Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Te Arawa [Vol. VII, Māori]

Upoko X — Ko Nga-toro-i-rangi Ratou Ko Kuku, Ko Hoata (Nga-ti-rua-ka)

Upoko X
Ko Nga-toro-i-rangi Ratou Ko Kuku, Ko Hoata (Nga-ti-rua-ka)

E rere e te ao, e kume i runga ra,
Ko au ki raro nei, mihi wairua ai,
Waiho ra motu kia taria ake,
Ka tae nga tohu o te tau ka wehea.
Kei hua mai koutou e noho pononga ana tenei
Kua wharangi aku rongo kaia i huia e koro
Te tihi ki Whakatara i ai rawa he korero
Te runanga taua, nau na e Tu-iri
Tu ana i te ia o Aro-whena i raro.
Kia a koe e Nini kia whakarikauia
Te piau tawhiti, na i e.

page (1)

No te taenga mai o Nga-toro-i-rangi i runga i a Te-arawa i Hawa-iki, ka noho aia i Make-tu raua ko tana ropa ko Nga-uru-hoe.

Ka noho nei ratou i reira, ka mea a Nga-toro-i-rangi kia haere raua ko Nga-uru-hoe, kia kite i te ahua o te tuawhenua. Ka haere raua a ka tae ki Tau-whare ka piki a Nga-toro-i-rangi ki runga ki taua maunga a ka eke ka titiro ki te nui o te whenua a ka heke ki raro, ka haere aia i te akau o te moana i Tau-po, a ka whiua tana tokotoko ki taua moana, a tupu tonu ake taua tokotoko hei rakau totara, a e tupu mai nei ano i enei ra (1854), kei raro kei te wai e tu ana, e kitea atu ano e te tangata aua haere kia kite. A ka haere tonu ano aia i te akau o taua moana, a ka ruperupe aia i tana kakahu a ka taka nga hukahuka ki taua moana, a tupu tonu ake aua hukahuka hei ika inanga ki taua moana, a koia ra te take o te inanga i noho ai i Tau-po.

Ko Tia koa te tangata tuatahi kua tae ki Tau-po, a nana i kii he ingoa mo taua moana ko "Tau-po-a-tia", no muri i aia a Nga-toro-i-rangi i tae ai ki reira, a ka kitea a Nga-toro-i-rangi i nga tohu o te taenga o Tia ki Tau-po otira te mea mahi maminga e Nga-toro-i-rangi tana taenga ki Tau-po kia kiia ai koia o raua ko Tia te tangata kua tae matamua ki Tau-po. Ka tae a Nga-toro-i-rangi ki te rakau kaikowau hei pou mo tana tuahu, kia kiia ai he roa noa atu te tua o tana tuahu i tu ai i reira whai hoki he mamata noa atu aia a Nga-toro-i-rangi i karakia ai ki taua tuahu. A ka haere a Nga-page (2)toro-i-rangi ka ahu ki Po-utu, a kei reira ano te takahanga o tana waewae i te toka, ko te ahua o tana rekereke me ana matikara e rima te mau tonu nei a taea noatia enei ra. Ka tu aia ka haere ki Tonga-riro, a ka piki aia i taua maunga, kia pai ai tana titiro i te nuku o te whenua, a ka pa ka ngau i aia te huka me te maeke i reira a ka wiri aia i te matao. Ko tana tihe ara ko tana kakahu he monoa (monowai) te taru i hanga ai, ara mo nga rau o te monoa taua kahu i whatua ai. Tenei mea te rakau monoa, ko te matua ia o nga rakau katoa, a ki te mea ka whaia taua rakau hei wahia a ka tahuna ki te ahi, hei tahu kai, penei ka ua, ara ka awha te rangi, a i pokia tana tihe e te hukarere, a ruiruia ai eia taua kahu kia horo ai taua hukarere, koira ra te take mai o taua rakau nei o te monoa i tupu nei ai i Tau-po. Ka mate ra a Nga-toro-i-rangi i te ngaunga a te huka, ka pa tana reo ka parare ki ana tuahine i Whaka-ari, kua u mai hoki aua wahine ki reira i te wahi o te kanga a Manaia mo Nga-toro-i-rangi, he mea karanga e Nga-toro-i-rangi kia maua atu he ahi i reira mana ki runga ki Tonga-riro, a ka rongo raua i tana reo ka maua atu e raua i te ahi tapu a raua i mau mai ai i Hawa-iki, i a raua tia i nga taniwha nei i a Pupu raua ko te Hoata, he mea hou haere atu e aua atua taniwha i raro i te whenua, a puea rawa ake i te toitoi o Tonga-riro, tae atu raua me te ahi, ora iti kua mate a Nga-toro-i-rangi maori ano kia tae atu raua i te wa o raua i tae atu ai, nei roa kau iho kua hemo atu aia i page (3)te mate rawa atu ki te po, a ko tana tia kua mate, kua hemo atu ki te mate rawa atu ki te po, a no tana matenga nei i kiia ai te ingoa o te rua i pupu ake ai te ahi ki te ingoa o taua tia ko Nga-uru-hoe, te ingoa o taua ahi, a e ka tonu mai ana i waho i Whaka-ari ra ano a Tonga-riro atu ana.

