The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Te Arawa [Vol. VII, Māori]
Upoko XI — Te Waka Nei A Te-arawa (Nga-ti-hau)
Upoko XI
Te Waka Nei A Te-arawa (Nga-ti-hau)
Tira haere roa ki te tonga,
Kia marama tahi atu,
Kia marama tahi mai,
Hoki rawa mai koe,
Kua rua tangataha.
Kei mau mai koe,
Kei te Kopeo;
Ka toihi waewae o Kewa,
Kei te Kiekie;
Kei te kainga,
I a Kai-taruru.
Ki tera wehenga,
O Nga-ti-hine-hau,
Ki Wai-ariki,
Whakawai ai.
Na nehe noa atu te korero mo te waka nei mo Te-arawa, e ki ana nga kaumatua ona mata he rakau kotahi te rakau i haua ai etahi o nga waka i rere mai ra i Hawa-iki, a rere mai ai ki enei motu, he kotahi te rakau, he nui ke ona peka, a he mea hahau a Te-arawa i te tahi o aua peka, hei waka e eke mai ai a Hou, a Hei, a Tia me Tama-te-kapua.
Te take o aua tangata nei i mea ai kia rere mai ratou i Hawa-iki, he kino na ratou ki te keia i te poporo a Ue-nuku, a he kai na te kuri a Tama-te-kapua i nga kai popoa a Ue-nuku, a na Ue-nuku i patu te kuri a Tama-te-kapua a kainga ana, a ka tu aua iwi ka papatu, a ka rere mai nei a Tama-te-kapua ma i te waka nei i a Te-arawa. A ka rere mai nei ratou i te moana, a ka pouri te kai hoe o te waka i te kore tohunga o ta ratou waka hei karakia mo te waka kia tika ai te rere o te waka, me te karakia kia kai noa ai ratou i te kai maoa i te waka, a kia aio ai ano hoki te moana, a kia kore e pa te hau kino ki a ratou, a ka runanga ratou, a ka mea me hoki ratou ki Hawa-iki ki te tiki i a Nga-toro-i-rangi raua ko tana wahine hei karakia i a Te-arawa, a ko te wahine hei karakia i te karakia ru-wahine mo te waka nei mo Te-arawa.
Ko Nga-toro-i-rangi te tohunga o Tai-nui, a kua tata hoki te rere mai o page (2)Tai-nui, na reira a Nga-toro-i-rangi i riro ai i te mahi nukarau a te iwi i eke nei i a Te-arawa, a te hianga a Tama-te-kapua ma koia nei, he mea tiki e etahi o te iwi o Te-arawa, he mea tono ki a Nga-toro-i-rangi kia haere aia ki te karakia i te waka i a Te-arawa, kia mutu ai te mana o taua waka ra ka hoki atu ai a Nga-toro-i-rangi ki a Tai-nui. A ka haere a Nga-toro-i-rangi, a ka karakia i a Te-arawa, a i eke aia ki taua waka karakia ai, a e karakia ana aia i raro i te riu o te waka e toko ana te iwi o te waka nei i a Te-arawa ki waho ki te moana tere ai, a ka po te ra ka hutia nga rewa o Te-arawa a ka rere te waka nei i te moana, puta rawa ake a Nga-toro-i-rangi i te ata kua ngaro te pae o te whenua, a ka pouri a Nga-toro-i-rangi, a kihai i roa ka moea tana wahine e Tama-te-kapua, a ka riri a Nga-toro-i-rangi a ka tukua eia te waka ra a Te-arawa kia paremo i te moana a na te iwi o te waka i tangi ki aia, koia i karakiatia ai ano eia kia hoki ake te waka ra i te korokoro o te parata, a ka ora ano te waka ra me te iwi i te waka.
