Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Te Arawa [Vol. VII, Māori]

Upoko XI — Te Waka Nei A Te-arawa (Nga-ti-hau)

Upoko XI
Te Waka Nei A Te-arawa (Nga-ti-hau)

Tira haere roa ki te tonga,
Kia marama tahi atu,
Kia marama tahi mai,
Hoki rawa mai koe,
Kua rua tangataha.
Kei mau mai koe,
Kei te Kopeo;
Ka toihi waewae o Kewa,
Kei te Kiekie;
Kei te kainga,
I a Kai-taruru.
Ki tera wehenga,
O Nga-ti-hine-hau,
Ki Wai-ariki,
Whakawai ai.

page (1)

Na nehe noa atu te korero mo te waka nei mo Te-arawa, e ki ana nga kaumatua ona mata he rakau kotahi te rakau i haua ai etahi o nga waka i rere mai ra i Hawa-iki, a rere mai ai ki enei motu, he kotahi te rakau, he nui ke ona peka, a he mea hahau a Te-arawa i te tahi o aua peka, hei waka e eke mai ai a Hou, a Hei, a Tia me Tama-te-kapua.

Te take o aua tangata nei i mea ai kia rere mai ratou i Hawa-iki, he kino na ratou ki te keia i te poporo a Ue-nuku, a he kai na te kuri a Tama-te-kapua i nga kai popoa a Ue-nuku, a na Ue-nuku i patu te kuri a Tama-te-kapua a kainga ana, a ka tu aua iwi ka papatu, a ka rere mai nei a Tama-te-kapua ma i te waka nei i a Te-arawa. A ka rere mai nei ratou i te moana, a ka pouri te kai hoe o te waka i te kore tohunga o ta ratou waka hei karakia mo te waka kia tika ai te rere o te waka, me te karakia kia kai noa ai ratou i te kai maoa i te waka, a kia aio ai ano hoki te moana, a kia kore e pa te hau kino ki a ratou, a ka runanga ratou, a ka mea me hoki ratou ki Hawa-iki ki te tiki i a Nga-toro-i-rangi raua ko tana wahine hei karakia i a Te-arawa, a ko te wahine hei karakia i te karakia ru-wahine mo te waka nei mo Te-arawa.

Ko Nga-toro-i-rangi te tohunga o Tai-nui, a kua tata hoki te rere mai o page (2)Tai-nui, na reira a Nga-toro-i-rangi i riro ai i te mahi nukarau a te iwi i eke nei i a Te-arawa, a te hianga a Tama-te-kapua ma koia nei, he mea tiki e etahi o te iwi o Te-arawa, he mea tono ki a Nga-toro-i-rangi kia haere aia ki te karakia i te waka i a Te-arawa, kia mutu ai te mana o taua waka ra ka hoki atu ai a Nga-toro-i-rangi ki a Tai-nui. A ka haere a Nga-toro-i-rangi, a ka karakia i a Te-arawa, a i eke aia ki taua waka karakia ai, a e karakia ana aia i raro i te riu o te waka e toko ana te iwi o te waka nei i a Te-arawa ki waho ki te moana tere ai, a ka po te ra ka hutia nga rewa o Te-arawa a ka rere te waka nei i te moana, puta rawa ake a Nga-toro-i-rangi i te ata kua ngaro te pae o te whenua, a ka pouri a Nga-toro-i-rangi, a kihai i roa ka moea tana wahine e Tama-te-kapua, a ka riri a Nga-toro-i-rangi a ka tukua eia te waka ra a Te-arawa kia paremo i te moana a na te iwi o te waka i tangi ki aia, koia i karakiatia ai ano eia kia hoki ake te waka ra i te korokoro o te parata, a ka ora ano te waka ra me te iwi i te waka.

