Other formats

    Adobe Portable Document Format file (digital text)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Awatea, Taranaki, Nga-Ti-Hau, Nga-Ti-Rua-Nui [Vol. VIII, Māori]

Upoko 10

page (132)

Upoko 10

He Tito Tu a Tangi

E taka ko Raki e pupuhi mai nei
Tikopa o taku ware ra
Nuku mai e koro e i
Hoa moe ake, mea nei
Te wahine ka mamao
Ki tawhiti tirohia ra
Ki te hei-au oti te hu
Atu ki te pu kahikatea

page (93)

Tiki
(Nga-Ti-Rua-Nui)

Ko Tiki te atua nana i hanga te tangata, a nona ano te ahua i tauiratia hei ahua mo taua tangata i hanga ai, he mea tiki eia ki te uku whero, a konatua ai ki tana toto ake ano, a ka mahia eia nga whatu o nga kanohi, me nga ringa me nga wai, a ka hangia eia a roto o te waha o taua Tiki.

A tu ana taua Tiki hei tino tangata ora, a ko etahi tohunga e ki ana, he uku whero te uku i hanga ai e Tiki tana tauira mona hei tangata, a ko te kokowai, ara ko te wai parawhero o te repo maata nei i konatua e Tiki ki te uku whero, a mahia ai hei ahua kia rite ki aia ano, a tu ana hei tangata ora, koia i kiia ai e Tiki, ko "Tiki-ahua" he ingoa mo tana tauira i hanga ai, a ko te Tiki pounamu e heia nei e te tangata, mo taua tiki ano te ingoa i hanga nei e Tiki e te atua.

page (94)

Ko Tama-Tea Me Te Take O Te Ingoa O
Patiki-Whara-Nui

(Nga-Ti-Rua-Ka)

Te take o nga iwi katoa e noho i nga motu o Ao-tea-roa nei ko Rongo-kako, i rere mai hoki aia i Hawa-iki i runga i te waka nei i a Horo-uta, ara i a Taki-tumu, a i u a Rongo-kako ki Turanga, a ka mahue a Horo-uta i aia i reira a ka haere aia ma uta, ka ma te takutai o te moana a tae noa aia ki Ahu-riri a ka oma atu i aia tana tuatara i reira, ko Tapu-te-ranga te ingoa o taua tuatara.

A ko Rongo-kako te papa o Tama-tea, a ka haere atu a Tama-tea i Here-taunga, ara i Ahu-riri ka ma uta te haere a ka tae aia ki nga maunga i Ruahine, ko Kahu-ngunu raua i haere tahi nei, a ko Kahu-ngunu te tama a Tama-tea, a i hoki mai a Kahu-ngunu i Ruahine, a i tu i a raua ta raua pou i reira, a ko Ra-kau-taenga te ingoa o taua pou, a te mea i hoki ai a Kahu-ngunu i reira, i kite hoki aia i nga karoro manu e rere ana i aua maunga tangi ai i ta te karoro tangi o te akau o te moana, a aroha ai a Kahu-ngunu ki taua tu tangi a ka mea atu aia ki tana papa ki a Tama-tea, "E koro, haere koe i to ara, ka hoki au i konei i te aroha oku ki te tangi a te karoro e tangi nei mo te awa i Ngaru-roro" a ka mea atu a Tama-tea ki te tama ki a Kahu-ngunu-matangi-rau ka mea atu "E aroha ana koe ki ta taua whanga?" Ka mea atu a Kahu-ngunu-matangi-rau "Kao, he mapu kau noa iho no taku manawa." Ka page (95)mea atu ano a Tama-tea "He aroha pea nou ki to tatou whanga a me hoki koe," a ka hoki a Kahu-ngunu ki Here-taunga, a ko Tama-tea i haere tonu i ta raua haere i haere mai ai, a ka tae ano a Tama-tea ki te tahi kaweka ano, ka oma ano te tahi o ana tuatara, ko Poho-kura te ingoa o tenei tuatara, a he taniwha nui rawa atu taua tuatara nei, ko te tahi o ana tuatara ko Puke-o-kahu i mau iho ano ki a Tama-tea, ka haere ano a Tama-tea me te mau haere i a Puke-o-kahu, a ka tae aia ki te awa nei ki