A ka rere mai te waka nei a ka u ki Whanga-paraoa i waho ake o Tiritiri-matangi, a ka kite a Tai-ninihi i uta, a ka koa aia ki te pua o te hutu-kawa o uta ka whiua tana kura i mau mai ai i Hawa-iki ki te wai, a ka paea tana kura ki te one o te taku tai, a ka kitea e page (3)Ma-hina, a ka tonoa taua kura e Tau-ninihi kia homai ano ki aia, kihai i makere mai i a Ma-hina, a ka mea a Ma-hina i nga kupu nei, a waiho iho aua kupu hei whakatauki ma enei uri i tenei whakapapanga:
"Te kura pae a Ma-hina"
A ka haere a Tau-ninihi ki uta ki te tiki i nga kura o uta, tae rawa atu ara he pua rakau, he mea hanga whiwhinga noa, e hara i te kura pera me ana i whiu ai ki te wai, i te kura manu nei a te amo-kura.
Kia korero ake ano ahau i te mate mo te waka nei mo Te-arawa i te moenga a Tama-te-kapua i te wahine a Nga-toro-i-rangi.
Ka rere nei te waka nei i te moana a ka moea taua wahine e Tama-te-kapua a ka whaakina tana he e te wahine ra ki tana tane, a ka riri a Nga-toro-i-rangi a ka karakia aia kia heke te waka nei ki te moana, kia mate ai a Tama-te-kapua, a ka karakia aia ka mea:
Uruhia te papu
page (4)
Na te Rongo-mai-mua
Na te Rongo-mai-hiti
Te whakarangona atu
Nga-toro-kai-uka.
Ki te pou mua,
Ki te pou roto,
Ki te pou waho.
Eke, eke, eke iho
I runga i ou hara
Takiri hara o Te-arawa,
Ko te aranga tonu
Nga-hu o te parataEke, eke, eke,
Tanga-roa eke,
Panuku e, hui e,
Taiki e, eke, eke.
He mea hoki koa i te wa i riri ai a Nga-toro-i-rangi a i tukua ai eia te waka ra kia paremo i te moana, ara kia heke ki te korokoro o te parata, he mea hoki koa ko te rere o te moana te korokoro o taua atua, a ka tangi te iwi o te waka nei o Te-arawa, a ka karanga ratou ki a Nga-toro-i-rangi ka mea, "E Nga-toro e, ka taka te urunga o Kea-roa o to wahine," i te mea i tupou te waka nei a Te-arawa ki te moana, a taka ana te urunga o te moenga o te mahunga o Kea-roa i te tupou o te waka ki te mate, a na reira a Nga-toro-i-rangi i karakia ai i tana karaka, i hoki ake ai te waka ki te ora. A ka rere mai ra a ka u a Te-arawa ki Whanga-paraoa, a ka rere te waka nei a ka u ki Ao-tea, a ka rere ano, ka ahu ki roto ki Hau-raki, a ka hoki ano ka ahu ki Moe-hau, a ka rere ki Ahu-ahu ki te moutere a ka u ki taua motu ki Repanga a ka tukua e Nga-toro-i-rangi ana manu ki taua moutere, he mokai aua manu ra nana. A ko Takere-to te ingoa o te tahi o aua manu ko te tane ia, a ko Mumu-hau te tahi ko te uha ia, a ka rere atu te waka ra i Repanga a ka u ki Katikati ki te Ranga-a-tai-kehu, a rokohanga atu e te iwi i Te-arawa nei ko etahi o te iwi i eke mai i a Tai-nui, e noho ana i reira, i mea hoki ratou i rere mai ano ratou i Hawa-iki, a page (5)u mai ai ano ratou ki Whanga-paraoa, a rere ai a Tai-nui ki Katikati, a i te iwi o Tai-nui a Tauranga whenua, a ko Mata-atua i rere mai ano i Hawa-iki, a u atu ai taua waka ki Whaka-tane ki te whenua o te tamahine a Toroa, i tu whaka-tane ra i aia i te one o te akau i waho ake o te wahapu o taua awa ra o Whaka-tane.