Te take i puta ai te kanga a Manaia ki a Nga-toro-i-rangi i Hawa-iki, he mea koa i mangungu nga hangi o aua wahine o Kuku raua ko Hoata, ara nga tuahine o Nga-toro-i-rangi, koia nga kupu o te kanga ona ki tana taokete i penei ai "I tapu i nga iwi o ta korua tungane nga wahie o waenga tahora ara nga takihi o Nga-toro-i-rangi, apopo nga kiri o ta korua tungane hihi ana i nga kowhatu o Wai-korora, ara i Tu-ai-korora." A te tahi ara o nga kupu o te kanga o Manaia e ki ana, koia nei nga kupu o taua kanga "I tapu nga kowhatu o Wai-koro-ariki i te tahunga i ta korua tungane? i mangungu ai nga hangi tapu kai mo taku purenga?, penei rawa ake apopo hihi ana te kiri o ta korua tungane i nga kowhatu o Tu-ai-korora-ariki."

Ka hui te hui ki te kai i te hakari mo te purenga o te mahunga o Manaia, a kihai i maoa te kai o nga hangi o nga wahine a Manaia, ara o nga tuahine o Nga-toro-i-rangi, koia a Manaia i reri ai, he aitua hoki mona aua kai mata, a i puta ai tana kanga ki a raua, a i rongo katoa ano hoki taua menenga ki tana kanga, a ka pouri aua wahine mo taua kanga a ka tangi raua i te whakama, a ka tu ka mahi raua ki te karakia, ki te hapai i a raua mea tapu kia kore ai raua e mate i te kanga o Manaia, a ka mutu a raua karakia, ka oma raua, a ka eke raua i te page (4)waka nei i a Te-rewarewa, otira ko te tahi korero ano e ki ana i eke raua i te waka nei i a Te-huruhuru-o-te-manu, a ko te tahi korero ano e ki ana ko Haunga-roa, ko Kiwi te ingoa o aua wahine a Manaia, a na te atua raua i mau mai i Hawa-iki, ki Ao-tea-roa nei na nga atua nei na Rongo-mai, na te Iho-o-te-rangi, a ko aua atua ra a raua wake i eke mai ai a i u mai raua ki te moutere nei ki Whaka-ari, a tae kau mai ano raua ki reira, ka rongo atu raua i te reo o ta raua tungane e parare mai ana i Tonga-riro i te mate ona i te ngaunga a te huka, a tukua atu ra e raua te ahi ma Nga-toro-i-rangi kia maua atu e a raua tia ki aia, a no muri iho raua i haere atu ai ano kia kite i ta raua tungane; a he mea tahu ta raua ahi tapu i mau mai ai i Hawa-iki, he mea tahu kia ka tuturu i te moutere i Whaka-ari, a waiho iho e raua kia ka ano i reira, a ka whiti atu raua ki te tuawhenua, he mea mau ano e a raua atua, ka haere raua ki te tuawhenua, a ka tae raua ki Kainga-roa, a ka kaa he ahi ma raua i reira, a ka noho raua ka kai, he roa noa atu no ta raua wa i kai ai koia te ingoa o taua wahi i tapa ai ko "Kainga-roa-a-haunga-roa".

