page break

Upoko III.
Ka Haere A Te Rau-Paraha Ki Maunga-Tautari Ki Te Tiki I A Nga-Ti-Rau-Kawa. (Nga-Ti-Toa.)

Me timata tenei i nga korero o te haere atu a te Rau-paraha ki Maunga-tautari ki te tiki atu i a Nga-ti-rau-kawa, kia haere mai hei hoa mona ki te tango i te whenua i Kapiti.

I tika atu tana huarahi, i te ara e poka atu ana i Tara-naki ki runga o Whanga-nui ki Tuhua, puta tonu atu ko Taupo, haere tonu atu ki Maunga-tautari, tenei kua huihui mai nga rangatira o Nga-ti-rau-kawa ki O-pepe, he kainga kei te tahi wahi o Taupo, i reira e tatari mai ana ki a te Rau-paraha; no te taenga atu o te Rau-paraha, ka tangi ratou, ka mutu te tangi, ka whai korero a Te-whata-nui ma kia te Rau-paraha, ka maioha mai, he roa te takiwa e ngaro atu ana a te Rau-paraha ki Kawhia, ka mutu page 24 nga whai korero a nga rangatira o Nga-ti-rau-kawa, ka tahi a te Rau-paraha ka whakatika ki te korero atu i ana whakaaro ki a ratou, ko tana kupu tenei i patai atu ai ki a Te-whata-nui ma ka mea atu aia “E kore ranei koutou e pai, kia haere tatou ki Kapiti, ki te tango i taua kainga, he kainga pai hoki, he pakeha kei reira.” Kihai rawa i whakahokia mai te patai a te Rau-paraha. No te haerenga ketanga atu o te Rau-paraha ki etahi kainga atu, no muri ka tahi ka korero nga rangatira o Nga-ti-rau-kawa, ko a ratou kupu enei “Kaua tatou e rongo i tona reo i to te Rau-paraha kei waiho koia hei rangatira” whakarongo ana a Te-horo-hau, he tama na Hape raua ko te Akau, ko taua wahine hoki na Hape, no te matenga o Hape ka moea e te Rau-paraha hei wahine mana, no te kitenga atu ia te Rau-paraha, ka tahi ka korerotia atu e Te-horo-hau nga kupu a aua rangatira o Nga-ti-rau-kawa “Kaore e pai kia haere i a koe, kei waiho koe hei rangatira.”

Heoi ano ka pouri a te Rau-paraha ko te tahi kupu hoki a aua rangatira o Nga-ti-rau-kawa, “Me unga e ratou a te Rau-paraha, kia haere ki Ahu-riri,” heoi ano kua pouri rawa a te Rau-paraha, haere ana aia ki Roto-rua, kia kite i era iwi ona i a Tu-hou-rangi, i a Nga-ti-whakaue; no te taenga atu ki Roto-kakahi, ka kite aia ia Tu-hou-rangi, haere tonu atu ki Roto-rua, ka kite i o reira rangatira, haere tonu atu ki Tauranga, kia kite i a Te-waru, a no te kitenga o te Rau-paraha i a Te-waru i tona taenga atu ai, ka ki atu aia ki a Te-waru, “Me haere taua ki Kapiti, he kainga pai tera,” ka kia mai e Te-waru, “E kore au e haere ke i Tauranga, e aroha ana au ki nga motu e tu mai ra, ki Motiti ki Tuhua.” Heoi ano kua rangona rawatia te rongo o te ope a Hongi-hika, e whakapae ana i te Totara i te pa o Nga-ti-maru i Hau-raki, whakapae noa, kihai hoki i taea ka tahi hoki ka whakawarea, a pohehe noa iho nga whakaaro o te hunga i roto i te Pa ka tahi ka taupokina e Nga-puhi, a ka horo taua pa, a he iwi pea o Nga-ti-maru i roto i taua pa, a ka mate i reira nga tamariki o Toko-ahu, ka tahi ka pouri rawa a te Rau-paraha, ki ana mokopuna, ki nga tamariki a Toko-ahu, te tahi pouri ko te nukarautanga a Nga-puhi, ko te page 25 tawainga, na reira ka ngau te mamae i roto i te ngakau a te Rau-paraha, ka hoki mai a te Rau-paraha ki Roto-rua, a ka tae mai hoki te ope taua a Nga-puhi ki reira, a ka kite a te Rau-paraha i a Po-mare-nui ka ki atu a te Rau-paraha ki aia, “Ka patua e au a Nga-puhi, hei utu mo a taua mokopuna,” whakaae tonu mai a Po-mare, no te taenga atu o Nga-puhi kia te Pae-o-tu-rangi ki Roto-kakahi ka patua e te Rau-paraha ratou ko Tu-hou-rangi, ka mate.

