The Ancient History of the Maori, His Mythology and Traditions. Awatea, Taranaki, Nga-Ti-Hau, Nga-Ti-Rua-Nui [Vol. VIII, Māori]
Upoko 5
Upoko 5
2.
Tena mata-riki huihui (whakakau) ana mai
Ko Pehi pea (a) tenei ka hoki mai
Hokimai e whae kia tirohia koe
Ho (O) tahuritanga hei mihi kau iho
I miro i a koe ki te kahu o runga
Ki te whakairo ra na hau
E Kahu-ngunu ki te-raru-a-tere
Nana (Nahana) i homai, i maunu atu ai
Nga pou o nga-tai-whakarongo
O te Taha-wai, ka takoto kino
Kei te one i Ranga-unu
Te kaha (kai) atu koe i a Te Uri(e)-hakari
I a Wai-ariki hei pou pou mo roto
Kupe
(Nga-Ti-Rua-Ka)
I eke mai a Kupe i tana waka ia Maha-hou-rua a i u mai aia ki Te-whanga-nui-a-tara, he rapu haere mai tana i tana wahine ia Kura-maro-tini he mea hoki i tahaetia a Kura-maro-tini e te teina a Kupe e Hotu-rapa, ka haere aia a Pa-tea, ka hore aia i kite ia Kura-maro-tini i reira, ka tu i aia tana pou i Pa-tea a ka hoki ano aia ki Whanganui-a-tara, a ka hoe aia ki Hawa-iki, na reira te whakatauki nei:
"Hoki Kupe e kore aia e hokimai."
Ko Kupe te tangata tuatahi i tae mai ki enei motu a nana te korero ki Hawa-iki i hoe mai ai etahi o nga waka ki konei a ko a Turi, na Kupe i wahi nga motu nei i tu ai te moana i Rau-kawa, i motu ke ai te Wai-pounamu, i motu ke ai te Ika-a-Maui, a nana ano hoki i wehe a Hawa-iki i motu ke ai taua page (21)(54)whenua i enei motu, he mea hoki he whenua kotahi a Hawa-iki me enei motu i mua i nga ra o nga kahika, na Kupe i whakamoana nga moana i tu ke ai enei motu i Hawa-iki, a na Kupe i mau mai te kaka ki enei motu.
Kupe
(Nga-Rauru)
He nui noa atu te mohio o nga tohunga o mua ki te rererere i te moana, i te mea hoki i rere o matou tupuna i a ratou waka, mai ano i Hawa-iki, a tae noa mai ki enei motu a hoki pai noa atu ki Hawa-iki, he mohio no ratou ki nga hau o te tau, a ki nga whetu o nga marama tika e rere mai ai ratou i te moana, a he mea hoki ko nga wahi tika e rere atu ai ano i nga motu nei ki Hawa-iki, nei ano aua wahi e tohutohungia ana e nga uri i te taha ki a Nga-puhi, ara i Whanga-te-au, a i Whanga-rei.
Ko Kupe te tangata i tae matamua mai i Hawa-iki ki enei motu, ko etahi o te iwi e kii ana i rere mai aia ki te toro mai i tana wahine i a Kura-maro-tini i kahakina mai e te teina o Kupe e Hotu-rapa, a ko etahi kaumatua e kii ana, te take o Kupe i rere mai ai ki enei motu, ko tana teina i kohurutia eia, a kahakina ana te wahine o te teina e Kupe, a rere mai ai aia me te wahine me te hapu a Kupe ki enei motu, a ka kite a Kupe i te whenua nei, a roa roa ona i noho ai i konei, ka hiahia ano aia ki Hawa-iki, ka hoki ano aia ki reira, a rokohanga atu eia kua he te iwi, ara kua whawhai i Hawa-iki, a nana na Kupe i korero te pai o te whenua kua kitea eia a rere mai ana te tini o nga waka ki enei motu, a noho tonu atu a Kupe i Hawa-iki.
