mui-ki-ao, ko Tu-kahu, ko Ta-waka, ko etahi enei o nga rangatira o taua pa nei o Kai-a-poi, a kotahi mano nga toa o taua pa, a i mate turoro te tini o aua toa, a i te wa i tae atu ai a te Rau-paraha ki te patu i taua page 61 pa, kotahi rau topu, ano nga toa i ora o taua pa, koia taua iwi e haere ai ki te pa iti noho ai.

No te ngahuru matamua a te Rau-paraha i tae atu ai ki te patu i taua pa.

Ko te ope taua a te Rau-paraha, ko Nga-ti-toa, ko Nga-ti-awa, ko Nga-ti-rau-kawa, ko Nga-ti-kura, ko Nga-ti-koata, ko Nga-ti-tama, ko Puke-tapu, me Nga-ti-maru, me etahi atu iwi, i hoe atu i te Whanga-nui-a-tara i runga i te waka, a ko Pehi-taka raua ko te Marae i mate i taua parekura, a no te matenga o Uru i kohekotia (tunua) ai tona manawa (ngakau) ki te ahi tapu, a haere katoa te taua ki taua ahi tapu tu kapa ai, a ka whakaponohia (karakiatia) ana ka toro katoa nga ringa o te taua katoa ki te ahi e tunu ra te ngakau o Uru, me te hamama katoa te iwi ki te karakia, a ka mau te tahi tohunga, te tohunga kaumatua rawa ki te tahi wahi o taua ngakau o Uru, he mea hae mai e tana ringa i te ngakau tonu, ka mau ai eia ka whiua taua wahi i haea ra eia i te ngakau, ka whiua ki roto ki te pa, kia tau ai te mana o te taua ki te pa, kia taea ai te pa e ratou.

I karakia ano te hunga i te pa, i mau ki a ratou patu, a tu ai ka karakia, tena e hamama te iwi ra ki te karakia, ka whiti (ara ka tapepa) nga kupu o te karakia. Ka mau ki nga patu ka whakatu toa, a he ana te mau o te patu. Ka tu ka kauwhau i te korero whakapapa, a he tonu te tahu o era, heoi ano ka tangi taua iwi ka heke te roimata, a ka mea nga tohunga, “Ko te ra tenei o te mate mo ratou.”

Te Rau-Paraha Raua Ko Tama-I-Hara-Nui. (Nga-Ti-Hau.)

He taitamaiti Pakeha te kai-whakamaori a te Rau-paraha i eke i te kaipuke i eke ai ki te tiki i a Tama-i-hara-nui i Aka-(Haka)-roa, a ko Kapene Tuari, te rangatira o te kaipuke.

Ano ka u te kaipuke nei ki Kapiti, ka whakaaetia te korero kia maua a te Rau-paraha, a te Rangi-hae-ata, me te Hiko ma ki Aka-roa me a ratou hoa, kotahi rau ma rua ki te tiki i taua tangata i a Tama-i-hara-nui, he mea hoki na Tama-i-hara-nui i patu a te Pehi, a he mea tao, a kainga ana e Tama-i-hara-nui page 62 ma, ko te utu mo ratou e kawea ai ki Aka-roa, he muka, kia tomo taua kaipuke i te muka, no te tau 1829 taua mahi i mahia ai.

Ano ka tae taua kaipuke ki Aka-roa, ka hoe mai aua waka nei e rua i uta a ka tae mai ki te kaipuke, e toru topu nga tangata i aua waka, ka ui aua maori ka mea, “Kahore he maori o te kaipuke na?” Te mea i uia ai taua kaipuke, he mea hoki no mua atu o taua wa nei i eke atu ai etahi maori ki taua wahi ra ano i taua kaipuke nei ano, a he taua patu tangata aua maori, ka mea atu te kai-whaka-maori, “Kahore kau he maori o te kaipuke nei” ka eke atu aua hokotoru ki te kaipuke a ka huakina e te Rau-paraha ma ka mau era, ko Tama-i-hara-nui i uta ano, kihai i eke mai i aua waka. A ka tonoa te kai-whakamaori kia hoe ki uta, ka tono ai i a Tama-i-hara-nui, kia eke mai ki taua kaipuke; ka u atu te kai-whakamaori ki uta, ka ui ki nga tangata o te Pa, ka kii ratou, “Kaore nei a Tama-i-hara-nui, kei wahi ke” a ka kite atu taua kai-whakamaori, i te waka ka hoe atu i te pa, a ka hoe ke noa atu, ka whaia atu taua waka ra e te kai-whakamaori, a ka kite atu aia i te tangata urungi i taua waka ra, e uhi ana tana kakahu i tana mahunga, a ko ana kanohi kau e purero (hura) ana, a ka kite atu taua kai-whakamaori ko Tama-i-hara-nui te tangata e urungi ra, mei nga moko i te rae, ara nga tikitiki, he mea hoki i mohiotia ai aua moko a Tama-i-hara-nui, he mea kua akona taua kai-whakamaori e te Rau-paraha i te ahua o nga moko o Tama-i-hara-nui. Ka mea atu te kai-whakamaori ki a Tama-i-hara-nui, “Hoake taua ki te kaipuke, he nui te taonga me te pu, me te kaho paura,” a ka mea atu ano te kai-whakamaori, “Eke mai ki te poti nei,” a ka eke atu a Tama-i-hara-nui ki te poti a taua kai-whakamaori. Nei koa he pu pitara i te ringa o taua kai-whakamaori, i raro i tana koti e huna ana, a i mea hoki taua kai-whakamaori, mei turi a Tama-i-hara-nui ki tana tono, ma taua pu, ka rongo ai tana hoa.