Ka hoki mai ano a te Rau-paraha, ma tona ara ano i haere atu ai, me etahi ano hoki o Tu-hou-rangi ka riro mai i aia, hei tangata mona.

Tae atu ki Tara-naki, roa kau iho ano i reira, ka heke ano, ko te tino Ngahuru tuturu tenei o te tau, haere tonu i te tahatika ka tae ki Nga-ti-rua-nui, haere tonu Pa-tea, Wai-totara, ka kohurutia i reira e tahi o nga tangata a te Rau-paraha, me te pononga tane a Tope-ora, he rangatira taua pori no Tara-naki, no te hapu ki a Nga-mahanga ko Te-ra-tu-tonu te ingoa, ko te take tenei i tahuri atu ai a te Rau-paraha, ki te patu i nga tangata o Wai-totara, a ka mate hei utu mo aua tangata i kohurutia ra hoki. Haere tonu a Whanga-nui, i ma runga i te waka etahi, no Wai-totara aua waka, he mea riro i te whawhai, ka tahi ka whiwhi i te waka, ko te waka nui tonu ia te Rau-paraha, ko te taonga nui rawa tenei ko te waka, ma te waka ka taea ai tera motu a Te-wai-pounamu.

No te rongonga o nga tungane o Pikinga o te wahine o Rangi-tikei i riro herehere ra i tera taenga mai o te Rau-paraha, a moea ana e Te-rangi-hae-ata hei wahine mana, ka haere mai ratou, a ka tae mai ki te heke a te Rau-paraha ki Whanga-nui, a ka haere atu ratou kia kite i a Te-rangi-hae-ata i to ratou tuahine hoki i a Pikinga. Ka pai te rangi, ka rewa mai te heke, a ka tae mai ki Rangi-tikei, ka noho i te puau, ko te mahi a nga tangata o te heke, he haere noa atu ki roto o Rangi-tikei, ki te kimi kai, ki te patu tangata hoki i a Nga-ti-apa, ka noho i reira, kua pai te moana, kua aio, kua kore te ngaru, ka hoe te heke ki Manawa-tu, ka noho i reira i te puau, a ka haere nga tangata o page 26 te heke ki roto o Manawa-tu, a kite tonu atu i te tangata o Rangi-tane, patu tonu atu, e taea hoki te aha ta te taua hanga hoki, he mahi pena. Ka aio te moana ka hoe nga waka i waho i te moana, ko nga tangata ki uta haere atu ai, ka tae ki O-hau ka noho i reira.

Kua takoto noa mai te kakai (ngakau) a nga rangatira o Whanga-nui, a Tu-roa raua ko Pae-tahi, matua a Mete kingi ki nga rangatira o Mu-au-poko (Mua-upoko), kia kohurutia a te Rau-paraha, a no te nohoanga o te ope a te Rau-paraha ki O-hau, ka haere mai nga rangatira, o Mu-au-poko, a Tohe-riri, a Waraki, ki te maminga ia te Rau-paraha, kia haere ki Papa-i-tonga he roto kei uta o O-hau, ki te tiki waka. Koia ano, hiahia tonu atu a te Rau-paraha ki te haere, me aha te rongo o te waka, hei waka hoenga atu i tenei motu, a ki tera motu hoki ki Te-wai-pounamu. Ki rawa atu tona iramutu a Te-rangi-hae-ata “E Raha, he aitua toku, he takiri he peke maui, ka mate koe, ka kohurutia koe e Mua-upoko (Mu-au-poko).” Hei aha ma te Rau-paraha, e parahakotia atu ana eia nga kupu a Te-rangi-hae-ata. Tohe noa kia haere te tokomaha i a te Rau-paraha, kihai rawa aia i pai ta te aitua hanga hoki, he whakapowauwau i te ngakau o taua koroheke, a tohe tonu aia ki te haere.