Kupe
(Nga-Rauru)
Ko Mata-hou-rua te ingoa o te waka a Kupe, i u mai a Kupe ki Te-whanga-nui-a-tara, i haere mai aia ki te rapu mai i tana wahine i a Kura-maro-tini, i oma mai i te moana i a Hotu-rapa, i te teina a Kupe, a kihai noa ake a Kupe i kite i tana wahine, a hoki ana ano aia a Kupe ki Hawa-iki, otira i haere aia i te tai tuauru a Pa-tea, a tu ana tana pou i reira hei tohu mona i taea aia ki taua wahi, na reira te kii nei "Hoki Kupe." Hoki ana a Kupe ki Hawa-iki, koia ra te take o taua kupu ra "Hoki Kupe" mona mo Kupe kia hoki ki Hawa-iki, i te mea hoki e kore rawa aia a Kupe e pai kia noho noa atu aia he whenua ke i Hawa-iki, me hoki pu ano aia ki Hawa-iki, a na Kupe i tope ke atu te Wai-pounamu i te Ika-a-Maui, he mea hoki i ungutu tahi enei motu me Hawa-iki i mua, a na Kupe i tope i motu ke atu ai a Hawa-iki i motu ke mai ai enei motu, a na Kupe i mau mai te karaka ki enei motu. He puremu na Wai-raka koia aia i whakakowhatutia ai e tana tane e Kupe.
Hau Raua Ko Tane Wahine
(Nga-Ti-Hau)
He tangata ingoa nui a Hau i mua, a ko te ingoa o tana wahine ko Wai-raka, a pai atu ai taua wahine ki te tahi tangata ke atu ki a Weku, a oma ana raua ko Weku, a ka haere ka kimi haere a Hau i a Wai-raka. I haere mai a Hau i Tara-naki a ka Rangi-tikei mai a Manawa-tu, a tae noa mai a Hau ki te pito o nga maunga i Tara-rua i Wai-rarapa ra ano, a ka kite aia i a Wai-raka i reira, ka ka makuturia te wahine e Hau, a kowhatutia tonutia iho a Wai-raka, a e tu ra ano i te akau o te moana e akina ra e te awa heihei o te moana, a haere koa ana a Hau i te utu mona kua ea, a rarapa haere ana ana kanohi i tana uto kua poua eia kia tu tonu mai i te moana nui a Kiwa titiro pukana atu ai ki te amai o te moana nui. A na Hau i tapa nga ingoa o nga wahi katoa o te takiwa ki Wai-rarapa.
Na iana kia ata whakatapia atu te korero mo Hau. I rere mai te waka o Hau ki te rapu mai i a Wai-raka, a ka u te waka ra ki Whanga-nui, a ka tapotu a Hau ki uta ka haere aia i uta ka ahu ki Whanga-ehu, he tata no tenei awa ki te awa i Whanga-nui koia aia i mea ai e tae i ehu o te wai ana tahuna atu i taua awa nei a atu ano i Whanga-nui ki te awa i Whanga-ehu, koia te ingoa o taua awa nei i tapaa ia ko Whanga-ehu. Ka haere tonu aia ki te rapu i a Wai-raka, a ka tae ano aia ki te tahi awa, a he tata ano hoki no tenei awa ki Whanga-ehu, ki te mea ka hinga he rakau i aia te tua, penei e tao te kauru o taua rakau ra ki taua awa.
page (57A)Koia te ingoa o taua awa ra i papaa ai eia ko Turakina. Ka haere ano aia i te akau o te moana, he mea hoki e haere tonu ana a Hau i te akau o te moana, ara i te one i te takutai, a ka haere tonu aia, a ngenge noa, ka tae ano aia he awa ano, a ka tae aia ki taua awa ka tu aia ka kuhakuha tana manawa i te haerenga mai, ka mea ai he roa no tana haerenga mai, ara he nui mo ana tikeitanga ka tae ra aia ki taua awa, koia i tapaa ai te ingoa mo taua awa ko Rangi-tikei, ka haere tonu a Hau i te akauroa ra a ka tae ano aia ki te tahi awa, a he kitenga nona i te awa nei tu ai tana manawa i te oho rere ona i te kitenga atu o te wai o te awa i te kare ona e whiti, koia i tapaa ai ko Manawa-tu te ingoa mo taua awa. Ka haere tonu ai, a ka tae ki te wahi o te akau, ka whio te hau i ona taringa, koia i tapaa ai te ingoa mo taua wahi ko Hokio, a ko te awa i pahaki atu o Hokio i tapaa eia ko tana ingoa ano ko O-hau, he taunga iho nona ki raro noho ai i reira okioki ai, roa kau iho ano ka haere ano aia, a he ruha nona, koia tana tao i maua a taki ai ki tana ringa, koia te ingoa o te tahi awa i reira i tapaa ai ko O-taki. Ka haere tonu aia me te karakia haere, a ka tapu aia i te mana o taua karakia, koia i tapaa ai te ingoa o te wai ko Wai-mea, ara he mehameha, he tapu nona, koia te ingoa o taua awa ko Wai-mea, a ka haere tonu ano aia a ka kanaenae tana titiro kia kite ai aia i a Wai-raka, koia i tapaa ai te ingoa o te tahi awa i reira ko Wai-kanae, ka haere tonu a Hau page (57B)a ka tae ki Te-paripari i te pito ki raro ki te tai tuauru o Tara-rua ki te moana, ka kite aia i a Wai-raka, a ka tu aia ka mea atu ki a Wai-raka "E Wai-raka, he mate wai toku, tikina he wai ki au" a ka haere a Wai-raka ki te utu wai mai mo tana tane, ka haere aia ki te wai me te tahaa i tana ringa, a ka tae aia ki te wai, a ka tonga hope te wai i aia, ka utu aia i te ipu ki te wai, ka karanga atu a Hau "Haere ano ki waho atu." Ka haere atu ano a Wai-raka a ka tonga pokowhiwhi i aia ka tu aia ka utu i te wai ki tana ipu, ka tu a Hau ka karakia, a ka kowhatutia a Wai-raka, a tu tonu iho te wahine ra hei toka a e tu nei ano i enei ra.
