Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Te Arawa [Vol. VII, Māori]

Upoko I — Ko Tawhaki Raua Ko Karihi (Nga-i-tahu)

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

page (3X)(1)

Upoko I
Ko Tawhaki Raua Ko Karihi (Nga-i-tahu)

Ra te haeata takina mai i te ripa,
Te tara ki Tau-hara,
Ko taku hoa pea, tenei ka hoki mai;
Ka riro ia koe ra te taonga e:
Haere ra e te nui, haere ra e te wehi,
Haere ra nga Rata whakaruru hau ki te muri;
Me kowai te atua nana koutou kei (i) huri kino ki te mate.
Moe mai e pa i roto te whare kino,
A tiponahia te tau o Kaukau;
Te ika a Ngahue, i waiho
I te ao, hei tohu mohou (mou).
A hurihurihia to tupu hauroa, to tupu haunui, e, i.
A kite iho au, to kiri i ahua ki te wai ngarahu;
To mata i haea, ki te uhi matarau;
Waiho nei nga iwi huhe kau ake.
Tatai kau ana te whetu o te rangi,
Ka riro a Tu-tahi-ma-rehua-kai-tangata,
Te whetu whakataha i te Mango-roa,
Ko koe ra, i.
Tu kau Tonga-riro i te tonga;
Tena te puhi o te Arawa,
Ka maunu i te wai, e.
Ka whakawai mai te wahine i te uru.
Nau i a waiho Hira-mai-i-te-uru
Hira-mai-te-whatu-moana
I te Paepae-o-te-kotore

page (3X)(2)

O to tupuna o Rongo-mai-huia.
Torona te po i a koe.
E tama na Rangi kati ra te moe, e, e.
Maranga mai ki runga, e mau ki to patu
Korero i o tohu Te Kura-takai-puni Te Toka-tu-moana
I te tuku-tahi-whakarere Waiho i Tai-whakaea
I te Hawaiki-pepeke, e, e, e.
Ka hinga ka takoto kei te whenua, u, u, u.
Ka haruru to rongo, o, o, o.
Ki taha o te rangi, i, i, i.

Ko te tangi tenei mo Te Heuheu i horoa e te whenua.

page (4X)(1)

He korero whaka marama atu tenei, mo te korero o te haerenga o Tawhaki raua ko tona tuakana ko Karihi; he kupu i mahue i roto ia Taki-timu mo taua korero.

Ko te take o te haere a Tawhaki raua ko Karihi, he ngaki i te mate o to raua hakoro, mate Aitanga-a-punga i patu, mo te wahine mo Hine-nui-a-te-kawa; no reira raua i haere ai ia Karihi a raua karakia. Koia o raua i whakatapua, ko Tawhaki i whakanoatia mo te aha mo te aha; engari e mohio ana ia ki nga mea katoa. I to raua haerenga, ka timata ia ki te moe haere i nga wahine. Ka moe a Tawhaki ia te Akau-roa, nana te Karoro. Ka moe ia Papa-huri-keke, nana te Koura. Ka moe ia Kuku-mawhera, nana te Torea. Ka moe ia Hine-whango, nana te Kuru-patu, me te Meho-tatai. Ka tae raua ki te kainga o te kuia ra ote Ruahine-mata-morari rokohina atu e raua e kai tatau ana i ona kai; me te Korapa anake i tona ringa, e whiu ana tera me te tatau ano i ana kai, ka takohia (tangohia) e Tawhaki raua ko Karihi te tahi o nga kai a taua tipua, ka tatau ano taua tipua i ana kai, ka kite kua ngaro tetahi o ana kai, ka whiu ano i tana korapa kia kaha page (4X)(2)te rere, kia pa ai te tangata nana i mau tona kai; ka takoto a Tawhaki raua ko Karihi ki te whenua kai (kei) pa raua i te korapa. Ko taua tipua he kuia no raua e (he) hakui no to raua hakoro. Ka pakia e Tawhaki raua ko Karihi nga kanohi o taua kuia nei, ka titiro nga kanohi; ka ui mai tana kuia "E haere ana korua kiwhea?" Ka kiaa atu e raua "Kai (kei) whea te huanui ki te rangi?" Ka ki mai taua kuia "Kaore ia i mohio." Ka tonoa ano e Tawhaki raua ko Karihi ka homai e taua kuia ko aua huanui nei ano na te kaha tonu o Tawhaki raua ko Karihi ki te tono kia whakaatutia mai e taua kuia te hua nui haerenga ki runga kia raua. Ka kia atu e Tawhaki ki taua kuia, "Ki te kore koe e whakaatu mai i te huanui kia maua tera koe e mate iau." No reira ka ki mai taua kuia "Me haere korua ki tera tipuna o korua kia Kawhere (Ngawhere), kai (kei) aia te huanui mo korua, mana hoki e korero mai nga ritenga o taua huanui kia korua, nga ritenga mo te pikitanga ki runga. Hei te ata korua haere ai." Ka moe raua, i taua po i te kainga o taua kuia. Ka mea taua kuia kia patu ia raua, i te po ia raua e moe ana, otira i mohio a Tawhaki i ki atu ki tona tuakana kia Karihi, kia tupato raua ki taua kuia kai (kei) mate raua i tana kuia. Katahi ka whaka piritia e Tawhaki raua ko Karihi e (he) kanohi pupu ki o raua kanohi mau ai, kia titiro mai ai taua kuia.