Heoi ano ko te haerenga i haere ai ki roto o O-hau ki Papa-i-tonga, no te taenga atu hoki, kua ahiahi, kua po te ra kua haere ki roto ki nga whare. He whare ke to nga tamariki hoa a te Rau-paraha i noho ai, he whare ke to te Rau-paraha raua ko Tohe-riri, to te rangatira o Mua-upoko. Tera hoki te taua a Mua-upoko te haere mai ra i te po, ki te patu i a te Rau-paraha ratou ko ana hoa, ka moe a te Rau-paraha ka ngongoro te ihu ona, ka karanga atu a Tohe-riri ki aia ka mea atu “E Raha e pari ana to ihu.” Ka maranga ake a te Rau-paraha, kua mohio noa atu a Tohe-riri kei te haere mai te taua i taua po, ko te Rau-paraha ia e noho kuare ana. I haere mai te taua i Horo-whenua. No te taenga ki te awatea, ka huaki te taua ra, a i warea ki te patu i nga tamariki, ka rere mai a te Rau-paraha, ko te hoa ko Tohe-riri kua puta atu ki waho ki te karanga atu i te taua a Mua-upoko, kei tana whare a te Rau-paraha, kaore page 27 kua puta noa atu a te Rau-paraha, i te hikuhiku o te whare, i moe ra raua ko Tohe-riri, haere tonu atu i roto i te toetoe, huaki kau te taua a Mua-upoko ki te whare, kua riro noa atu a te Rau-paraha, waiho noa iho te mate ki nga tamariki; kotahi te tamaiti i whakaputa ki te rapu utu mo ratou ko Te-rangi-hounga-riri, tokorua o ana tangata o Mua-upoko i patu ai, mate rawa, ko nga whakautu era mo ratou, a ka oma a Te-rangi-hounga-riri ka kawhaki i aia, a ka matara atu tana haere, ka tahi tana tuahine a Te-uira ka karanga atu ki aia ka mea “E Hou e, ka mate au.” Ka aroha aia ki tana tuahine e karanga mai ra, ka whakahokia eia, a ka muia aia e Mua-upoko, a ma te kotahi te aha? a ka mate a Te-rangi-hounga-riri i te tini. Ko te tane a Te-uira, ko Te-poaka, kua mate noa atu i te tuatahi ra ano. Mate iho nga tangata a te Rau-paraha i reira, ko Te-rangi-hounga-riri, ko Poaka, ko Te-uira raua ko Te-hononga, nga wahine, nga kotiro a te Rau-paraha, kotahi te kotiro kua moe i te tane, ko Te-uira, e tamariki ana ano a Te-hononga he kotiro iti rawa, ko tenei i whakaorangia a i kawhakina (maua) ki Rua-mahanga i Wai-rarapa, ko Te-uira i moe i a Taiko whanaunga keke ano ki a te Rau-paraha. Na te tahi wahine a te Rau-paraha enei tamariki, na Marore, he whahine rangatira mo Nga-ti-toa. No te putanga mai o te Rau-paraha ki tona nuinga e oma atu ana, ko te kiri tahanga anake.

Heoi ano, ka tahi ka tupu nga take kino mo Mua-upoko, ka tahi ano ka tahuri atu a te Rau-paraha ki te patu i taua iwi, hoki atu te ata, hoki atu te ahiahi ki te patu, ka mau mai ko Tohe-riri, ka kawea ki Kapiti whakamate atu ai, tarona ai, he tokomaha nga rangatira o Mua-upoko i mate, a moti rawa atu a Mua-upoko he iwi nui ano taua iwi i mua, i te mea kaore ano i patua, no te mahi e patua nei e te Rau-paraha, ka tahi ka ngaro, ko nga morehu i oma atu ki tera whaitua ki Wai-rarapa ki Rua-mahanga.

Ka noho nei a te Rau-paraha, i tenei kainga, ko tona pa tuturu ko Kapiti ko te motu. He takiwa ano ka hoe atu ki O-taki, ka page 28 haere atu ki Horo-whenua ki te kimi tangata o Mua-upoko, ka kitea ka whaia, a ka mau ka patua, a ka hoki mai ano ki Kapiti, noho ai, mahi kai ai.