Moa-whanga, he awa nui hoki tenei, ka noho aia ka tahu kai mana i reira, a ka kai aia ka makona, ko nga motumotu o tana ahi i karotia eia, a tu ana aua motumotu i aia hei pou i taua awa, koia te take o te kii nei "Nga motumotu o te ahi a Tama-tea" a waihotia ana aua rakau nei hei taniwha, i te mea hoki he tohunga a Tama-tea, a he ahi tapu te ahi e taona ai he kai mana, a ko te wahie e kaa i taua ahi e tapu ana, koia i tapu ai aua motomotu nei, a tu ai i a Tama-tea hei pou ki te whenua, a ka taniwhatia aua rakau motumotu ra, a ka haere ano aia i te akau o te moana, a ka rere tana hoa haere, ara tana kuri ki te moana, a taniwhatia tonutia atu taua kuri, hei taniwha moana, koia te taniwha e rongona nei e tau a kuri ana i te moana i te rau mati, ka haere tonu a Tama-tea i te akau o te moana, a tae noa ki Whanga-nui, ka noho aia ki raro ki te page (96)tarai i tana mahunga, a ki te whakapaipai i aia, kia pai ai tana haere ki te pa o te tangata whenua, a he mea putiki eia tana mahunga, a he mea here taua putiki ki te peha o te rau nei o te whara, koia i kiia ai te ingoa o taua kainga ra ko Putiki-whara-nui-o-tama-tea. Ka noho ra aia i reira a roa noa, ka eke aia i te waka ka toko i roto i te awa o Whanga-nui, a ka tae aia ki te awa i Tara-roa, ka whiua eia te pua o te korari ki runga ki te pari o taua wahi, a ka tupu te harakeke i runga i te kotukutuku (kohutuhutu), a ka toko tonu aia a tae noa ki O-maka, a kahore kau he taunga mo tana waka i reira, a ka tae aia ka whakawiria eia te toka o reira i roto i te riu o te awa, a herea ana te taura o tana waka ki taua toka a tau ana aia i reira, koia ra te take o taua toka ra i kokopa ai, no ake ka toko ano aia a ka u i te uranga, ka haere aia ma uta a ka tae aia ki Tau-po, a ka eke aia i te waka a ka hoe, haere aia i te awa i Wai-kato, a ka tae aia ki te rere, ka hoe tonu te waka ra, a ka rere i te au o te rere ra a ka riro i te ripo o te rere, a ka tae ki roto ki te roma ka tahuri te waka ra, a ka mate te iwi i te waka me Tama-tea ano hoki, a kihai te mea kotahi o ratou i ora.

Koia nei nga uri o Tama-tea. Ko Mahina-rangi. Ka moe i a Tauranga hei tane mana, muri mai i a Mahina-rangi ko Rau-kawa, a ko Whakarere.

E rua wahine a Tama-tea. Ko Iwi-rau te whaea o Kahu-ngunu-matangi-rau, ko Tama-iki-roa, ko Kahu-nui, ko Apa. Ko te tupuna page (97)o Nga-ti-apa e noho nei i Rangi-ti-kei.

Te ingoa o Tama-tea e kiia nei e au ko Tama-tea-pokai-whenua, he haere hoki nona, he taiawhio i nga whenua katoa o te motu nei, mai ano i te Au-pouri ra ano.

page (98)

Ko Te Pana-Ri
(Kahu-Ngunu)