page (3)(6)(7)

Kai (kei) te ara tonu raua, kaore kua moe noa atu ra raua, ko o raua kanohi pupu anake e titiro ana, hua noa taua kuia kai te ara no reira kua kore e tae atu taua kuia ki te patu ia raua e (he) wehi nona kai (kei) mate ia a Tawhaki. No te ata ka haere raua ki tera tipuna o raua kia Kawhere, ka kite raua ia, ka ui mai taua tangata "E haere ana korua ki whea?" Ka ki atu a Tawhaki "Ki a koe, kia whakaratutia mai e koe kia maua te huanui ki runga ki te rangi." Ka kia mai e (a) Kawhere "Ina te huanui e tarewa ra." Ka ki atu ano a Tawhaki, "Kai (kei) hea?" Ka hopu kia mau e te ringa o Kawhere, ana katahi ano raua ko te tuakana ka kite, no reira ka tika ta raua piki. Ka kia atu e Tawhaki ko Karihi te tuatahi kite piki page (3A)(6A)a ka tataka piki a Karihi ka mea ake a Kawhere "Kia u e koe te pupuri ki ou ringa, kei taka koe." A ka rongo a Tawhaki ki nga kupu o taua atua ra, ka tu aia ka karakia i tana karakia kia u ai a Karihi, ka whakahua a Tawhaki ka mea:

Piki atu Karihi i te rangi tuatahi,
I te rangi tuarua,
He auru te rau o Karihi,
Karihi-nui-a-Hema
Turuturu ki te rangi
Mau anake anake.
Taku tama ka tangi
Ki roto Whanga-to-reka
To Whanga-to-reka to ai.

Katahi te tangata a Kawhere ka ako ia raua "Ki te piki korua e tata korua ki te rangi e pupuhi iho nga hau o te ururangi kia korua kia mau, kia mau, ki te taka te tahi o korua ki te whenua mate rawa atu." Ka piki a Karihi ia ia hoki a raua karakia. Ka piki a ka tata rawa te eke ki runga, ka tahi ka pokia iho e nga hau o te ururangi; ana, piri ana i te whenua. Ana ka piki ano; e toru pikitanga no te wha, kua kore tera tangata e eke, page (4)(7)(8)e eke mate rawa atu a Karihi te tuakana o Tawhaki; ka piki a Tawhaki ana na one te pungawerewere e puhia haeretia ana e te hau popoki rawa iho nga hau ote ururangi piri ana kite whenua hei aha tena ki aia ana ka eke ia ki runga ka tukuna iho ano eia te taura mo Karihi kia piki ake ano i muri ia ia tatari noa ia tatari noa ka roa ka mahara ia kua mate ae kua mate ano no reira ia i haere ai ka tutaki ki nga wahine tokorua e haere mai ana ki te kawe kai ina te kuia iraro ra ara te kuia i tae tuatahi atu ra raua ka haere ano ia ka tutaki ki nga wahine tokorua e maewa haere ana ka (nga) huruhuru o nga tara ka tukua ake eia ka haere ano ia. Ka tutaki e wahine ano ko Korero-ure raua ko Korero-tara ka tukua ake e ia enei i murimai ka tutaki ia ite tangata. Ko Tuna te ingoa e heke ana hoki a Tuna ki raro e pukaka no runga ite werawera note kitenga mai o Tuna ia Tawhaki e haere atu ana ka tu mai ka karanga tonu mai ki aia kia Tawhaki "Ka matamata arongo raua" he karakia te matamata arorongo:

He kitenga tangata
He anga tangata
He kitenga tangata
He manawanawa
He whai ao
He ao marama