Tera te hanga mai ra e nga iwi o te takutai o te moana atu ano i Kapiti, a tae noa ki tua o Whanga-nui, ki Wai-totara, ki Patea, Rangi-tikei, Manawa-tu, Wai-rarapa, a Te-whanga-nui-a-tara, i te whakaaro patu mo te Rau-paraha, e tango nei i tana whenua. No te tau 1822, ka tahi ra ano ka rite te hiahia o aua tini iwi nei, kia haere ki te patu i a te Rau-paraha, huia nga iwi nei kotahi mano topu, a koia nei nga ingoa o aua iwi i haere mai ki te patu i a te Rau-paraha. Ko Nga-rauru, ki Wai-totara; me tera iwi ki Pa-tea, Whanga-nui, Whanga-ehu, Turakina, Rangi-tikei, Manawa-tu; ki a Rangi-tane, Nga-ti-kahu-hunu, Nga-ti-apa, Nga-i-tu-mata-kokiri, Nga-ti-kuia, ki tera motu ki Te-wai-pounamu. E kiia ana ngaro katoa te moana i te waka i te rewanga atu ai i Wai-kanae. Kei Wai-kanae nei ano a muri, kua tae noa atu a mua ki Kapiti a kua eke ki uta ki Wai-orua hoe kahupapa tonu ai nga waka, i te hoenga atu ai ki Kapiti, ki Wai-orua i te po, kaore ano i ata rupeke (poto) noa nga waka ki uta, ka tahi ano ka kitea e te Rau-paraha i rangona ki te reo, ki te haruru o te waewae, he tutai (tutei) i haere mai ki te titiro i te pa, ka tahi ka maranga ake te hokotoru a te Rau-paraha i raro i te whenua, kihai i tirotiro nga kanohi ki te ao marama, ka whati te ope ra, kihai i tahuri mai oma tonu atu, hoe tonu atu i runga i nga waka, a patua haeretia tonutia i roto i te wai, e kau atu ana ki runga i etahi o nga waka i waho i te moana e tau atu ana, takoto rawa iho kotahi rau ma whitu. Heoi oma rawa atu, kihai rawa i tahuri mai whakamuri, pango tonu te kohamo, whiti rawa atu etahi o aua waka i whati nei ki tera motu, e ketekete haere atu ana, e aue haere ana ki etahi o ratou kua mate iho nei i te parekura, i Wai-orua i Kapiti. Heoi ano ko te rarunga rawatanga tenei, me te hokinga o te tupu o enei iwi i a te Rau-paraha mate rawa atu kihai i whai wahi mai i muri ki a te Rau-paraha, mehemea, kotahi te kainga i noho ai a te Rau-paraha, ko Wai-orua anake, kia kaua te kainga wehewehe ki te tahi pito o Kapiti, page 29 kua mate katoa nga mano iwi nei, i haere mai nei ki te huna i a te Rau-paraha. Nei ra, na taua parekura i mutu rawa ai te whakahihi a aua iwi nei ki a te Rau-paraha; kua piki rawa hoki te arero o Nga-ti-rua-nui o Whanga-nui, o Nga-ti-apa, o Rangi-tane, o Mua-upoko, o Nga-ti-kahu-hunu, a o Nga-ti-apa ano ki tera motu ki te Wai-pounamu, o Nga-i-tu-mata-kokiri, o te iwi i noho i Te-hoiere, a i Rangi-toto.

Ka haere atu te rongo nui a te Rau-paraha o te toa, ki te taha ki te tonga o tera motu o Te-wai-pounamu, ka korerotia atu e nga oranga o te parekura i Wai-orua, “Kahore he tangata hei rite i a te Rau-paraha te toa kahore kau he tangata a te Rau-paraha kia kotahi rau ma whitu topu te tane hapai rakau.” Ko te ingoa a te Rau-paraha ki enei iwi o runga nei, o Kapiti o tera motu hoki, “He atua, he Pakeha;” ki ta maua nei ki atu, ki ta te ope, “Me patu noa atu ki te kakau o te hoe o te waka,” no to maua hinganga i a te Rau-paraha tukua iho ai, kaore he iwi kaore he aha.