A ka rere mai te waka nei a ka u ki Whanga-paraoa i waho ake o Tiritiri-matangi, a ka kite a Tai-ninihi i uta, a ka koa aia ki te pua o te hutu-kawa o uta ka whiua tana kura i mau mai ai i Hawa-iki ki te wai, a ka paea tana kura ki te one o te taku tai, a ka kitea e page (3)Ma-hina, a ka tonoa taua kura e Tau-ninihi kia homai ano ki aia, kihai i makere mai i a Ma-hina, a ka mea a Ma-hina i nga kupu nei, a waiho iho aua kupu hei whakatauki ma enei uri i tenei whakapapanga:

"Te kura pae a Ma-hina"

A ka haere a Tau-ninihi ki uta ki te tiki i nga kura o uta, tae rawa atu ara he pua rakau, he mea hanga whiwhinga noa, e hara i te kura pera me ana i whiu ai ki te wai, i te kura manu nei a te amo-kura.

Kia korero ake ano ahau i te mate mo te waka nei mo Te-arawa i te moenga a Tama-te-kapua i te wahine a Nga-toro-i-rangi.

Ka rere nei te waka nei i te moana a ka moea taua wahine e Tama-te-kapua a ka whaakina tana he e te wahine ra ki tana tane, a ka riri a Nga-toro-i-rangi a ka karakia aia kia heke te waka nei ki te moana, kia mate ai a Tama-te-kapua, a ka karakia aia ka mea:

Uruhia te papu
Na te Rongo-mai-mua
Na te Rongo-mai-hiti
Te whakarangona atu
Nga-toro-kai-uka.
Ki te pou mua,
Ki te pou roto,
Ki te pou waho.
Eke, eke, eke iho
I runga i ou hara
Takiri hara o Te-arawa,
Ko te aranga tonu
Nga-hu o te parata

page (4)

Eke, eke, eke,
Tanga-roa eke,
Panuku e, hui e,
Taiki e, eke, eke.

He mea hoki koa i te wa i riri ai a Nga-toro-i-rangi a i tukua ai eia te waka ra kia paremo i te moana, ara kia heke ki te korokoro o te parata, he mea hoki koa ko te rere o te moana te korokoro o taua atua, a ka tangi te iwi o te waka nei o Te-arawa, a ka karanga ratou ki a Nga-toro-i-rangi ka mea, "E Nga-toro e, ka taka te urunga o Kea-roa o to wahine," i te mea i tupou te waka nei a Te-arawa ki te moana, a taka ana te urunga o te moenga o te mahunga o Kea-roa i te tupou o te waka ki te mate, a na reira a Nga-toro-i-rangi i karakia ai i tana karaka, i hoki ake ai te waka ki te ora. A ka rere mai ra a ka u a Te-arawa ki Whanga-paraoa, a ka rere te waka nei a ka u ki Ao-tea, a ka rere ano, ka ahu ki roto ki Hau-raki, a ka hoki ano ka ahu ki Moe-hau, a ka rere ki Ahu-ahu ki te moutere a ka u ki taua motu ki Repanga a ka tukua e Nga-toro-i-rangi ana manu ki taua moutere, he mokai aua manu ra nana. A ko Takere-to te ingoa o te tahi o aua manu ko te tane ia, a ko Mumu-hau te tahi ko te uha ia, a ka rere atu te waka ra i Repanga a ka u ki Katikati ki te Ranga-a-tai-kehu, a rokohanga atu e te iwi i Te-arawa nei ko etahi o te iwi i eke mai i a Tai-nui, e noho ana i reira, i mea hoki ratou i rere mai ano ratou i Hawa-iki, a page (5)u mai ai ano ratou ki Whanga-paraoa, a rere ai a Tai-nui ki Katikati, a i te iwi o Tai-nui a Tauranga whenua, a ko Mata-atua i rere mai ano i Hawa-iki, a u atu ai taua waka ki Whaka-tane ki te whenua o te tamahine a Toroa, i tu whaka-tane ra i aia i te one o te akau i waho ake o te wahapu o taua awa ra o Whaka-tane.