Ka tae atu raua ki te kaipuke ka ui atu ano a Tama-i-hara-nui ki te kai-whakamaori, “He maori koia au kei te kaipuke ?” page 63 Ka mea atu te kai-whakamaori, “Kahore kau.” Ka ui atu ano a Tama, “I rere mai koia koutou i hea?”

Ka mea atu te kai-whakamaori, “I rere mai matou i Poihakena.”

Ka mea atu a Tama, “He parau (teka) to kupu ina hoki nga hutiwai [piriwhetau] e mau i nga kakahu o nga pakeha o to kaipuke.”

Ka mea atu te kai-whakamaori, “I rere mai matou i tawahi, a u ai ki Toke-rau, a no reira pea nga hutiwai i a ratou kakahu.”

Ka u atu raua ki te kaipuke, ka tonoa a Tama e te Rangatira o te kaipuke kia heke raua ki te kapene, a ka tukua te kai ki a Tama eia; roa kau iho ka puta atu a Te-hiko ki te kapene a ka titiro makutu atu aia ki a Tama; roa noa tana titiro pera, ka haere a Te-hiko ki a Tama ka mau tana ringa ki te kauae o Tama, a ka kitea nga niho o Tama, ka mea atu a Te-hiko, “Ko nga niho ena, i kainga ai taku matua tane” a ka tapoko mai hoki nga Rangatira katoa ki te kapene, ka tawai ki a Tama mo tana mahi he. He mea ano ia i noho pai a Tama i a ratou, a he moenga ano te moenga mona ake, Ka mea atu a Tama ki te kai-whakamaori, “Kua mau nei au i a koutou, e mea ana ahau kia haere mai taku wahine me taku kotiro tamahine ki au nei noho ai, hei hoa ake moku ki te Reinga, he mea hoki e mohio pu ana ahau, ko au ka patua kia mate.” Ka mea atu ano aia ki taua kai-whakamaori, “Tikina e koe taku wahine me taku tamahine.”

Ka mea atu te kai-whakamaori, “Kaore au e tae, ka patua au e to iwi.”

Ka mea atu a Tama, “Haere noa atu koe, e kore koe e rahua e taku iwi, a ka haere mai taku wahine me taku tamahine.”

Ka hoe te kai-whakamaori ki uta, a korerotia atu ana nga kupu a Tama ki tana wahine, a ka hoe mai te wahine a Tama, me tana tamahine, me tana tuahine ki te kaipuke. A ko ratou ko Tama i noho i te kapene o te kaipuke, ko te taua a te Rau-paraha, i te nui noa atu o te kaipuke e noho ana. I te po ka page 64 rangona te ngongoro o etahi o era e noho ra i a Tama, a kahore kau he ahi o te kapene i noho ai a Tama ma, ka haere e tahi o te Rau-paraha kia kite i te take o te ngongoro i rangona e ratou i te wahi i noho ai a Tama ma; tae atu ratou, kahore kau he mea i kitea e ratou e takea ai taua ngongoro i rangona ra, ka tahuna te ahi e ratou a waihotia ana e ratou i te kapene i noho ai a Tama ma, kihai i taro (roa) ka tineia ano taua ahi e Tama ma, a ka rangona ano taua turituri ngongoro ra ano, a ka hoki ano aua kai titiro ano, a ka kitea e ratou, kua mate ta raua tamahine i a Tama raua ko tana wahine te roromi. He kotiro ahua pai taua kotiro, a ka tata ka kaimatua. Tae atu taua kai titiro, ka tahi ra ano ka mate, a e pipi ana te toto i nga pongi o te ihu o te tupapaku. Te mea i kohurutia ai ta raua tamahine e raua, kia kore ai e riro herehere i a te Rau-paraha ma. Ka riri te rangatira o te kaipuke, ka mea aia kia herea a Tama ka whiu ai ki te whiu e whiua ki tana tuara, otira ko te tupapaku me nehu ki te moana, kei kitea e te Rau-paraha ma kei kainga, a nehua ana te tupapaku ra ki te moana; a ao ake te ra ka herea a Tama a whiua ana tana tuara, ahakoa heke te toto, me te kiri o Tama i ngakongakonoa, kihai a Tama i kuihi, kihai i aue i aha, me te noho puku a te Rau-paraha ma, ko nga pewa tuku tonu, me te riri puku o ratou, i te mea e he ana taua mahi ki a Tama, he mea hoki he rangatira a tama, ahakoa kua mau herehere aia i a te Rau-paraha ma. A i taua ra ano, ka eke a te Rau-paraha ma i nga waka e rua i hopukia ra, a ka hoe ratou ki uta, ka tauria te pa o Tama, ahakoa te toru te kau topu o Tama ma kua mau ra i a te Rau-paraha, kihai era i te pa i noho wehi, i toa ano ratou, a i tu ano he wahi ma ratou ki te taua, a he roa te wa i kekeri ai ka mate ratou i te taua, a he nui o ratou i mate a i tahuti etahi, mutu kau ano tera, ka haehaea nga tupapaku, a ka kohia ki te kete a maua ana ki runga ki te kaipuke, hua noa te rangatira o te kaipuke he poaka aua mea, tae atu era ka rere te kaipuke, moiri kau ano nga komaru o te kaipuke ra, ka hoki mai te tahi tangata o te pa i tahuti ra, ka tahu i te ahi i te akau hei tawai page break