Ka rongo a Te-rua-one, rangatira o Rangi-tane ki Wai-rau i te rongo toa o te Rau-paraha, ka tahi ka kiia mai e Te-rua-one, “Kia pena tana upoko, tukitukia ana ki te tukituki patu aruhe.” Ka tae mai taua rongo ki Kapiti ki a te Rau-paraha, “Ko koe tera kua kanga e Te-rua-one, me patu koe ki te tukituki patu aruhe.” Ka mea a te Rau-paraha, “Koia kei a ia,” ka rewa atu te ope a te Rau-paraha, ka whiti atu ki tera motu ki Totara-nui, ka hoe ki Wai-rau, a ka patua taua a iwi Rangi-tane, ka mate, a ka mau a Te-rua-one, tona tino rangatira, ka whakaora-ngia e te Rau-paraha, hei taurekareka mana. Tapa iho te ingoa o tenei parekura, pa horo hoki, “Ko tukituki patu aruhe.” Ko te tau tenei i timata ai te whawhai, me te tango a te Rau-paraha i tera motu ki Te-wai-pounamu, ko te tau 1822.

Ka hoki mai a te Rau-paraha ki tenei taha ki Kapiti, a i utaina mai hoki nga herehere o taua iwi, ki tenei taha whakamarie ai.

page 30

Ka haere atu ano te rongo toa a te Rau-paraha ki tera iwi ki Nga-i-tahu ki Kai-koura, a ka rongo a Rere-waka, te rangatira o Kai-koura i te rongo toa a te Rau-paraha, ka tahi ka ki mai a Rere-waka “Kia pena tana takapu (kopu) haehaea iho ki te niho manga” ka rongo a te Rau-paraha i aua kupu, ka mea aia “Koia kei aia” a waiho rawa taua kanga hei ara atu mo te pakanga ki a Nga-i-tahu.

Ano ka tae ki te raumati ka rewa atu te ope a te Rau-paraha, kotahi rau ma-whitu, ka tae mai koki a Te-pehi i Ingarangi, a ka haere tahi raua ko te Rau-paraha ki Kai-koura, a ka patua tera iwi a Nga-i-tahu, kihai i rere, kihai i aha, ko nga morehu i oma ki runga ki Tapuwae-nuku takoto rawa iho e waru rau topu nga mea i mate, he nui rawa te tangata o taua iwi, a ka mau a Rere-waka, te rangatira o taua iwi i a te Rau-paraha, ka whakaorangia, a ka kawea mai ki Kapiti whakamarie ai. Tap a iho tenei parekura, me tenei Pa horo “ko Te-niho-manga.”

Ka mate nei a Kai-koura, a O-mihi i a te Rau-paraha, ka tohea e Te-pehi kia haere ki Kai-apohia, ki te Wai-pounamu, ka ki atu a te Rau-paraha “Kaua, me hoki tatou, ka mate ano tenei iwi, me hoki tatou ki Kapiti.” Hei aha ma Te-pehi, ma te tama a Toitoi, tohe tonu, a ka whakaaetia atu e te Rau-paraha. Ko te haerenga ma uta ki Kai-apohia e rima te kau topu nga tangata, ko nga rangatira anake, ko te nuinga i waiho iho i O-mihi hei tiaki i nga waka, i nga taurekareka. No te taenga ki Kai-apohia ki te Pa, ka ki atu ano a te Rau-paraha ki a Te-pehi, “Kia tupato te haere ki roto ki te Pa, kei mate koutou, he aitua toku he moe kino taku i te po nei.” Hei aha ma te tangata kua riro ke te wairua i te mate. Haere ana a Te-pehi ma ki roto ki te Pa, a no te tapokoranga atu ki roto ki te Pa, ka rongo rapea ki te pai o te korero, ki te rekareka o nga mahi a Tama-i-hara-nui a tona rangatira, na reira i wareware noa iho ai te ngakau tupato a Te-pehi ratou ko ana hoa rangatira. No te ata po ka patua a Te-pehi ma, takoto iho e rua te kau, rangatira kau, kahore he tutua, koia anake ko te rangatira o Nga-ti-toa. Ko page 31 etahi i rere mai i roto i te Pa, he mea tupeke ake i runga i nga taiepa o te Pa, e rua te kau putu te teitei o te taiepa, ko nga kuwaha putanga ki waho, kua tutakina rawatia. I keria ki raro ki te whenua nga kuwaha putanga ki waho, I te ra ano i tapoko atu ai a Te-pehi ma. E rua tekau hoki i ora mai, a e rima rau topu o Nga-i-tahu i roto i te Pa i Kai-apohia.