A ka haere raua ki Tau-whara, a ka ka ano he ahi ma raua ki reira, ka haere ano raua a Toka-anu, a ka ka ano he ahi ma raua i reira, a ka piki raua ki runga ki Tonga-riro, a ka kaa ano he ahi ma raua ki reira, mo to raua tungane i kainga ra e te huka ki reira, otira kua pahure mai a Nga-toro-i-rangi i reira, kua hoki iho ki Maketu, a ka hoki iho ano hoki page (5)raua, a ka ma Wai-kato to raua ara, a ka ka ano he ahi ma raua i Hipapa-tua, a ki Orakei-korako, ki Tihi-o-ruru, a i Roto-mahana, a ka kaa ano he ahi ma raua i Waka-rewarewa, i O-hine-mutu, a ka mutu ta raua tahutahu haere i te ahi ma raua, ka haere raua ki Maketu kia kite i ta raua tungane, a ka tae raua ki te kainga i Maketu ka haere raua ki te marae a ka eke raua ki te tuaha, a ka noho raua ka karakia i reira, i te ata ka haere atu a Nga-toro-i-rangi ki taua tuahu karakia ai, ka kite aia i ana tuahine i reira, a ka oho atu aia ka mea "Ko korua tena?"

Ka mea mai raua "Ae, he rapu mai ta maua i a koe."

Ka mea atu aia "He haere aha, mai ta korua?"

Ka mea mai raua, "He kanga na to taokete na Manaia i a koe, kia taona koe ki nga kowhatu o Tu-ai-korora."

Ka ki atu aia "He aha te take?"

Ka mea atu raua "He umu kai mata."

Ka mea atu a Nga-toro-i-rangi "Kati ra, waiho mana nga kowhatu, kei tao i aia i Maikuku-tea i Maketu." Ka mutu a ratou korero, ka karakia ano ratou i te tuahu, a ka keria te totara hei waka, ko te rakau toitu tonu, he rakau takoto i te repo, ko nga manga ano ki te rakau mau ai, kahore he riu a waka he rakau wao nui tonu a Tane, a ko te ingoa o taua rakau tuawaka nei ko Totara-karia, a ka eke te hokowhitu topu nei ki taua waka ara ki nga manga noho ai, a na te mana o nga karakia a Nga-toro-i-rangi i maanu pai ai ara i rerea ai taua rakau ki runga maanu pai ai, i u pai ai ki Hawa-iki i te page (6)po, a haere tonu te hunga i te waka nei ki te marae o Manaia, a ka takoto te tini nei i nga tuahu, a ka mea atu a Nga-toro-i-rangi ki tana ope kia motokia a ratou ihu e ratou ano, ka panipani ai te toto ki o ratou tinana kia kiia ai e te tangata whenua he mau patu rawa ano ki te patu parekura, a na reira i kiia ai tenei matenga tangata ko te "Ihu-motomotokia". A ka eke a Nga-toro-i-rangi ki runga ki te tuahu a Manaia, a takoto ana aia i reira, ano he mea patu rawa ano e te atua.

I te ata ka oho ake a Manaia i te moe ka haere atu aia ki tana marae, i tawhiti ano aia ka kite atu i te tangata e takoto mai ana kua mate, a ka titiro hoki aia ki tana tuahu, ko Nga-toro-i-rangi e takoto ana i reira, ano he ika hapainga ma tana atua, ka hoki aia a Manaia ki tana iwi, ka karanga atu aia ki a ratou ka mea "Haere mai kia kite i te mana o aku karakia ki a Nga-toro-i-rangi, kua mate te hapainga, a kua takoto ki te marae o te tuahu, keria he umu hei tao i a tatou hoa riri, i patua nei e to tatou atua," i hewa a Manaia a i mea aia "He mahi na taku atua, kia hohoro te tahu o te hangi, me tahu ki nga kowhatu o Tu-ai-korora, a nau na taku hoa riri te ki, me tae au ki nga kowhatu-o-maikuku-tea, ae ko koe ka tanua akuanei." A e karakia ana a Nga-toro-i-rangi i ana karakia i te tuahu, me te keri te iwi o Manaia i nga hangi hei tao i te iwi o Nga-toro-i-rangi, mutu kau ano tana karakia, ka whakatika a Nga-toro-i-rangi me tana karanga ki tana iwi, "Whakatika, whiua te patu." Ka oho te iwi, a kotahi ma page (7)wha o tana iwi i patu i te iwi o Manaia, a ka whati te iwi o Manaia ka rere i te wehi o tera e patu ra i a ratou, a ka rere ano hoki a Manaia, a kihai aia i mau, i ora atu aia i te patu o ana hoa riri, ko tana iwi ia i hinga te nuinga o ratou i te patu a te iwi o Nga-toro-i-rangi, a kotahi mano topu o taua iwi i mate i te patu a te kotahi ma wha topu a Nga-toro-i-rangi, a ka taupokia ano hoki te pa i Tawhiti-rahi, a ka taea taua pa a Manaia ma, a ko te ingoa o taua parekura ko "Ihu-motomotokia", a mutu kau ano te patu ka eke ano a Nga-toro-i-rangi i ta ratou waka ka hoki ki Maketu.