Ko Rau-mati ma te iwi o Tai-nui i noho nei i Tauranga, a ka rere a Te-arawa atu ano i Te-ranga-a-tai-kehu, a ka u ki Maunganui, ki te kumore e tu i te taha ki te auru o Tauranga, i te one o te akau e ahu atu ai ki Maketu, a ka tae a Te-arawa ki Maunganui, ka taunaha taua wahi e Tu-taua-roa, te tahi o te iwi o Te-arawa mana taua whenua, a noho ana ratou ko tana whanau i reira. Ao ake a ka rere ano a Te-arawa, a moe rawa atu i Wairaka, a ao ake ano ka u ratou ki Maketu, a ka toia a Te-arawa ki uta oti atu ai, a tukua ana nga punga a Te-arawa ki roto ki te awa o Maketu takoto ai. Ko Toka-parore te ingoa o te tahi o aua punga, a ko te punga ia o te ihu o Te-arawa, a ko Tu-te-rangi-haruru te ingoa o te tahi o aua punga, ko to te whakarei ia.
A ka noho a Nga-toro-i-rangi i uta, ahakoa tae mai nei tana waka a Tai-nui me ona tangata kihai aia i noho i a Rau-mati ma i Tauranga, hei haumi mo nga uri o te hunga i eke mai i a Tainui, a noho ke ana aia i Maketu, a ka noho ano hoki a Tama-te-kapua i reira, me Hei, me page (6)Tia, me Wai-taha-nui, ara te tama a Hei, me Tapu-ika-nui-a-tia te tama a Tia, i noho katoa ratou i reira i te wa i oroko u ai a Te-arawa ki reira, a toia ai taua waka ra ki reira wharau ai.
A ka noho a Rau-mati ma i Tauranga, a ka rongo aia kua toia a Te-arawa ki uta i Maketu, ka haere atu ratou ko tana hapu a tahuna ana a Te-arawa ki te ahi a ka wera te waka ra, a ka mohio a Ha-tu-patu ki te wera o Te-arawa, ka tu aia ka karakia kia maia ai aia te taua rapu utu mo Te-arawa, a ka karakia aia ka mea:
Ka whakamaroro ki tai a te moana,
E ta taua rangi
E ta taua rangi, tuia ake,
Roi e, Pioi e,
Ko te mata i tuia,
Ko te mata i wharaua,
E ta taua rangi,
Ha-nui, Ha-roa,
Ha-tu-patu ko Karika,
Ka whakamaroro ki tai o te moana,
E ta taua rangi
E ta taua rangi, tuia ake.
A ka haere te taua a Ha-tu-patu i te akau atu ano i Maketu a ka ahu ki Maunga-nui, a ka rokohanga a Rau-mati ma i reira, a ka tu ka papatu a ka mate a Rau-mati i a Ha-tu-patu i te wahapu o Tauranga, a ka tu i a Ha-tu-patu te pou mo Rau-mati i te wahi i hinga ai a Rau-mati, a ka tapa te ingoa o taua wahi ko Panepane, no te mea i whakairia te upoko, ara te pane o Rau-mati ki taua pou, a ka page (7)hoki a Ha-tu-patu ki Maketu, a e haere atu ana ano aia i te akau me te piri haere atu i nga hau o nga tupapaku o te parekura, a ka puta nga kaumatua o te pa ki waho ki te one powhiri atu ai i te taua e hoki mai ra, a ka parare te waha ki te karakia ka mea:
Hara mai i hea
Teretere nui no Tu?
Ka oho ake te taua e haere mai a ka karakia mai ano ka mea:
Hara mai i te kimihanga
Hara mai i te hahanga
Teretere nui no Tu.
Ka oho ano nga kaumatua o te iwi o te pa e tu mai ra ka mea:
Hara mai i te rapanga
Tere, tere nui no Tu?
Ka oho mai te taua ka mea:
Tu-whiwhia,
Tu-rawea Tu marie oi.
Ka oho atu ano nga koroheke ra ka mea:
Kei te marie nui
O a Rangi-nui
E tu nei?
Ka oho te taua ka mea:
Ka whiwhi ka rawe,
Ka mahaki, ka angia
Teretere, teretere,
Nui no Tu.
A ka haere tonu atu te taua ra, a ka tae ki te wai ka karakia a ka ruku i te awa, a ka puea ake i te wai ka haere ratou ki te kainga a ka kai, ka noho, a ao ake ka mea, ka haere ki a ratou mahi.