Hoki mai ana a te Rau-paraha, ka tae mai ki te nuinga i waihotia iho ra i O-mihi, a ka hoki mai aia ki Kapiti, ko te tau tenei o te Rau-paraha ki Kai-koura ki “Te-niho-manga” ko te tau hoki i kohurutia ai a Te-pehi ma, i Kai-apohia i te tau 1823.

Roa kau iho a te Rau-paraha e noho ana i Kapiti ka tae atu te heke a Rere-tawhangawhanga ka noho taua heke i Wai-kanae, ko te tau i tae mai ai ko 1824. Ka noho a te Rau-paraha i Kapiti, me te ngau kino tonu te mamae o te ngakau aroha ki a Te-pehi ma i kohurutia ra e Nga-i-tahu, ka noho ka whakaaro a te Rau-paraha, “Me aha ra e ea ai te mate a Te-pehi ma, e kore e ea ki te parekura, ki te Pa horo, erangi me kohuru ano ka ea ai.” I aia e whakaaro ana i enei whakaaro, ka puta rawa mai ano tetahi kaipuke i te rae o Taheke, kua karangatia e nga tangata “He kaipuke, he kaipuke.” Heoi ano kua whakaaro rawa a te Rau-paraha “Akua nei, kua mana rawa ano aku whakaaro e awhitu nei, kai (kei) te kaipuke nei, hai (hei) kawe i au ki a Nga-i-tahu ki te tiki i a Tama-i-hara-nui.”

Kua karanga rawa a te Rau-paraha kia toia tana waka kia haere aia ki runga ki taua kaipuke, kua rewa te waka, kua hoe rawa, kua tae atu ki te kaipuke, kua korero atu ki te rangatira “E kore ranei koe e pai ki to kaipuke hei uta i au ki Whanga-roa, ki te tiki atu i a Tama-i-hara-nui, maku koe e utu ki te muka, ka tomo to kaipuke i au, he nui aku iwi ki te haro muka mau;” ka whakaae mai taua rangatira a Kapene Tuari, kua ora te ngakau o te Rau-paraha, ka rere atu taua kaipuke ki Whanga-roa i tera motu, ki te tiki atu i a Tama-i-hara-nui, kotahi rau nga tangata hoa haere a te Rau-paraha, i eke atu i runga i taua kaipuke, ki Whanga-roa, ka riro mai a Tama-i-hara-nui, me te page 32 wahine me te kotiro. Mohio ana taua kau-matua ko Tama-i-hara-nui me pewe (pera) te nukarautanga ki te pu ki te paura, me te kaka ora e re re mai ana ki runga ki te kaipuke. Na te Rau-paraha i ako atu ki te rangatira o taua kaipuke, he kai whaka-maori ano tana, he tai tamariki nei. No te maunga o Tama-i-hara-nui, ka tahi ano te rau kotahi nei ka puta ki runga i te kaipuke, ki nga papa o runga, te nohoanga iho ra ano o nga ra e toru, e wha ranei, kua ahiahi hoki kua tukuna nga poti, hei hoehoe i te kotahi rau ra ki uta, ka tahi ano ka patua te tangata whenua o uta, a takoto rawa iho o Nga-i-tahu ki tenei i Aka-roa nei, kotahi rau, he pa horo, i tomokia i te po, heoi ano patua iho utaina mai ki runga ki te kaipuke, rere tonu mai taua kaipuke nei ki Kapiti. No waho i te moana ka taronatia e Tama-i-hara-nui tana kotiro, maka atu ki te wai, kihai i kitea e nga pakeha kai tiaki o Tama-i-hara-nui. No te tunga ki Kapiti o taua kaipuke ka karangatia mai “Ko Tama-i-hara-nui tenei, e ai na hoki a Nga-i-tahu, ko te wai kau e tere.” Na ka tahi ano ka koa, kaore i tokomaha rawa nga tangata kai tiaki i Kapiti, kei uta katoa te tangata kei Wai-kanae, kei O-taki, kei te haro muka, hei utanga mo taua kaipuke, a i reira katoa nga pouaru (pouwaru) wahine a Te-pehi ma, i O-taki i Wai-tohu e haro muka ana.