Kupe
(Tara-Naki)
I eke mai a Kupe i te waka nei i a Mata-hou-rua, a i u mai aia ki Te-whanga-nui-a-tara, he rapu mai tana i tana wahine i a Kura-maro-tini, i kahakina e te teina o Kupe e Hotu-rapa, ka haere a Kupe a Pa-tea, a kihore kau aia i kite i tana wahine, kawhakaturia te tahi pou eia ki reira, a hoki ana aia ki Te-whanga-nui-a-tara, a hoki tonu atu ki Hawa-iki, koia te take o nga kupu nei "Hoki Kupe? e kore aia e hoki mai" a koia te tangata tua tahi mai ki enei motu, a nana te korero ki te iwi i Hawa-iki i rere mai ai etahi o ratou i nga waka i rere mai nei ki enei motu, a ko Turi te tangata i u mai ki konei i muri mai o Kupe, i u mai a Kupe i runga i tana waka i a Ao-tea.
Na Kupe i tope te Wai-pounamu i motu ke ai i te Ika-a-Maui, a nana hoki na Kupe i motu ke atu ai a Hawa-iki i enei motu, he mea hoki, ko enei motu a ko Hawa-iki he whenua kotahi i mua, a na Kupe i tu ai te moana i waenganui o nga motu nei, a nana hoki te kaka i mau mai ki enei motu.
Rerau-Matua
(Nga-Ti-Hau)
E ki ana nga uri a Turi, i whanau te tangata tuatahi i te po, a ko te ingoa o taua tangata ko Rerau-matua a i te wa ona i ahua, kahore kau he wai o te ao nei a ko te tangata tuatahi te ao, ara ko te ra o Miru-tau, a whakauatia ana aia, a tukua ana ki te Reinga, koia i tupu ai a Papuke, raua ko Mahara, me Herenga-nuku.
Ko Te Tangi A Ngatokorua Wahine A Poharame
(Te Whiti-O-Rongomai)
(Tera) Ra te pokohu (e) tauhere pu ana (ana mai)
Te titu (tara) ki te maunga
Tirotiro kau au kei whea ra eHomai e Tuhi, e - i
Homai e Tuhi
Te tioro o te ehu
Pakia mai raKi to taina ia e - i
Kowai au e hine (tama)
Ka kite whiripo atu
Te tao rere pukuKi a tina (tiro) i roto ra e - i
Haumai e hine (te hoa)
Ka whakatu haere
Nga papawharekuraI waho (roto) Murupu e - i
E kore taku ipo
E hei ki te kahu (kakahu) MaoriMe whakaputa (koe) ra - i
Me whakaputa koe
Te kahu o MereanaTe huia i Tararua e - i
Te toroa i te moana
Kia pai atu koe
Te haere ki raro ra
Kia poiri (powhiri) mai
Ki o matua
Kia noho mai e
I runga te tamira
(i te roro o te whare)
Kia marama e - iTe whakamau ki a whiti
Ki a au e hine (te hoa)
Ki a waiho koe
Hei kumekume mai
Mo te ko aho pu e – I
Hei nui mo te rau – e (u – e)