Ko Tanguru te rangatira o Kahu-ngunu, a he tupuna aia na Apanohaua, a ka tutetute te iwi o Pana-ri ki te iwi o Kahu-ngunu mo te whenua, a ka pa ka parekura te hapu o Pana-ri o te Roto-a-tara ki a Kahu-ngunu, he papa whenua taua whenua no ratou tahi, a ko te tahi hapu e tango ana mana anake, a he ai te he ka parekura ratou, a ka tu te tahi parekura i te Roto-a-tara, a ka taea te pa o te Roto-a-tara, a ka whati a Tanguru te rangatira o taua pa ka ora i te wehi o te patu o tana hoa riri, a ka eke aia i te moki ka hoe kia whiti aia i te Roto-a-tara kia ora ai aia, tera e uhia ana kahu pahure ki aia mau ai hei taonga nana ana ora aia i tana hoa riri, a e tahuri aia i tana moki i eke atu ai, ka paremo aia, a ka mate, tena e kitea atu tana paremotanga e tana hoa riri, ka roua ake aia a ka taea, he mea rou ake ki ana kakahu mau ai te kaka o te rou o te marau i riro ake ai a Tanguru i roto i te wai i a Kahu-ngunu, a ko ana kakahu nei ko te parawai, ko te topuni, ko te kaitaka, ko te pake ka riro katoa i a Kahu-ngunu. Koia te ingoa o te hapu e kiia nei ko "Nga-ti-marau" no te rounga ake o Tanguru ki te marau e Kahungunu.

page (99)

Ko Rua-Hine
(Nga-Ti-Pou-Tama)

I eke mai te kuia nei a Rua-hine i te ipu taha nei, i rere mai aia i Hawa-iki noho ai i te taunotitanga o te hue e mau ai i te kawei o te hue, te ingoa o taua tu hue nei he Ngata-hue, a e mau tonu ana te ahua o taua hue nei i enei ra ki tana ahua ra ano o nga ra i eke mai ai Rua-hine i taua ipu.

A koia ra ko Rua-hine te tupuna o te iwi o Nga-ti-pou-tama.

Ka rere mai ra a Rua-hine i Hawa-iki a ka tae mai aia ki te whatitoka o te whare o Rua-maunu, ka ngaua te piro o te paoa au ahi e te iwi i taua whare, a ka kite ratou i te kuia ra ka mea taua iwi "A tae te piro o te kuia nei, he piro au ahi kau ano" a ka pouri te kuia ra ki te taunu mona, a haere ke ana aia, a ka haere aia ki O-tu-matua, a ka moe aia i to reira rangatira kia puta ta raua uri ko Tai-nui, a a Tai-nui uri, koia ko Nga-ti-pou-tama e noho i Whanga-nui nei.

page (B6.P205)(107)

Turi
(Nga-Ti-Hau)

Ko Turi ko te rangatira o te waka o Aotea i rere mai aia i Hawa-iki i te wehi o te whawhai. Ko te teina o Turi ko Popou ako ako, i te wa i hauhakea ai te kumara, i maua eia e Pou te kumara ki te ariki ki a Uenuku, a horomia ana a Pou me te kumara i maua eia e Uenuku, a ka riri a Turi, a patua ana te tama a Uenuku e Turi i a Hoe-potiki, a kainga ana a Hoe e Turi, ko te manawa i maua e Turi ki a Uenuku a kainga ana e Uenuku, ano ka mohio a Uenuku ko te manawa a tana tamaiti kua kainga e ia ka karakia aia i te karakia nei, ara ka waiata i tana kupu whakahau i te iwi. Koia nei te waiata:

Tikina atu te tini o Nga-ti-rongo-tea
Whakataka mai kia tini kia mano
Kua nakia (ngakia) te mate a Hoe-potiki
Ko reka te kai mua
Runa mai Rongo-he
Ka runa he i