Ko Tama-i-hara-nui, i utaina atu ki runga ki te waka e te Rau-paraha, a kawea atu ana ki O-taki kia kite aua pouwaru, kei a ratou te whakaaro kia ora, a kia mate a Tama-i-hara-nui, no te taenga atu ki O-taki ka ki mai a Tama-i-hara-nui ki a te Rau-paraha “Kia whakaorangia aia” ka ki atu a te Rau-paraha “Mehemea he mate noku ake e tika ana, ka ora koe i au, ko tenei he mate no Nga-ti-toa, e kore e taea e au.” No te kawenga atu ki Wai-tohu, he kainga kei O-taki kia kite nga pouwaru, a Tiaia te pouwaru a Te-pehi, ka tahi ka patua, ka whakairihia ki runga ki te rakau tarewa ai, ka mate, kihai a te Rau-paraha i kite i te matenga.

page break page 33

Ka tahi ka utaina taua kaipuke ki te muka, ka tomo, rere koa atu ana ki tona kainga i rere mai ai, ko te tau tenei 1825 i tikina atu ai a Tama-i-hara-nui ki Whangaroa i runga i te kaipuke.

Ka noho a te Rau-paraha i Kapiti, kei aia anake te mana nui o tenei pito, me nga tangata katoa, ko Turakina, ko Whanga-ehu, ko Rangi-tikei, ko Manawa-tu, haere katoa mai ki konei ki Horo-whenua, ki O-taki, Wai-kanae, Pori-rua, Whanga-nui-a-tara, Wai-rarapa atu ana ko enei whenua i aia ake te mana.

No te taenga mai o Rere-tawhangawhanga ki Kapiti nei, ka tukua atu ko Wai-kanae ki aia, a ko Te-whanga-nui-a-tara (Poneke) i tukua atu ki a Po-mare, kia Nga-ti-mutunga, i moe hoki a Po-mare i te tamahine a te Rau-paraha i a Tawiti na reira i tukua atu ai a Poneke, a Wai-rarapa ki a Po-mare.

No te tau 1828 ka tae mai te teretere a Te-ahu-karamu, ko te ingoa o taua teretere nei “Ko te kariri tahi.” Ko te tikanga o tenei ingoa o “Te kariri tahi” mehemea ka purua te paura ki te waha o te pu, ka tika tonu iho ki te puta-kuihi, ki te ngutu-parera, no te mea i houa te puta-kuihi kia nui, na reira i rere tonu ai nga paura, peratia ai e te maori tenei ritenga mo te whawhai tu tata tonu, kia tere ai te pupuhi atu ki te hoa riri.

Ko te haere mai a Te-aha-karamu, he korero mai ki a te Rau-paraha, “Kia whakaaetia atu a Nga-ti-rau-kawa, kia haere mai” ka mea ano aia “Hua noa i kawe tikanga ai, i kore ai e rongo mai ki te reo i to taenga ake ra ki Maunga-tautari, ki O-pepe, e ki ana ‘E toa, e riro mai a Here-taunga i au i a Nga-ti-rau-kawa.’ Ko tenei e te Rau-paraha, he rawa au a Nga-ti-rau-kawa, tika rawa koe, hua noa i kape ai i to reo e tika hoki ahau a Nga-ti-rau-kawa; tona tukunga iho he mate, ko tenei ki te tae mai ahau a Nga-ti-rau-kawa ki to taha ki Kapiti ka rongo tonu au ki a koe.” Ka mutu te korero a Te-ahu-karamu, ka whakaaetia atu e te Rau-paraha ki a ia kia haere mai a Nga-ti-raukawa. Ka hoki a Te-ahu-karamu, ka tae ki Maunga-tautari, a ka heke mai a Nga-ti-rau-kawa, ka tae mai ki Kapiti a Te- page 34 ahu-karamu, a Te-whata-nui, me te tini o te rangatira, me Paora-poho-tiraha, ka tohutohuria atu e te Rau-paraha nga whenua hei nohoanga ma ratou, hei mahinga kai, hei tukunga tuna, hei aheretanga manu, ka mea atu a te Rau-paraha “Ko enei whenua ka tukua atu nei e au ki a koutou ki nga rangatira o Nga-ti-rau-kawa, hei a tatou tahi te tikanga ko au ano hei runga ake i a koutou, ka whakaae katoa mai ratou ka mea.” “E tika ana, e Raha kei a koe.”