Ko Rau-mati ma te iwi o Tai-nui i noho nei i Tauranga, a ka rere a Te-arawa atu ano i Te-ranga-a-tai-kehu, a ka u ki Maunganui, ki te kumore e tu i te taha ki te auru o Tauranga, i te one o te akau e ahu atu ai ki Maketu, a ka tae a Te-arawa ki Maunganui, ka taunaha taua wahi e Tu-taua-roa, te tahi o te iwi o Te-arawa mana taua whenua, a noho ana ratou ko tana whanau i reira. Ao ake a ka rere ano a Te-arawa, a moe rawa atu i Wairaka, a ao ake ano ka u ratou ki Maketu, a ka toia a Te-arawa ki uta oti atu ai, a tukua ana nga punga a Te-arawa ki roto ki te awa o Maketu takoto ai. Ko Toka-parore te ingoa o te tahi o aua punga, a ko te punga ia o te ihu o Te-arawa, a ko Tu-te-rangi-haruru te ingoa o te tahi o aua punga, ko to te whakarei ia.

A ka noho a Nga-toro-i-rangi i uta, ahakoa tae mai nei tana waka a Tai-nui me ona tangata kihai aia i noho i a Rau-mati ma i Tauranga, hei haumi mo nga uri o te hunga i eke mai i a Tainui, a noho ke ana aia i Maketu, a ka noho ano hoki a Tama-te-kapua i reira, me Hei, me page (6)Tia, me Wai-taha-nui, ara te tama a Hei, me Tapu-ika-nui-a-tia te tama a Tia, i noho katoa ratou i reira i te wa i oroko u ai a Te-arawa ki reira, a toia ai taua waka ra ki reira wharau ai.

A ka noho a Rau-mati ma i Tauranga, a ka rongo aia kua toia a Te-arawa ki uta i Maketu, ka haere atu ratou ko tana hapu a tahuna ana a Te-arawa ki te ahi a ka wera te waka ra, a ka mohio a Ha-tu-patu ki te wera o Te-arawa, ka tu aia ka karakia kia maia ai aia te taua rapu utu mo Te-arawa, a ka karakia aia ka mea:

Ka whakamaroro ki tai a te moana,
E ta taua rangi
E ta taua rangi, tuia ake,
Roi e, Pioi e,
Ko te mata i tuia,
Ko te mata i wharaua,
E ta taua rangi,
Ha-nui, Ha-roa,
Ha-tu-patu ko Karika,
Ka whakamaroro ki tai o te moana,
E ta taua rangi
E ta taua rangi, tuia ake.

A ka haere te taua a Ha-tu-patu i te akau atu ano i Maketu a ka ahu ki Maunga-nui, a ka rokohanga a Rau-mati ma i reira, a ka tu ka papatu a ka mate a Rau-mati i a Ha-tu-patu i te wahapu o Tauranga, a ka tu i a Ha-tu-patu te pou mo Rau-mati i te wahi i hinga ai a Rau-mati, a ka tapa te ingoa o taua wahi ko Panepane, no te mea i whakairia te upoko, ara te pane o Rau-mati ki taua pou, a ka page (7)hoki a Ha-tu-patu ki Maketu, a e haere atu ana ano aia i te akau me te piri haere atu i nga hau o nga tupapaku o te parekura, a ka puta nga kaumatua o te pa ki waho ki te one powhiri atu ai i te taua e hoki mai ra, a ka parare te waha ki te karakia ka mea:

Hara mai i hea
Teretere nui no Tu?

Ka oho ake te taua e haere mai a ka karakia mai ano ka mea:

Hara mai i te kimihanga
Hara mai i te hahanga
Teretere nui no Tu.

Ka oho ano nga kaumatua o te iwi o te pa e tu mai ra ka mea:

Hara mai i te rapanga
Tere, tere nui no Tu?

Ka oho mai te taua ka mea:

Tu-whiwhia,
Tu-rawea Tu marie oi.

Ka oho atu ano nga koroheke ra ka mea:

Kei te marie nui
O a Rangi-nui
E tu nei?

Ka oho te taua ka mea:

Ka whiwhi ka rawe,
Ka mahaki, ka angia
Teretere, teretere,
Nui no Tu.

A ka haere tonu atu te taua ra, a ka tae ki te wai ka karakia a ka ruku i te awa, a ka puea ake i te wai ka haere ratou ki te kainga a ka kai, ka noho, a ao ake ka mea, ka haere ki a ratou mahi.