Ka noho atu nei a Manaia ma, ka tu a Manaia ka haere ki te tutu taua mana hei tiki hei patu i a Nga-toro-i-rangi, a he pio te ope a Manaia hei patu i tana hoa riri, a ka eke te ope nei i a ratou waka, a ka rere me te karakia haere i te moana me te titiro ki nga whetu o te rangi kia tika ai te rere ki Maketu, a ka tae ratou ki Motiti, i reira rawa ano a Nga-toro-i-rangi me tana wahine e noho ana, a i reira ano hoki te tamahine o te tuahine a Nga-toro-i-rangi, a ka rere taua kotiro ka korero ki tana papa ka mea atu "E Nga-toro-i-rangi e puta ki waho kia kite i te tai o te moana." Haere ana aia ki waho, a kua kapi katoa te mata o te tai i te waka o te ope o Hawa-iki. A ka tu a Nga-toro-i-rangi ka karanga atu ki a Manaia "Hei apopo taua ka parekura ai, kua he te ra, kua tata te too, kei waho ra maanu mai ai, tukua o punga i Taia, a kia page (8)ao te ra taua ka kekeri ai." Ka ae mai a Manaia, a ka ki atu ano a Nga-toro-i-rangi "E kore au e mate i te po, a kaua hoki koe e u mai i te po, i te mea hoki ka tu taua ka kekeri i te po e kore ano au e mate i a koe; kia ao te ra, ae, ma kona pea au te taea ai e koe." A ka ae atu ano hoki a Manaia ki aua kupu ano a te kaumatua ra, a ka hoea nga waka e te iwi ki waho ki te moana tau ai, a ka moe te iwi ra, a ka hoki a Nga-toro-i-rangi ki roto ki tana whare, a ka tu raua ko tana wahine ka karakia i a raua karakia, ko te tane ki te karakia i nga karakia mo te tama tane, ki nga mano i runga, a ko te wahine ki te karakia i nga karakia ruwahine ki nga mano i raro, a ka tu te wahine ra ka mau ki tana taura tapu ka here taua taura ki te matapihi o te whare, a ka karakia aia i ana karakia tapu katoa ki nga uri o te hapu a Tai-a-pawa, hei ami i nga hau katoa o taua tini atua ki te moana, a ka puta aua hau a te whanau a Tai-a-pawa, a ka pa ka pupuhi ki te moana, a tutu ana te heihei o te moana, a na aua karakia i ami mai nga hau o Punga-were i taua po, a na aua hau i mate ai nga waka o te iwi o Manaia, a i mate ai ano hoki te iwi katoa o Manaia, a kitea te tangata kotahi o taua ope i rere, mate katoa. I te ata ka puta a Nga-toro-i-rangi ki te toro i a Manaia, a ka kite aia i te pakarukaru waka e takoto ana i te akau o te moana, kapi katoa te taitua i te iwi me nga waka o Manaia, e takoto pakaru ana, a ko nga moko o te tuna, ara o te pokowhiwhi anake o Manaia i kitea, kua pau page (9)pea i te ika te rahinga o nga tinana o taua iwi, koia ano i tika ai nga kupu i te waiata a Pehi i waiata ai i kii nei:

"Mau ano Muru-tohanga
I mate ai te
Mano a Manaia"

A ka puta i a Nga-toro-i-rangi te pepeha nei mo Manaia:

"Nau te ki, ko au e taona e koe ki nga kowhatu o Wai-korora-ariki,
ko tenei ka taona nei koe ki nga kowhatu o Maikuku-tea."

A noho ana te kaumatua nei, me tana wahine i Motiti, a ka tae ki ta raua ra i pai ai ka turia te ahi, a na te paoa o te ahi ka whanake ki te rangi ka kitea mai e te iwi i Maketu, a ka hoe atu era kia kite i ta ratou ariki, he mea hoki ko tena mata tohu tena mo te taua, mo te mate, mo te rongo kino, mo te aitua, he ahi tahu ai ki nga keokeonga o nga maunga, a ka kanoti ai, a ka tuku ai ano kia pupu te paoa, kei hewa nga iwi ki te ahi ka noa he ahi tohu kupu atu ki aua iwi. A ka rewa atu te ope o te iwi i Maketu, a ka hoe ki taua moutere, tae atu ka kite ratou i te mate o Manaia, a ka koa te iwi ki te mate o Manaia mo tana kanga ki a Nga-toro-i-rangi.