Nga-ti-toa girl.

page 65 kia te Rau-paraha, he whakamahara kia te Rau-paraha, e kore te mate o Tama e ngaro, ka mau tonu te whakaaro ki tana uto, a kia ea ra ano taua mate. Ka puhia te pu repo ki taua tangata, ko te mata o taua pu i pa ki te ahi, a titaritari ana nga motumotu, a oma ana te tangata ra ki te ngahere.

Ano ka u te kaipuke ra ki Kapiti ka turia te hakari, a ko aua kete tupapaku ra nga kai o taua hakari ma te iwi i Kapiti. Ko Tama i tukua ki te pouwaru a te Pehi, he tama a Pehi na te Hiko. Ka arahina a Tama raua ko tana wahine me tana tuahine e taua pouwaru ki tana whare noho ai, a noho pai noa iho ratou, me te atawhaia a Tama e taua pouwaru, whakakakahu ai aia ki nga kakahu pai, puhipuhi ai tana mahunga ki te hou, a e rua wiki i noho penei ai ratou, a ka tae ki taua ra, ka whakahaua e taua pouwaru a te Pehi, kia herea nga ringaringa o Tama ki te rakau kurupae, a ka mau te pouwaru ra ki te oka rino, ka werohia ki nga uaua toto o te kaki o Tama a inumia ana eia te toto i te wa i pipi ai te toto i te kaki o Tama, a he mea mote eia te toto i nga wahi i werohia ra eia ki tana oka.

Ano ka na tana ngakau riri ki a Tama, ka mau te iwi ka patua a Tama kia mate. I te wa e patua ra a Tama e taua pouwaru, ka tangi ka aue tana wahine, a tahuti ana aia, ka whaia e te iwi a ka mau ka patua ka mate, a topatia ana kainga ana. Ko te tuahine a tama i whakaorangia a moea ana hei wahine e te tahi o nga rangatira o te Whanga-nui-a-tara.

Nga muka i hoatu hei utu mo taua mahi nei ki te rangatira o te kaipuke e rua tekau ma rima tana, he nui noa atu ano ia nga muka mana, nei koa kua u mai te tahi kaipuke ano ki Kapiti, a he tangata kino ano taua rangatira o taua kaipuke hou nei, a i rongo taua tangata ki te mahi he o te hoa pakeha a te Rau-paraha, a rere ana taua kaipuke nei ki Poihakena, a he wehi no te rangatira o te kaipuke i eke ai a te Rau-paraha, koia aia i rere wawe ai, a i kore ai e tae mai te nuinga o te muka mana ki aia ki te rangatira o te kaipuke i eke ai a te Rau-paraha ma, a tae rawa atu te kaipuke nei ki Poihakena, kua rangona te he page 66 nei e o reira pakeha, a kihai te rangatira o te kaipuke i eke ai a te Rau-paraha i paingia e o reira pakeha, a whakawakia ana aia, a kihai aia i mau he tapepa no nga korero o te whakawa, a rere ana aia me tana kaipuke, a ngaro tonu atu ki te moana, a e ngaro nei, ko te kai-whakamaori i noho tonu iho i enei motu, a he pakeha e paingia ana e te iwi i Kapiti, a ko te oka I patua ai a Tama-i-hara-nui, i hoatu ki aia e te pouwaru a te Pehi, I mea taua kai-whakamaori he mea kohue e tahi o nga tupapaku i roto i nga kohue o te kaipuke.

Ko nga korero mo te patunga o Tama-i-hara-nui he mea korero reo pakeha, koia i kore ai e tuhia nga korero a taua pakeha ki te reo maori i ko nei.