A ka noho etahi o te iwi o Te-arawa i Maketu, a ka haere etahi ki Roto-rua noho ai, a ka wawara atu etahi ki Tau-po, a ko page (8)etahi i taka haere a Whanga-nui atu ana, a hoe tonu atu etahi ki te Wai-pounamu, a tangata ke ano era ki te iwi i te Ika-a-Maui nei.

Ko te tama a Tapu-ika-nui-a-tia, ko Maka-hae i noho i Maketu, a i puta i aia nga uri a tae noa ki a Te-puku-atua, ki te papanga tua tekau ma ono o muri iho o te taenga mai o Te-arawa ki Maketu nei, a wera ai i a Rau-mati, otira he nui noa atu nga iwi no ratou nga tupuna i eke mai nei i a Te-arawa; ina hoki ko Nga-i-te-rangi a me etahi iwi ano no ratou te tahi kawai i toro atu i a Te-arawa. Otira no runga i a Mata-atua te tahi o ratou take, i u hoki taua waka nei a Mata-atua ki Whaka-tane ki te whenua a Toroa, a ka noho te uri o taua waka i O-potiki, i te kainga e nohoia nei e Te-whakatohea, me nga iwi o Te-uri-wera i enei ra, a na aua iwi nei i tutetute haere nga iwi o Te-arawa i Maketu, i haere ai aua hapu a Te-arawa ki uta ki Roto-rua, a noho tahi ana aua Arawa o Maketu ki era Arawa o Roto-rua. A ka okea ano e aua Arawa o Roto-rua, a ka hoki mai ano ratou ki Maketu ano noho ai, a whakaekea noatia ratou e Wai-kato, a e Nga-i-te-rangi; kihai a Te-arawa i panuku i Maketu, a ka hui ano aua iwi nei a Wai-kato me Nga-i-te-rangi, a whakaekea ana te pa i te Tumu, a taea ana, a ka whati ano a Te-arawa ki tona whanga i Roto-rua, a noho tonu iho a Nga-i-te-rangi i Maketu, a e noho nei ano i reira i enei ra.

Ka hoki ra a Te-arawa ki Roto-rua a page (9)i ona wa i oke ai taua iwi ki te haere, ka tere etahi o ratou ki Hau-raki, otira kua noho noa mai nga uri o era i eke mai i a Tai-nui i aua kainga, i rere hoki a Tai-nui i roto i Hau-raki, a ka tae ki roto ki Tamaki, ka toia te waka ra a Tai-nui i O-tahuhu, a ka marere ki Manuka, a ka puta i te wahapu o taua awa ka rere i te tuauru o te akau, ka ahu ki Kawhia, a ka toia a Tai-nui ki uta, a noho ana te iwi me te waka i reira.

Te iwi o te waka nei ko Tai-nui te ingoa i enei ra, a nga tino ariki o taua waka nei i rere mai ai i Hawa-iki ko Hotu-roa, ko Hotu-ope, ko Hotu-mata-pu, me a ratou tuahine me Whakaoti-rangi raua ko Marama, a na aua wahine nei i mau mai te kumara me te taro, me te hue, ki enei motu.

Na Tai-nui nga iwi o Wai-kato, me Kawhia, me Ao-tea, me Manuka, me etahi ano hoki o Hau-raki, i te mea na nga tama toko toru a Maru-tuahu aua iwi i Hau-raki, a ko Nga-ti-toa, me Nga-ti-raukawa ano hoki no taua waka ra ano, no Tai-nui. A ko etahi o te iwi ra o Nga-ti-kahu-ngunu no Tai-nui, he mea puta i nga wahine o Tai-nui i moea e nga uri o Kahu-ngunu, otira no te Au-pouri a Kahu-ngunu no nga whenua a Nga-puhi e noho nei i haere mai hoki aia a Kahu-ngunu i reira, a tae mai ai ki Turanga-nui a ko etahi o Te-arawa i moe i nga wahine o Tai-nui, a kotahi ai te take mai o aua waka ki te take tupuna mai.