Ka rongo atu a Turi ka tikina Aotea i tana poupou ia Toto ka haere mai a Turi, na ka tae mai aia ki Aotea nei ka ware ware te tata o te waka, ko Tupu horo nuku te ingoa, ko te hoe ano hoki ko Kau tu te rangi, a ka haere mai te pukeko, te kiore, te kakariki, te moe-one, te awhato, a ka tango mai a Turi i te kumara i te kumara nona te ingoa nei Te Kakau, te karaka, te hue, a kihai i maua mai eia te kumara nei Te kura tawhiti, a ka hoe mai aia page (108)kai tangohia mai eia ko Maru tona atua i runga i Tapo, a ka tiko a Tapo i runga i te waka. Ka tua taina ki te moana ka whaka tamara mai a Maru i runga i aia na ka ki mai aia "E waiho koe e au i runga i tua kore, e kore taua e tae atu ki Nuku roa, e whawha mai ki au ki runga ki tu-ama e tae taua ki Uku rangi," na ka tangohia mai e Turi ki runga ano ki te waka ki Aotea a ka eke aia ki Motiwatiwatiwa (Motiwhatiwha) a ka patua tana kuri ki reira ki Iki iki-rawea ka kai a Potoru ka whakaporangi i aia i te kainga i taua kuri a ka rere tana waka a Te ririno, a ka mate atu aia ki te waha o Te parata, ka pahure mai a Turi i te waha o Te parata, a ka rere mai a Turi ka u mai ki Whangaparaoa ka ruia te karaka ki reira, a ka rere atu a Turi i reira ki te Au-pouri. Ka u ki Aotea i Kawhia, ka waiho tona waka ki reira a ka haere aia ma uta i te tua whenua, ka huaina nga ingoa o nga awa i te akau, ko Kawhia, ko Maro-kopa, Mokau, Moakatino, Tonga porutu, Mimi, Orini, Waitara, Wai o ngana, Ka puni, Wai ngongoro, Tanga hoe, O hinga hope, a ka whakatongia te kumara eia ki Heke heke i papa, a ka kite aia i te pou a Kupe e tu ana i Rangi-tawhi, a ka hongia eia te one one o reira, na reira te whakatauki nei "Te one one i hongia e Turi", a ka patua eia tana kuri, ko Mata-ware te ingoa, a ka mea aia ki tana tamaiti ki a Tane-roa kua tahaetia taku kuri, e te tangata ranei e aku tamariki ranei na ka tahuti a Tane-roa ka noho aia ki Papawhero ka whanau ana tamariki tokorua ka mea atu aia kia raua "E tupu korua he kai ma korua kei rawahi rara." Ko nga kai a tona tungane ko a Turanga-i-mua.

Ka patua e Turanga-i-mua page (109)raua ko Turi nga tangata o tenei motu, ko te ingoa o taua iwi ko Nga kohikohi, ko Patea (te) taua, (he) tamariki te ika, (ka) utaina ki runga ki Te Hinau (Huwaka) Waitore (te) taua, ko Tu whaka motuhia te ika, ka utaina ki runga ki Te Upoko-ruru (he waka), ko Waipipi te taua, ko Tauwhare te ika, ko Kai-waewae te taua, ko ko Toto o te korako te ika, ko Te Kouetu te taua, ko Mumutu te ika, ko Rangipo te taua, ko Tu tara moana te ika, ko Whanganui te taua, ko Tutae poro poro te ika, ko Awarua te taua, ko Kimo te ika, ko Matai uri te taua, ko Kau-tioma te ika. Ka tae ki te au o Turanga-i-mua ka pukaia nga rona te ingoa o te tau o Turi ko Mata-rau-tahi, ka hoki mai i reira ka tae mai ki Patea, ka pa te aroha o tona kainga ki a Turi mo Hawaiki, ka whakamomori a Turi, ka rere aia ki roto ki te awa o Patea ka paremo aia ki te wai ka mate he oti ano ka mate a Turi i konei.

page (110)

Turi
(Nga-Ti-Hau)

Ko Turi te rangatira o te waka nei o Ao-tea, a ko Ao-tea he ingoa wahi tapu i Hawa-iki, a i whati mai a Turi i Hawa-iki i te wahi o te patu, i te ngangare, te take o taua ngangare he hoatutanga na Popo-u-akoako i te kumara kotahi o te kai o te maara i te wa i hauhakea ai te kumara, a he iti no taua hapainga mana ma Ue-nuku ka riri a Ue-nuku, a horomia ana taua kai kotahi me Popo-u-akoako e Ue-nuku, a ka riri a Turi mo tana teina i kainga nei e Ue-nuku, a ka patua te tama a Ue-nuku e Turi, a ka tupu te pakanga ki a raua, a he wehi no Turi kei mate aia me tana hapu me tana whanau i a Ue-nuku, ka eke aia i a Ao-tea ka rere mai ki enei motu ki Ao-tea nei.