Ko nga ingoa o aua kainga i tukua atu nei ko Tura-kina, Whanga-ehu, Rangi-tikei, Manawa-tu, Horo-whenua, O-hau, Wai-kawa, O-taki, Kuku-tau-aki. Heoi ano kua nui rawa nga iwi a te Rau-paraha, kua noho rawa a Nga-ti-rau-kawa, a Tu-hou-rangi ki aua kainga.

Ka noho a te Rau-paraha, i Kuku-tauaki i O-taki, hei kainga mona, hei huihuinga mai mo Nga-ti-rau-kawa i nga takiwa e puta mai ai nga whawhai a nga iwi kia Nga-ti-rau-kawa.

Ko te tau tenei 1829 o te heketanga mai o Nga-ti-rau-kawa i a Te-heke-mai-raro. Heoi ka noho ki te mahi kai; kua hinga mai hoki tera pito o Nga-ti-rau-kawa i a Whanga-nui i heke atu ki reira a Te-rua-maioro, kihai i rere a Nga-ti-rau-kawa i a Whanga-nui, mate katoa ko etahi rangatira o Nga-ti-rau-kawa i whakaorangia, he mea ki atu e te Rau-paraha ki a Te Rangi-whakarurua kia wakaorangia a Te-puke raua ko Te-ao tona teina. Heoi ano nga mea i ora, i tukua mai hoki kia haere mai ki a te Rau-paraha ki Kapiti. No te roanga e noho ana a Nga-ti-rau-kawa i Kapiti i O-taki, ka huihui mai a Nga-ti-rau-kawa ki O-taki; i reira a te Rau-paraha, ki te korero mai ki a te Rau-paraha kia whakaae aia kia haere atu ki Whanga-nui tetahi ope hei takitaki i te mate o Te-rua-maioro, o tera Nga-ti-rau-kawa i mate ra ki Wha-nga-nui, mo te roanga o te tohe o nga rangatira o Nga-ti-rau-kawa, ka tahi ka whakaae a te Rau-paraha, a ka rewa te ope a te Rau-paraha, ko Nga-ti-awa hoki i uru ki taua taua ope, ka haere te taua nei ka tae ki Whanga-nui ki Putiki-whara-nui, ko te Pa tera a Whanga-nui, a kotahi mano topu o page 35 te ope o taua Pa, he aha hoki ki aia ki a Whanga-nui, ta te iwi nui hanga te tangata. Ka tauria taua Pa, a no te rua o nga marama ka horo taua Pa, a ka mate a Whanga-nui, a ka horo te nuinga ki Tuhua, a kahore hoki i mau a Tu-roa i ora katoa ratou ko Hori-kingi-te-anaua ma na te maia o ratou ki te oma i ora ai. Heoi ano ka ea te mate o Nga-ti-rau-kawa, ko te tau tenei i oro ai a Putiki-whara-nui ko te tau 1831, a kaore hoki i ea te mate o taua Pa ra i muri nei, ka hoki mai a te Rau-paraha ki te kainga ki O-taki nei, ki Kapiti, kahore kau he tangata o Rangi-tikei o Turakina, o Whanga-ehu, i aua ra: ko Nga-ti-toa kia te Rau-paraha, ka noho i Kapiti, i Pori-rua, i Man; aa ko etahi i haere ki tera motu ki Wai-rau, ki te Hoiere, ki Rangi-toto, ki Tai-tapu, ki Whakatu, ki Motu-eka; kua mate katoa ra hoki nga tangata o reira ia te Rau-paraha. Heoi kua wehewehe haere Nga-ti-toa ki tera motu; ko Nga-ti-awa kia Rere-tawhangawhanga ka noho i Wai-kanae, ko Nga-ti-mutunga ka noho i te Whanga-nui-a-tara (Poneke) ko Nga-ti-tama i Kapiti, no te tahuritanga mai ki te whakahihi ki a te Rau-paraha, ka whawhai a ka mate te rangatira o Nga-ti-tama, a Pehi-taka, i turia ki te parekura i Kapiti, a ka oma aua hapu, noho rawa atu i O-ha-riu a ka noho tonu a Nga-ti-rau-kawa, me te Rau-paraha i O-taki, a ka wahia te tahi taha o Nga-ti-rau-kawa ki Wai-kawa, ki O-hau, ki Horo-whenua, ki Manawa-tu, ki O-roua, ki Rangi-tikei.