Heoi ano ka mutu ta raua karakia, ka haere a Tuna page (6)(8)(9)ka heke iho ki raro nei, ka haere ano a Tawhaki i tana haere, ka kite atu a Tawhaki i tetahi wharenui e tu mai ana, katahi ia ka whaka kinokino i tona ahua kia rereke kia kore ai ia e mohiotia, me te haere atu, ka tutaki ia ki nga tangata me nga wahine, e mahi wahia ana, katahi ka hopu kia ia hei mokai ma ratou, ka wakawahatia ia ki te wahia, ka haere katoa kite kainga o taua iwi, me te karanga haere mai "ta matou nei mokai." Ka karanga mai nga tangata o te kainga, "Kai hea?" Ka mea atu ratou "I mai." Ka kia mai e nga kaumatua "Mauria mai ki konei ta koutou mokai noho ai." No te arahitanga atu ka kimi (rapu) a roto i te whakaaro o Tawhaki; akua nei ranei ia ahatia ai. No tona taenga atu, ka noho ia ki raro, no roanga o tona nohoanga, ka mahara ia, kua ora ia, ka titiro atu ia ki roto ki te whare, kua kite rawa atu ia i nga iwi o tona hakoro; ka tangi mai aua iwi ki aia, ko te tangi tenei, kua pate, ara kua tatangi nga iwi, e oha ana kia Tawhaki. Ka rongo nga tangata o roto i te whare ki aua iwi ra e tangi mai ana ki aia, ka whakatau "Ki tangi koe, kowai hei ngaki i tou mate." Ka roa ia e kimi whakaro ana, hei patunga mana i taua iwi, page (6)(9)(10)no reira ka kitea eia ki nga mea e raruru noa nei, ka mataku noa ana taua iwi. Heoi ano, ka tae ki tetahi rangi ona e noho ana i te kainga o taua iwi, ka haere ratou ko nga tangata o taua iwi ki te mahi wahia, ka wahatia mai nga wahia a ona hoa ki runga ki o ratou tuara, ko ta Tawhaki wahia i amohia mai ki runga i tona pakihiwi; ka haere mai ratou ko ona hoa, ka tae mai ki te roro o te whare, ka tukua whakareretia e Tawhaki tana wahia ki raro, haruru ana te taunga ki raro. No reira i kaha ai te mataku o taua iwi, no reira ia i whakaro ai ko te patu tera mana i taua iwi e mate ai. Ka mahara ia, me haere ia ki tona tipuna kia Whaitiri kia homai ki aia te karakia whaitiri. Haere ana ia ka karanga haere atu ki tona tipuna, ka karanga mai tona tipuna a Whaitiri ki aia "Ko wai koe?" Ka ki atu ia "Ko au ko Tawhaki nui a Hemaa." Ka ki mai a Whaitiri "I haere mai koe ki te aha?" Ka ki atu a Tawhaki "Ki te wahi Whaitiri i a koe." Na ka ki mai tona tipuna "Hei aha mau?" Ka ki atu a Tawhaki "Hei ngaki i te mate o toku matua o Hemaa." No reira tona tipuna a Whaitiri i karanga mai ai "Haere e hoki mau e karanga mai ki au i tau rangi e pai ai koe." Ka hoki a Tawhaki, no te page (7)(10)(11)taenga ki te rangi i mahara ai a Tawhaki hei patunga mana i taua iwi i te hapu matua i te Aitanga-a-punga. Tana karanga tanga, tukua mai ana e tona tipuna ko te Ua-pata ia no muri ko te Huka-a-tara, no muri mai ko te Whaitiri-whakapake, no muri rawa, ko te Whaitiri-whakapaku, ka pau ka (nga) whatu (whati) ki raro. Katahi ia a Tawhaki ka titiro ki te Aitanga-a-punga e horo ana. Katahi ia ka karanga ki tona tipuna kia whakakahatia te tangi a te Whaitiri no te kahanga, katahi ka kaha te horo o te Aitanga-a-punga ki te moana tokorima o taua iwi i horo ki te ngaherehere. Ko o ratou ingoa tenei:

Ko te Ponga
Ko te Whekii
Ko te Mamaku
Ko te Katote
Ko te Mokopikirakau (he ngarara)

page (7A)(11A) a ka koa te ngakau a Tawhaki ka hari a ka tara tana wairua ka tu aia ka karakia ka mea:

Ueuerea iho i nga
Marae nui,
I nga marae roroa,
I nga marae o Hine-nui-a-te-kawa.
Tohia puanga ki taua wai.
Matoi-kura-i.
Ko te Puanga ki te ao.
He neke, he tua-neke
He pipine, kia pine.
Tohia atu ki a ngaru,
Huri atu ki tai heke.
Tohia atu ki a Tu-te-aro-ngaru-muri,
Hei taka i te tara niho,
Hei taka i te wai o Puanga.
Matoi-kura-i.
Ko Puanga ki te ao.
He neke, he tua-neke
Ka pipine, ka rarau.

Ko Hine-nui-a-te-kawa te wahine a taua iwi, a te Aitanga-a-punga. Heoi ano kua ea te mate o Hemaa i tana tamaiti ia Tawhaki. Ka hoki iho a Tawhaki, ka mauria iho nga iwi o tona matua o Hemaa ki raro nei.

Ka noho a Tawhaki i tana wahine ia Hinetuahoanga. Ka hapu tana wahine, ka tata te whanau ka pa te mate kia Tawhaki ka tata ia te mate, ka whai kupu ia ki tana wahine "E whanau ta taua tamaiti i muri i au me tapa tona ingoa ko Wahia(e)-roa." No tona matenga ka whanau tana tamaiti i muri iaia, ka tuatia, ka huaina tona ingoa ko Wahia-roa. Ko te ingoa o tana wahia, i tukua ai e ia ki waho o te whare o te hapu matua o te Aitanga-a-punga i wiwini ai i mataku ai.

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section