A ka noho etahi o te iwi o Te-arawa i Maketu, a ka haere etahi ki Roto-rua noho ai, a ka wawara atu etahi ki Tau-po, a ko page (8)etahi i taka haere a Whanga-nui atu ana, a hoe tonu atu etahi ki te Wai-pounamu, a tangata ke ano era ki te iwi i te Ika-a-Maui nei.
Ko te tama a Tapu-ika-nui-a-tia, ko Maka-hae i noho i Maketu, a i puta i aia nga uri a tae noa ki a Te-puku-atua, ki te papanga tua tekau ma ono o muri iho o te taenga mai o Te-arawa ki Maketu nei, a wera ai i a Rau-mati, otira he nui noa atu nga iwi no ratou nga tupuna i eke mai nei i a Te-arawa; ina hoki ko Nga-i-te-rangi a me etahi iwi ano no ratou te tahi kawai i toro atu i a Te-arawa. Otira no runga i a Mata-atua te tahi o ratou take, i u hoki taua waka nei a Mata-atua ki Whaka-tane ki te whenua a Toroa, a ka noho te uri o taua waka i O-potiki, i te kainga e nohoia nei e Te-whakatohea, me nga iwi o Te-uri-wera i enei ra, a na aua iwi nei i tutetute haere nga iwi o Te-arawa i Maketu, i haere ai aua hapu a Te-arawa ki uta ki Roto-rua, a noho tahi ana aua Arawa o Maketu ki era Arawa o Roto-rua. A ka okea ano e aua Arawa o Roto-rua, a ka hoki mai ano ratou ki Maketu ano noho ai, a whakaekea noatia ratou e Wai-kato, a e Nga-i-te-rangi; kihai a Te-arawa i panuku i Maketu, a ka hui ano aua iwi nei a Wai-kato me Nga-i-te-rangi, a whakaekea ana te pa i te Tumu, a taea ana, a ka whati ano a Te-arawa ki tona whanga i Roto-rua, a noho tonu iho a Nga-i-te-rangi i Maketu, a e noho nei ano i reira i enei ra.
Ka hoki ra a Te-arawa ki Roto-rua a page (9)i ona wa i oke ai taua iwi ki te haere, ka tere etahi o ratou ki Hau-raki, otira kua noho noa mai nga uri o era i eke mai i a Tai-nui i aua kainga, i rere hoki a Tai-nui i roto i Hau-raki, a ka tae ki roto ki Tamaki, ka toia te waka ra a Tai-nui i O-tahuhu, a ka marere ki Manuka, a ka puta i te wahapu o taua awa ka rere i te tuauru o te akau, ka ahu ki Kawhia, a ka toia a Tai-nui ki uta, a noho ana te iwi me te waka i reira.
Te iwi o te waka nei ko Tai-nui te ingoa i enei ra, a nga tino ariki o taua waka nei i rere mai ai i Hawa-iki ko Hotu-roa, ko Hotu-ope, ko Hotu-mata-pu, me a ratou tuahine me Whakaoti-rangi raua ko Marama, a na aua wahine nei i mau mai te kumara me te taro, me te hue, ki enei motu.
Na Tai-nui nga iwi o Wai-kato, me Kawhia, me Ao-tea, me Manuka, me etahi ano hoki o Hau-raki, i te mea na nga tama toko toru a Maru-tuahu aua iwi i Hau-raki, a ko Nga-ti-toa, me Nga-ti-raukawa ano hoki no taua waka ra ano, no Tai-nui. A ko etahi o te iwi ra o Nga-ti-kahu-ngunu no Tai-nui, he mea puta i nga wahine o Tai-nui i moea e nga uri o Kahu-ngunu, otira no te Au-pouri a Kahu-ngunu no nga whenua a Nga-puhi e noho nei i haere mai hoki aia a Kahu-ngunu i reira, a tae mai ai ki Turanga-nui a ko etahi o Te-arawa i moe i nga wahine o Tai-nui, a kotahi ai te take mai o aua waka ki te take tupuna mai.